1) 

Επιτρέψτε μου να διατυπώσω τη γνώμη μου επί του θέματος με δύο προκαταρκτικές παρατηρήσεις:

2) 

Το ερώτημα που υποβλήθηκε από το OBERLANDESGERICHT του Ντύσελντορφ, και προς το οποίο στρέφομαι τώρα πλέον, αφορά — όπως αναφέρθηκε — το πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης δικαιοδοσίας. Προβλήματα ανακύπτουν εν προκειμένω — ανεξάρτητα από τα θέματα που εξαιρούνται ρητά στο άρθρο 1 παράγραφος 2 — επειδή αυτό το στάδιο περιγράφεται απλώς με τη χρησιμοποίηση του όρου «αστικές και εμπορικές υποθέσεις», χωρίς να δίδονται στοιχεία πώς πρέπει να ερμηνευτεί αυτός ο όρος.

Δεν είναι λοιπόν απορίας άξιο ότι το εν λόγω πρόβλημα αποτέλεσε αντικείμενο επιστημονικής έρευνας αμέσως μετά την επεξεργασία της Σύμβασης και ότι ήδη έπαιξε κάποιο ρόλο και στην εθνική νομολογία. Προτάθηκε σχετικώς ολόκληρη σειρά λύσεων — η Επιτροπή ιδίως τις εξέθεσε λεπτομερώς — λύσεις εξάλλου που δεν εξαντλούνται σε καμιά περίπτωση με τις εναλλακτικές προτάσεις που περιέχονται στο ερώτημα.

Κατά την άποψη ορισμένων — επιθυμώ να το θίξω τώρα μόνο εν συντομία — είναι καθοριστικό το δίκαιο του κράτους εκτελέσεως, θέση την οποία επικαλείται κυρίως και η LTU.

Άλλοι, αντίθετα, δίνουν βάρος στο δίκαιο του κράτους προελεύσεως. Μερικοί το υποστηρίζουν ανεπιφύλακτα, άλλοι θεωρούν σημαντική την ύπαρξη ρητού νομικού χαρακτηρισμού στην απόφαση που πρέπει να εκτελεσθεί. Αν κάτι τέτοιο λείπει, τότε θεωρείται ότι επιτρέπεται χαρακτηρισμός κατά το δίκαιο του κράτους εκτελέσεως.

Απαντούν επίσης απόψεις κατά τις οποίες αναγνωρίζεται κατ' αρχήν ο χαρακτηρισμός κατά το δίκαιο του κράτους προελεύσεως, αλλά διατυπώνονται άλλες επιφυλάξεις. Έτσι υπάρχει η γνώμη σχετικά με διαδικασίες που κινήθηκαν πριν από την έναρξη ισχύος της Σύμβασης ότι δεν μπορεί να γίνει δεκτή δέσμευση του δικαστή της εκτέλεσης από το χαρακτηρισμό του κράτους προέλευσης, επειδή ο αρχικός δικαστής δεν δεσμευόταν ακόμα από τη Σύμβαση κατά το χρόνο εκδόσεως της απόφασης. Άλλοι αποκλείουν τη δέσμευση από το χαρακτηρισμό εκ μέρους του κράτους προέλευσης, όταν πρόκειται για υποθέσεις σαφώς δημοσίου δικαίου· εξετάζεται τουλάχιστον το ενδεχόμενο σε τέτοιες περιπτώσεις να επιτρέπεται επίκληση της «δημοσίας τάξεως» κατά το άρθρο 27 της Σύμβασης.

Τελείως διαφορετική είναι η άποψη εκείνων που υποστηρίζουν ότι ο όρος «αστικές και εμπορικές υποθέσεις» δεν πρέπει να καθορίζεται βάσει του εθνικού δικαίου, αλλά ότι αντιθέτως πρέπει να θεωρηθεί ότι πρόκειται για αυτοτελή, οιονεί κοινοτικό όρο. Υπέρ αυτής της απόψεως τάχθηκε ιδίως η Ιταλική Κυβέρνηση και η Κυβέρνηση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Εν προκειμένω, η Ιταλική Κυβέρνηση, επικαλούμενη διμερείς συμφωνίες και ορισμένες διατάξεις της Συνθήκης ΕΟΚ (άρθρο 84) καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της Συμβασης η αεροπλοΐα και ναυσιπλοΐα. Η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση της Γερμανίας μετέβαλε την άποψή της επικουρικά, κατά τρόπο ώστε το αποφασιστικό ζήτημα για το δεύτερο δικαστή να είναι ενδεχομένως το αν ο πρώτος δικαστής καθόρισε την επίμαχη έννοια κατά τρόπο εύστοχο, και μόνο αν υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες σχετικώς να αντιμετωπίζεται παραπομπή στο Δικαστήριο για να διευκρινιστεί το ζήτημα οριοθετήσεως.

Κατά την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος και την εξέταση των επιχειρημάτων που προβάλλονται για τις διάφορες λύσεις βρήκα αρχικά εξαιρετικά ελκυστική την άποψη ότι πρέπει να ληφθεί ως αφετηρία ότι το περιεχόμενο του όρου «αστικές και εμπορικές υποθέσεις» αποτελεί έννοια κοινοτικού δικαίου. Αναμφίβολα έχει το μεγάλο πλεονέκτημα — η Επιτροπή κάνει λόγο ακριβώς για ιδανική λύση — να εξασφαλίζει ενιαία εφαρμογή της Σύμβασης και να δεσμεύει εξίσου τα κράτη μέλη. Έτσι αποφεύγεται ιδίως ο κίνδυνος ο όρος που έχει σημασία μέσα στη Σύμβαση, τόσο για τα θέματα δικαιοδοσίας, όσο και για θέματα της εκτέλεσης, να ερμηνεύεται κατά διαφορετικό τρόπο. Εν προκειμένω, εξάλλου, ελλείψει ακριβούς χαρακτηρισμού η μέθοδος ενέργειας πρέπει να είναι η ίδια, όπως πάντοτε όταν εμφανίζονται κενά στο κοινοτικό δίκαιο. Πρέπει να αναζητούνται οι κοινές θεμελιώδεις αντιλήψεις των κρατών μελών, ενδεχομένως αφού ληφθούν υπόψη προϊσχύουσες διμερείς ή πολυμερείς συμβάσεις των κρατών μελών. Εν πάση περιπτώσει δεν ενδείκνυται να ακολουθηθεί η διαδικασία που θεώρησε ορθή — θα επανέλθουμε σ' αυτή τη βασική θέση — ο εκπρόσωπος της LTU, δηλαδή να αναγνωριστούν ως αστικές και εμπορικές υποθέσεις μόνον όσες πρέπει να χαρακτηρίζονται έτσι κατά την αντίληψη του κράτους μέλους, στο οποίο ο τομέας του δημοσίου δικαίου έχει τη μεγαλύτερη έκταση· γιατί αυτό θα σήμαινε καθοριστικό προσανατολισμό προς την έννομη τάξη ενός κράτους μέλους, χωρίς όμως να λαμβάνονται ως βάση ενιαίες αντιλήψεις. Οπωσδήποτε δεν μπορεί να ακολουθηθεί η άποψη της Ιταλικής Κυβέρνησης ότι δεν καλύπτονται από τη Σύμβαση υποθέσεις ναυσιπλοΐας. Αυτό δεν μπορεί να συναχθεί από το άρθρο 84 της Συνθήκης ΕΟΚ — είναι τελείως διαφορετική η λειτουργία αυτού του άρθρου μέσα στο πλαίσιο της Συνθήκης — ούτε είναι υποχρεωτική η σύγκριση με άλλες συμβάσεις, λόγω ακριβώς του ότι κατά τη Σύμβαση δικαιοδοσίας δεν περιλαμβάνονται στους ρητά εξαιρούμενους τομείς η ναυσιπλοΐα και η αεροπλοΐα. Εξάλλου, είναι ενδιαφέρον ότι κατά κανένα τρόπο δεν εξαιρούνται από το μέχρι τώρα υπό επεξεργασία σχέδιο συμβάσεως για την προσχώρηση των νέων κρατών μελών ούτε η ναυσιπλοΐα ούτε η αεροπλοΐα, αλλά γι' αυτές αντιθέτως θεωρούνται ότι και εδώ υπάρχει πεδίο αστικού δικαίου και λαμβάνεται ως βάση το ότι η οριοθέτηση του καλυπτόμενου τομέα πραγματοποιείται σύμφωνα με τα γενικώς ισχύοντα κριτήρια.

Το καθοριστικό στοιχείο επομένως είναι το αν το σχήμα υπεροχής και υποταγής που κυρίως χαρακτηρίζει τις σχέσεις δημοσίου δικαίου υφίσταται και κατά την προβολή της αξίωσης τελών της EUROCONTROL — εδώ δεν ενδιαφέρουν τα αμιγώς καθήκοντα αστυνομεύσεως για την ασφάλεια της εναέριας κυκλοφορίας. Το ότι από αυτή τη σκοπιά μπορεί πραγματικά να θεωρηθεί ως εφαρμοστέα στο αντικείμενο της κύριας δίκης η Σύμβαση δικαιοδοσίας, συνάγεται κατά τη γνώμη μου από δύο σκέψεις. Αφ' ενός η Σύμβαση πρέπει να ερμηνεύεται ευρέως κατά τη βούληση των συντακτών της, όπως γίνεται σαφές από την έκθεση που κοινοποιήθηκε στις κυβερνήσεις μαζί με το σχέδιο της Σύμβασης. Αφετέρου έχει σημασία το ότι τα τέλη της EUROCONTROL, σύμφωνα με τα κείμενα που ανέφερα στην αρχή, λογίζονται ως αμοιβή για παρασχεθείσες υπηρεσίες και ότι για την είσπραξή τους έχει προβλεφθεί αρμοδιότητα των βελγικών πολιτικών δικαστηρίων.

Εντούτοις, έστω κι αν αυτό θεωρηθεί λυπηρό, υπάρχουν σοβαρές επιφυλάξεις ως προς την άποψη ότι ο όρος «αστικές και εμπορικές υποθέσεις» έχει περιεχόμενο κοινοτικού δικαίου.

Λαμβανομένων υπόψη των διαφορετικών οριοθετήσεων στα διάφορα κράτη μέλη πρέπει να γίνει άνευ ετέρου δεκτό ότι κάθε άλλο παρά απλός είναι ο ορισμός της έννοιας αστικές και εμπορικές υποθέσεις από πλευράς κοινοτικού δικαίου. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο μετά την προσχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας στη Σύμβαση, επειδή κατά το βρετανικό δίκαιο η διάκριση μεταξύ αστικού και δημοσίου δικαίου εμφανίζεται πολύ λιγότερο από ό, τι στην ηπειρωτική Ευρώπη. Γι' αυτό και οι εμπειρογνώμονες που ήταν επιφορτισμένοι με την επεξεργασία της Σύμβασης δεν αποτόλμησαν να δώσουν έναν ορισμό και γι' αυτό στο σχέδιο σύμβασης προσχωρήσεως ανευρίσκονται μόνο κάποιες προσπάθειες αρνητικής οριοθέτησης ως προς τις έννοιες φορολογικές, τελωνειακές και διοικητικές υποθέσεις. Η επεξεργασία επομένως ενός όρου κοινοτικού δικαίου θα ήταν, όπως δείχνει η δικαστηριακή πρακτική μερικών κρατών μελών που γνωρίζουν αυτή τη διάκριση, αναμφισβήτητα χρονοβόρα και κατά συνέπεια θα συνδεόταν με μακρά περίοδο αβεβαιότητας. θα έπρεπε να αναμένεται ότι πολύ συχνά — πάντοτε όταν θα διαφαινόταν κάποιο στοιχείο δημοσίου δικαίου — θα υποβάλλονταν στο Δικαστήριο αιτήσεις για έκδοση προδικαστικής απόφασης κι αυτό ακόμα κι αν γινόταν δεκτή η επικουρική άποψη της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, ότι δηλαδή αν επιβαλόταν η ύπαρξη ισχυρών αμφιβολιών. Η διαδικασία της εκτέλεσης θα καθυστερούσε και δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί τόσο ομαλά όσο επεδίωξαν ασφαλώς οι συντάκτες της Σύμβασης. Η πρωταρχική επιδίωξη και οι κύριοι σκοποί της Σύμβασης αντίκεινται συνεπώς σε ερμηνεία που συνεπάγεται τόσο σοβαρά μειονεκτήματα, όπως παρατεταμένη αβεβαιότητα και παρέλκυση της δίκης. Υπενθυμίζω σχετικώς μόνο ότι στο προοίμιο της Σύμβασης τονίζεται η αναγκαιότητα της ταχύτητας της διαδικασίας. Παραπέμπω στην κοινή δήλωση που έχει επισυναφθεί στη Σύμβαση και στην οποία γίνεται λόγος για όσο το δυνατό αποτελεσματικότερη εφαρμογή της Σύμβασης. Αναφέρομαι εν τέλει στην αμέσως προηγουμένως αναφερθείσα έκθεση της Σύμβασης στην οποία γίνεται λόγος για όσο το δυνατό ευρύτερη προαγωγή της ελεύθερης διακίνησης των δικαστικών αποφάσεων που εκδίδονται στα κράτη μέλη.

Αλλά αν επίσης πρέπει για πρακτικούς λόγους — υπογραμμίζεται ρητά στην αναφερθείσα έκθεση η αναγκαιότητα της κατά το δυνατό αποτελεσματικής εφαρμογής της Σύμβασης — να μη γίνει δεκτή η άποψη ότι ο όρος «αστικές και εμπορικές υποθέσεις» έχει αυτοτελές περιεχόμενο κοινοτικού δικαίου, τότε πραγματικά δεν απομένει παρά η δυνατότητα αναφοράς στο εθνικό δίκαιο. Κατ' αρχήν, συνεπώς, καθοριστικός μπορεί να είναι μόνο ο χαρακτηρισμός που δίνεται από τον αρχικό δικαστή ή από το δικαστή της εκτελέσεως, δηλαδή πρέπει κατ' αρχήν να γίνει επιλογή μεταξύ των δυνατοτήτων που περιέχονται στην παραπεμπτική Διάταξη, αν και είναι αυτονόητο — αντίθετα από την άποψη ενός των διαδίκων — ότι αυτό δεν σημαίνει ότι το Δικαστήριο δεσμεύεται κατά την εκδίκαση της αίτησης για προδικαστική απόφαση από τις ερμηνευτικές δυνατότητες που προτείνει το παραπέμπον δικαστήριο.

Όσον αφορά τις δύο προτεινόμενες λύσεις, προκύπτει εντούτοις αμέσως η περαιτέρω διαπίστωση ότι ακόμη και τα επιχειρήματα που προτάθηκαν υπέρ του καταρχήν χαρακτηρισμού βάσει του δικαίου του κράτους εκτελέσεως, είναι ελάχιστα πειστικά.

Στο πλαίσιο αυτού του προβλήματος υποστήριξε η LTU ότι οι διεθνείς συμβάσεις πρέπει να ερμηνεύονται εν αμφιβολία συσταλτικώς, κατά τρόπο που να θίγουν το λιγότερο δυνατό την κυριαρχική εξουσία των συμβαλλόμενων κρατών. Σχετικά με τη Σύμβαση δικαιοδοσίας δεν μπορεί να γίνει δεκτό ότι, χωρίς ρητή διάταξη στη Σύμβαση, το κράτος εκτελέσεως υπόκειται κατά κάποιο τρόπο σε αλλοδαπό δίκαιο και ότι προ παντός θα είναι έτοιμο να κηρύξει εκτελεστές αποφάσεις σε υποθέσεις που θεωρεί δημοσίου δικαίου και για τις οποίες καταρχήν δεν επιτρέπεται εκτέλεση στην αλλοδαπή, θεωρώ αυτή την επιχειρηματολογία εκ προοιμίου άστοχη. Παραβλέπει ότι η Σύμβαση εκπληρώνει σημαντική λειτουργία στο πλαίσιο της Οικονομικής Κοινότητας: πρέπει να διασφαλίζει ότι η διευκόλυνση των διακρατικών οικονομικών ανταλλαγών με διευκολύνσεις στο δικαστικό τομέα συνοδεύεται και συμπληρώνεται με την απλούστευση της επιδίωξης δικαστικής εννόμου προστασίας. Γι' αυτό το λόγο, αλλά και επειδή τα νομικά καθεστώτα δεν παρουσιάζουν έντονες διαφορές μεταξύ των κρατών μελών, αλλά υπάρχουν σαφώς περίπου ισοδύναμες νομικές και διαδικαστικές εγγυήσεις, σίγουρα δεν ενδείκνυται να ισχύσουν για τη Σύμβαση ερμηνευτικές αρχές που ενδεχομένως δικαιολογούνται για τις παραδοσιακές διεθνείς συμβάσεις.

Αντίθετα υπάρχουν πολλοί λόγοι που συνηγορούν υπέρ του να θεωρηθεί κατ' αρχήν καθοριστικός ο χαρακτηρισμός του κράτους προέλευσης.

Από την ήδη προαναφερθείσα έκθεση προκύπτει ότι αποτελεί κύρια επιδίωξη της Σύμβασης η ενίσχυση της θέσης των δικαστηρίων του κράτους προελεύσεως. Αυτό εκφράζεται αφενός — στο οποίο ομοίως αναφέρεται και η έκθεση — με πολύ φιλελεύθερους κανόνες περί αναγνωρίσεως που οδηγούν σε όσο το δυνατό ευρύτερη αναγνώριση. Πραγματικά οι λόγοι για την άρνηση της αναγνώρισης περιέχονται κατ' αποκλειστικό τρόπο στα άρθρα 27 και 28 και γι' αυτό στην επιστήμη γίνεται ακριβώς λόγος για τεκμήριο υπέρ της αναγνώρισης. Αυτό εκφράζεται αφ' ετέρου στον τομέα της εκτέλεσης με το ότι κατά το άρθρο 34 η εκτέλεση μπορεί να μην επιτραπεί μόνο για τους λόγους που αναφέρονται στα άρθρα 27 και 28. Ούτε απαιτείται κατ' αρχή περαιτέρω έλεγχος της δικαιοδοσίας, δεδομένου ότι οι περί δικαιοδοσίας διατάξεις δεν είναι, κατά το άρθρο 28, παράγραφος 3 δημοσίας τάξεως. Επιπλέον, ούτε και η νομιμότητα των εν λόγω αποφάσεων ελέγχεται.

Αναμφίβολα, ανταποκρίνεται καλύτερα σ' αυτή τη βασική σκέψη, κατά την οποία έχει σημασία καταρχήν η κρίση του κράτους προέλευσης, η άποψη ότι είναι καταρχήν καθοριστικής σημασίας ο χαρακτηρισμός από το κράτος προελεύσεως, όσον αφορά τον όρο «αστικές και εμπορικές υποθέσεις». Αυτό είναι απόλυτα συνεπές και προς το διαφαινόμενο σκοπό της Σύμβασης για όσο το δυνατό ευρύτερη διακίνηση των αποφάσεων, καθώς και προς τη θεμελιώδη αρχή για εξασφάλιση όσο το δυνατό πιο εκτεταμένης και αποτελεσματικής εφαρμογής. Αντίθετα, αντίστοιχοι έλεγχοι από το κράτος εκτέλεσης θα έθεταν ενδεχομένως σε κίνδυνο την ολοκλήρωση αυτού του σκοπού και θα οδηγούσαν σε διαφοροποιημένη πρακτική ως προς την εκτέλεση.

Επομένως, η απάντηση στο υποβληθέν ερώτημα μπορεί κατά τη γνώμη μου, να δοθεί μόνο σύμφωνα με τις εκτεθείσες διαπιστώσεις.

Εξάλλου, έχω και εγώ την εντύπωση ότι η υπογράμμιση αυτής της βασικής αντιλήψεως επαρκεί πλήρως για το σκοπό της εκδόσεως αποφάσεως στην κύρια δίκη. Αντίθετα με τη γνώμη που υποστηρίζει η LTU δεν υπάρχει πράγματι κανένας λόγος αμφιβολίας ότι τα βελγικά δικαστήρια χαρακτήρισαν ρητά τη διαφορά ως αστική.

Εν προκειμένω, αρκεί το γεγονός ότι ζητήθηκε έννομη προστασία με το αιτιολογικό ότι πρόκειται για αστική υπόθεση, και ότι το εμποροδικείο αντιμετώπισε σχετική ένσταση της LTU. Επί πλέον η απορριπτική απόφαση του εφετείου επί της εφέσεως στηρίχθηκε ρητά, ως προς το ζήτημα της επίδοσης, στη Σύμβαση της Χάγης της 1ης Μαρτίου 1954 περί πολιτικής δικονομίας. Αφ' ετέρου μπορούν να υπομνηστούν όσα εξετέθησαν προηγουμένως σχετικά με το χαρακτηρισμό της αξίωσης τελών της EUROCONTROL υπό το φως κοινών αρχών του δικαίου και όσα φαίνονται να αποδεικνύουν ότι είναι σχετικά περιορισμένος ο κίνδυνος εσφαλμένου χαρακτηρισμού υποθέσεων τέτοιας φύσεως από το κράτος προελεύσεως.

Από αυτή τη σκοπιά δεν φαίνεται αναγκαίο να εξεταστούν και άλλες πλευρές του προβλήματος οι οποίες διεφάνησαν εν μέρει, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Δεν χρειάζεται ιδίως να ερευνηθεί εδώ τι πρέπει να γίνει, όταν δεν έχει δοθεί ρητός χαρακτηρισμός από το κράτος προελεύσεως, αν δηλαδή πρέπει να αποφανθεί σχετικώς το κράτος εκτελέσεως και αν είναι γι' αυτό καθοριστικές οι δικές του αρχές του δικαίου ή αν — πράγμα που θα ήταν αναμφισβήτητα χρονοβόρο και δύσκολο — θα πρέπει να γίνει αναφορά στην έννομη τάξη του κράτους προέλευσης.

Στην παρούσα διαδικασία δεν χρειάζεται να ερευνηθεί ούτε το θέμα κατά πόσο πρέπει υπό ορισμένες προϋποθέσεις, ενδεχομένως με αναφορά στην επιφύλαξη της «ORDRE PUBLIC»(δημόσιας τάξης) του άρθρου 27 της Συμβάσεως, να ελέγχεται σε πιθανές εξαιρετικές περιπτώσεις ο χαρακτηρισμός από το κράτος εκτελέσεως, κυρίως όταν π.χ. ζητείται η εκτέλεση αμιγώς φορολογικών ή ποινικών αποφάσεων. Κατά τη γνώμη μου πρέπει να αναμένουμε τις μελλοντικές εξελίξεις. Όταν δοθεί η ευκαιρία, θα μπορέσουν να διεξαχθούν οι αναγκαίες έρευνες ως προς αυτό το λεπτό ζήτημα.