ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Βρυξέλλες, 24.1.2024

COM(2024) 22 final

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

Προώθηση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας: μια εισαγωγή σε πέντε νέες πρωτοβουλίες

1.Εισαγωγή

Πλαίσιο

   

Στις 20 Ιουνίου 2023 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο ύπατος εκπρόσωπος για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας εξέδωσαν κοινή ανακοίνωση σχετικά με μια ευρωπαϊκή στρατηγική για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας 1 . Στηριζόμενη στην παραδοχή ότι η ΕΕ ευδοκιμεί σε έναν ανοικτό και βασιζόμενο σε κανόνες κόσμο, η στρατηγική τόνισε ότι αναδύονται νέοι κίνδυνοι για την οικονομική ασφάλεια ως αποτέλεσμα των αυξανόμενων γεωπολιτικών εντάσεων, του γεωοικονομικού κατακερματισμού και των βαθιών τεχνολογικών αλλαγών.

Η στρατηγική καθόρισε μια συνολική προσέγγιση για την ευρωπαϊκή οικονομική ασφάλεια. Ειδικότερα, παρέχει ένα πλαίσιο για την αξιολόγηση και την αντιμετώπιση —με αναλογικό, ακριβή και στοχευμένο τρόπο— των κινδύνων για την οικονομική ασφάλεια της ΕΕ, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι η ΕΕ παραμένει ένας από τους πλέον ανοικτούς και ελκυστικούς προορισμούς για τις επιχειρήσεις και τις επενδύσεις. Με πλήρη σεβασμό των προνομίων των κρατών μελών, η στρατηγική υπογράμμισε την ανάγκη να αναπτυχθεί μια πιο συνεκτική και αποτελεσματική κοινή προσέγγιση της ΕΕ.

Αναγνωρίζοντας ότι οι κίνδυνοι για τις προκλήσεις της οικονομικής μας ασφάλειας μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου, σε συνδυασμό με το ευρύτερο γεωπολιτικό και γεωοικονομικό πλαίσιο, η στρατηγική προσδιόρισε τέσσερις κατηγορίες κινδύνων που πρέπει να αντιμετωπιστούν κατά προτεραιότητα, δηλαδή τους κινδύνους για την ανθεκτικότητα των αλυσίδων εφοδιασμού· τους κινδύνους για την υλική ασφάλεια και την κυβερνοασφάλεια κρίσιμων υποδομών· τον κίνδυνο για την ασφάλεια της τεχνολογίας και τον κίνδυνο διαρροής τεχνολογίας· και τον κίνδυνο χρήσης των οικονομικών εξαρτήσεων ή του οικονομικού εξαναγκασμού ως όπλων.

Για την αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων, η στρατηγική διαρθρώνεται γύρω από τρεις πυλώνες:

·Προώθηση της ανταγωνιστικότητας και της ανάπτυξης της ΕΕ, ενίσχυση της ενιαίας αγοράς, στήριξη μιας ισχυρής και ανθεκτικής οικονομίας, και ενίσχυση της επιστημονικής, τεχνολογικής και βιομηχανικής βάσης της ΕΕ.

·Προστασία της οικονομικής ασφάλειας της ΕΕ μέσω μιας σειράς πολιτικών και εργαλείων, μεταξύ άλλων και με στοχευμένα νέα μέσα, όπου απαιτείται.

·Σύμπραξη και περαιτέρω ενίσχυση της συνεργασίας με χώρες σε όλο τον κόσμο που συμμερίζονται τις ανησυχίες μας και με χώρες με τις οποίες έχουμε κοινά συμφέροντα οικονομικής ασφάλειας.

Στο πλαίσιο της εφαρμογής της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας, η παρούσα ανακοίνωση παρουσιάζει πέντε πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της οικονομικής ασφάλειας της ΕΕ, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη την πρόοδο που έχει σημειωθεί σε άλλους άξονες εργασίας.

2.Η δέσμη

(4)προώθηση περαιτέρω συζητήσεων εντός της ΕΕ σχετικά με τον τρόπο καλύτερης προαγωγής της έρευνας και της ανάπτυξης στον τομέα των τεχνολογιών με δυνατότητα διπλής χρήσης (Λευκή Βίβλος σχετικά με τις επιλογές για την ενίσχυση της στήριξης της έρευνας και της ανάπτυξης στον τομέα των τεχνολογιών με δυνατότητα διπλής χρήσης)·

Οι μελλοντικές δράσεις της ΕΕ θα εξακολουθήσουν να βασίζονται στις εν εξελίξει εκτιμήσεις κινδύνου και στον συνεχή στρατηγικό συντονισμό με τα κράτη μέλη για την επίτευξη κοινής αντίληψης των κινδύνων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη και των κατάλληλων δράσεων —στο πλαίσιο των τριών πυλώνων της προώθησης, της προστασίας και της σύμπραξης— για την αντιμετώπισή τους.

1.Νέες πρωτοβουλίες σχετικά με τις επενδύσεις και το εμπόριο

Πρόταση νέου κανονισμού για τον έλεγχο των ξένων επενδύσεων

Η νομοθετική πρόταση που υπέβαλε σήμερα η Επιτροπή αποσκοπεί στην αναθεώρηση του εν λόγω πλαισίου, βάσει αξιολόγησης του κανονισμού 2 . Βασίζεται στην πείρα των τριών πρώτων ετών λειτουργίας, καθώς και σε αξιολόγηση που πραγματοποίησαν εμπειρογνώμονες του ΟΟΣΑ τον Νοέμβριο του 2022 3 , όπως επίσης και στα πορίσματα και τις συστάσεις ειδικής έκθεσης που εξέδωσε το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο στις 6 Δεκεμβρίου 2023 4 .

Ο προτεινόμενος κανονισμός θα βελτιώσει την αποτελεσματικότητα του κανονισμού για τον έλεγχο των ΑΞΕ, αντιμετωπίζοντας τις ελλείψεις του ισχύοντος μηχανισμού. Στόχος του είναι να διασφαλίσει ότι όλα τα κράτη μέλη διαθέτουν σύστημα ελέγχου ώστε να αποφεύγονται τα κενά στον έλεγχο των επικίνδυνων συναλλαγών, να δίνεται προσοχή στις περιπτώσεις που παρουσιάζουν τους υψηλότερους κινδύνους και να διασφαλίζεται μεγαλύτερη λογοδοσία εντός του συστήματος όσον αφορά τις ανησυχίες που εκφράζουν τα κράτη μέλη και/ή η Επιτροπή για την ασφάλεια ή τη δημόσια τάξη.

Η Επιτροπή επιδιώκει να προωθήσει μεγαλύτερη αποδοτικότητα του μηχανισμού συνεργασίας, διευκολύνοντας τη σύγκλιση των εθνικών συστημάτων. Ο προτεινόμενος κανονισμός επεκτείνει επίσης τον μηχανισμό συνεργασίας στις ενδοενωσιακές συναλλαγές όπου ο επενδυτής ελέγχεται από αλλοδαπή εταιρεία. Ως εκ τούτου, θα καλύψει κενά που ενδέχεται να υπονομεύσουν την ικανότητα της ΕΕ να προστατεύει την ασφάλεια ή τη δημόσια τάξη της.

Λευκή Βίβλος για τους ελέγχους των εξαγωγών

Τα πολυμερή καθεστώτα ελέγχου των εξαγωγών παραμένουν στο επίκεντρο του ελέγχου των τεχνολογιών διπλής χρήσης στην ΕΕ. Όπως είχε προβλέψει η στρατηγική για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας, οι γεωπολιτικές εντάσεις και ο ρυθμός των τεχνολογικών αλλαγών σημαίνουν ότι υπάρχει ανάγκη για πιο συντονισμένη δράση σε επίπεδο ΕΕ. Ως εκ τούτου, η ΕΕ πρέπει να αξιοποιήσει πλήρως τις δυνατότητες που παρέχει ο κανονισμός για τα είδη διπλής χρήσης. Ο πολλαπλασιασμός των εθνικών ελέγχων από τα κράτη μέλη θα κινδύνευε να υπονομεύσει την αποτελεσματικότητα του πλαισίου ελέγχου των εξαγωγών της ΕΕ, των ελέγχων των ίδιων των κρατών μελών και την ακεραιότητα της ενιαίας αγοράς. Ο κίνδυνος αυτός είναι εντονότερος στο σημερινό περιβάλλον, όπου οι αποκλίνουσες προσεγγίσεις των κρατών μελών σε συγκεκριμένες τεχνολογίες θα μπορούσαν να αποδυναμώσουν την ασφάλεια της ΕΕ στο σύνολό της.

Η βελτίωση του συντονισμού των ελέγχων των εξαγωγών σε επίπεδο ΕΕ θα αυξήσει την ικανότητα της ΕΕ και των κρατών μελών να ενεργούν αποτελεσματικά σε ένα γεωπολιτικό πλαίσιο, για παράδειγμα αναλαμβάνοντας ηγετικό ρόλο στον καθορισμό κοινού θεματολογίου με τους εταίρους. Θα ενισχύσει επίσης την ικανότητα της ΕΕ να αντιμετωπίζει πιθανές μονομερείς ενέργειες τρίτων χωρών που επιδιώκουν να επιβάλουν νέους ελέγχους εξαγωγών, μεταξύ άλλων σε αναδυόμενες τεχνολογίες, ή να διαχειρίζεται περιπτώσεις πίεσης (στην ΕΕ ή σε συγκεκριμένα κράτη μέλη) από τρίτες χώρες ως απάντηση στους εν λόγω ελέγχους.

Μετά την έκδοση του κανονισμού για τα είδη διπλής χρήσης το 2021, το παγκόσμιο πλαίσιο για τους ελέγχους των εξαγωγών έχει αλλάξει. Ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας αντιμετωπίστηκε με την ταχεία επιβολή κυρώσεων, μεταξύ άλλων με τη μορφή περιορισμών στις εξαγωγές ειδών διπλής χρήσης και ευαίσθητων ειδών. Ταυτόχρονα, η ικανότητα των πολυμερών συστημάτων ελέγχου των εξαγωγών να λαμβάνουν αποφάσεις σχετικά με νέα είδη που θα υπόκεινται σε ελέγχους και να συμβαδίζουν με τις τεχνολογικές εξελίξεις έχει παρεμποδιστεί, καθώς ορισμένα από τα μέλη τους παρακωλύουν τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Επιπλέον, η ενιαία στάση της ΕΕ στην ανάπτυξη μελλοντικών ελέγχων σε συγκεκριμένες τεχνολογίες δεν έχει ακόμη διατυπωθεί επαρκώς. Για τους λόγους αυτούς, είναι αναγκαίο να ενισχυθεί η ικανότητα της ΕΕ να ενεργεί σε διεθνές επίπεδο με αποτελεσματικό τρόπο.

Η Λευκή Βίβλος για τους ελέγχους των εξαγωγών προτείνει τόσο βραχυπρόθεσμες όσο και μεσοπρόθεσμες δράσεις για την αντιμετώπιση αυτών των ανησυχιών. Βραχυπρόθεσμα, και για να διαφυλαχθεί το σημαντικό τεχνικό έργο που επιτελείται σε πολυμερή καθεστώτα, η Επιτροπή θα υποβάλει πρόταση για την καθιέρωση ενιαίων ελέγχων σε επίπεδο ΕΕ για τα είδη που θα είχαν εγκριθεί στα πολυμερή καθεστώτα εάν δεν υπήρχε εμπλοκή της διαδικασίας λήψης αποφάσεων στο πλαίσιο των εν λόγω καθεστώτων. Η Επιτροπή προτείνει επίσης τη δημιουργία ενός φόρουμ πολιτικού συντονισμού, το οποίο θα επιτρέψει τις συζητήσεις μεταξύ της Επιτροπής και των κρατών μελών σε κατάλληλο ανώτερο επίπεδο για την προώθηση κοινών θέσεων της ΕΕ σχετικά με τους ελέγχους των εξαγωγών.

Έως το καλοκαίρι του 2024, η Επιτροπή θα εκδώσει σύσταση για τη βελτίωση του συντονισμού μεταξύ των κρατών μελών και της Επιτροπής σχετικά με κάθε νέο εθνικό κατάλογο ελέγχου που προβλέπει να καταρτίσει ένα κράτος μέλος πριν από την έγκρισή του, ώστε να καταστεί δυνατή η υποβολή παρατηρήσεων σχετικά με πιθανές επιπτώσεις πέραν των συνόρων του εν λόγω κράτους μέλους. Αυτό θα βελτιώσει την ικανότητα της ΕΕ να εντοπίζει κινδύνους που συνδέονται με είδη τα οποία δεν ελέγχονται ακόμη σε πολυμερές επίπεδο.

Μεσοπρόθεσμα, η Επιτροπή θα προωθήσει την αξιολόγηση του κανονισμού για τα είδη διπλής χρήσης στο πρώτο τρίμηνο του 2025, προκειμένου να αξιολογήσει και, στη συνέχεια, να υποβάλει ενδεχομένως προτάσεις για την αντιμετώπιση τυχόν ελλείψεων όσον αφορά την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητά του. Η αξιολόγηση αυτή θα υποστηριχθεί από ολοκληρωμένη μελέτη το 2024 και θα βασιστεί επίσης στα αποτελέσματα των εκτιμήσεων κινδύνου σε κρίσιμους τεχνολογικούς τομείς που περιγράφονται ανωτέρω.

Η Λευκή Βίβλος θα πρέπει επίσης να δώσει το έναυσμα για ευρύτερη συζήτηση σχετικά με το είδος των ελέγχων των εξαγωγών που απαιτούνται και τον καλύτερο τρόπο συνεργασίας σε διεθνές επίπεδο για την αντιμετώπιση των σημερινών και μελλοντικών προκλήσεων.

Η κοινή ανακοίνωση του Ιουνίου σχετικά με την ευρωπαϊκή στρατηγική για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας αναγνωρίζει τη σημασία των ανοικτών παγκόσμιων αγορών για την επιτυχία και την οικονομική ασφάλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναγνωρίζει επίσης τις αυξανόμενες ανησυχίες όσον αφορά τις εξερχόμενες επενδύσεις σε ένα περιορισμένο σύνολο προηγμένων τεχνολογιών που θα μπορούσαν να ενισχύσουν τις στρατιωτικές ικανότητες και τις ικανότητες συλλογής πληροφοριών των παραγόντων που ενδέχεται να χρησιμοποιήσουν τις ικανότητες αυτές για να απειλήσουν τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Παρόλο που η ΕΕ και τα κράτη μέλη της ελέγχουν ήδη τις άμεσες ξένες επενδύσεις στην ΕΕ και ελέγχουν τις εξαγωγές τεχνολογιών διπλής χρήσης εκτός της ΕΕ, επί του παρόντος δεν υπάρχει έλεγχος των επενδύσεων που διοχετεύονται από την ΕΕ σε τρίτες χώρες.

Τον Ιούλιο του 2023 η Επιτροπή συγκρότησε ομάδα εμπειρογνωμόνων για τις εξερχόμενες επενδύσεις με τα κράτη μέλη, προκειμένου να προωθήσει τη συζήτηση σχετικά με τα ζητήματα αυτά. Η προκαταρκτική της εκτίμηση είναι ότι απαιτούνται περισσότερες εργασίες και αναλύσεις ώστε η Επιτροπή και τα κράτη μέλη να προσδιορίσουν τυχόν αναγκαία πολιτική απάντηση σε αυτές τις αυξανόμενες ανησυχίες.

Η Επιτροπή επιδιώκει τώρα να διευρύνει και να διαρθρώσει τη συζήτηση αυτή βάσει Λευκής Βίβλου για την καλύτερη κατανόηση των εξερχόμενων επενδύσεων σε ορισμένους στρατηγικούς τομείς και των ενδεχόμενων συναφών κινδύνων. Η Επιτροπή προτίθεται να συστήσει να υποστηριχθεί αυτό από την παρακολούθηση και την αξιολόγηση της τρέχουσας κατάστασης από τα κράτη μέλη. Βάσει αυτής της παρακολούθησης για περίοδο 12 μηνών, η Επιτροπή, από κοινού με τα κράτη μέλη, θα μπορούσε να διενεργήσει εκτίμηση των κινδύνων για την ασφάλεια της ΕΕ, βάσει κοινής μεθοδολογίας, για να διαπιστώσει εάν και ποια μέτρα μετριασμού ενδέχεται να απαιτηθούν.

2.Νέες πρωτοβουλίες σχετικά με την έρευνα και την καινοτομία

Πρόταση σύστασης του Συμβουλίου σχετικά με την ασφάλεια της έρευνας

Η προτεινόμενη σύσταση του Συμβουλίου αποσκοπεί στην καλύτερη στήριξη και ενδυνάμωση των κρατών μελών, καθώς και των ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και άλλων δημόσιων και ιδιωτικών ερευνητικών οργανισμών σε ολόκληρη την Ευρώπη, ώστε να εντοπίζουν και να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους για την ασφάλεια της έρευνας. Αυτό θα συμβάλει στη διασφάλιση ότι οι δράσεις έρευνας και καινοτομίας δεν χρησιμοποιούνται καταχρηστικά κατά τρόπο που επηρεάζει την ασφάλεια της ΕΕ ή παραβιάζει δεοντολογικούς κανόνες.

Παρόλο που οι εθνικές κυβερνήσεις είναι οι πλέον κατάλληλες για τη στήριξη του τομέα της έρευνας και της καινοτομίας, απαιτείται συνεργασία και συντονισμός σε επίπεδο ΕΕ για τη διασφάλιση της ορθής λειτουργίας του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας.

Με βάση το έργο που έχει ήδη πραγματοποιηθεί και σύμφωνα με την αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας, η προτεινόμενη σύσταση αποσκοπεί στην κινητοποίηση όλων των κρατών μελών για τη δημιουργία ευαισθητοποίησης και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας στον τομέα της έρευνας και της καινοτομίας. Συνιστάται στα κράτη μέλη να θεσπίσουν ένα πλαίσιο πολιτικής για την ασφάλεια της έρευνας με βάση μια προσέγγιση που θα καλύπτει το σύνολο της δημόσιας διοίκησης, με τη δημιουργία δομών στήριξης, τη θέσπιση μέτρων διασφάλισης μέσω οργανισμών χρηματοδότησης, την παροχή κινήτρων σε πανεπιστήμια και άλλους δημόσιους και ιδιωτικούς ερευνητικούς οργανισμούς για τον διορισμό συμβούλων ασφάλειας της έρευνας και την καθιέρωση διαδικασιών δέουσας επιμέλειας και διαχείρισης κινδύνων.

Τα μέτρα που λαμβάνουν τα κράτη μέλη θα πρέπει να είναι αναλογικά, με έμφαση στην αυτοδιοίκηση του τομέα σύμφωνα με την ακαδημαϊκή ελευθερία και τη θεσμική αυτονομία. Η συνολική προσέγγιση θα πρέπει να βασίζεται στον κίνδυνο και να αποφεύγει όλες τις μορφές διακρίσεων και στιγματισμού.

Για να συμπληρώσει τις προσπάθειες αυτές, η ΕΕ θα στηρίξει την άντληση διδαγμάτων σε θέματα πολιτικής, τον συντονισμό και τη συνοχή μεταξύ των κρατών μελών, μέσω των υφιστάμενων δομών διακυβέρνησης του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας και της δημιουργίας ενός Ευρωπαϊκού Κέντρου Εμπειρογνωσίας για την Ασφάλεια της Έρευνας.

Η Επιτροπή θα παρακολουθεί την πρόοδο όσον αφορά την εφαρμογή της παρούσας σύστασης στο πλαίσιο της διετούς υποβολής εκθέσεων σχετικά με την παγκόσμια προσέγγιση για την έρευνα και την καινοτομία και μπορεί, λαμβάνοντας υπόψη την εξέλιξη της γεωπολιτικής κατάστασης, να προτείνει περαιτέρω δράσεις.

Λευκή Βίβλος για την ενίσχυση της στήριξης της έρευνας και της ανάπτυξης στον τομέα των τεχνολογιών με δυνατότητα διπλής χρήσης 

Πολλές τεχνολογίες που είναι κρίσιμες για την οικονομική ασφάλεια της ΕΕ διαθέτουν δυνατότητες διπλής χρήσης: οι τεχνολογίες αυτές είναι σημαντικές για πολλά πεδία τόσο στον μη στρατιωτικό όσο και στον αμυντικό τομέα και θα μπορούσαν να ωφελήσουν τον ευρωπαϊκό κλάδο παραγωγής και την ευρύτερη οικονομία. Ενόψει των γεωπολιτικών προκλήσεων, η στήριξη της έρευνας και της ανάπτυξης στον τομέα των τεχνολογιών με δυνατότητα διπλής χρήσης αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία.

Η Λευκή Βίβλος που εγκρίθηκε σήμερα εξετάζει τη στήριξη που παρέχεται στο πλαίσιο των τρεχόντων χρηματοδοτικών προγραμμάτων της ΕΕ και προσδιορίζει πιθανές επιλογές για την ενίσχυσή τους. Για παράδειγμα, προγράμματα όπως το ενωσιακό πρόγραμμα καινοτομίας στον τομέα της άμυνας (EUDIS) στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας (ΕΤΑ) αποσκοπούν στον εντοπισμό ελπιδοφόρων τεχνολογιών στον μη στρατιωτικό τομέα και προωθούν την υιοθέτησή τους στον τομέα της άμυνας.

Η Λευκή Βίβλος προτείνει τρεις πιθανές επιλογές για το μέλλον: 1) περαιτέρω πρόοδο με βάση την τρέχουσα δομή και ενίσχυσή της, 2) κατάργηση της αποκλειστικής εστίασης σε μη στρατιωτικές εφαρμογές σε επιλεγμένα τμήματα του προγράμματος που θα διαδεχθεί το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» και 3) δημιουργία ειδικού μέσου με ιδιαίτερη έμφαση στην Ε&Α διπλής χρήσης. Με τη Λευκή Βίβλο, η Επιτροπή δρομολογεί ευρεία διαβούλευση με τις δημόσιες αρχές, την κοινωνία των πολιτών, τη βιομηχανία και την ακαδημαϊκή κοινότητα σχετικά με τις επιλογές για τη στρατηγική στήριξη της ανάπτυξης τεχνολογιών διπλής χρήσης. Η διαβούλευση αυτή θα επιτρέψει τη διεξαγωγή ολοκληρωμένου διαλόγου με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, ο οποίος θα τροφοδοτήσει τα επόμενα βήματα της Επιτροπής.

3.Πρόοδος σε άλλες εργασίες σχετικές με την οικονομική ασφάλεια 

Μετά την έγκριση της στρατηγικής για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας τον περασμένο Ιούνιο, συνεχίστηκαν οι εντατικές εργασίες σχετικά με τις κύριες διαστάσεις της οικονομικής ασφάλειας της ΕΕ.

Εκτιμήσεις κινδύνου

Στις 3 Οκτωβρίου 2023 η Επιτροπή εξέδωσε σύσταση προς τα κράτη μέλη, στην οποία προσδιορίζονται δέκα τεχνολογικοί τομείς ως κρίσιμοι για την οικονομική ασφάλεια της ΕΕ. Τέσσερις από τις τεχνολογίες αυτές προτάθηκαν για επείγουσα κοινή εκτίμηση κινδύνου από την Επιτροπή και τα κράτη μέλη 5 : προηγμένες τεχνολογίες ημιαγωγών, τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης, κβαντικές τεχνολογίες και βιοτεχνολογίες.

Η Επιτροπή συνεχίζει επίσης τις εργασίες σχετικά με τις τρεις άλλες εκτιμήσεις κινδύνου που προσδιορίστηκαν στη στρατηγική (δηλαδή την ανθεκτικότητα των αλυσίδων εφοδιασμού· την υλική ασφάλεια και κυβερνοασφάλεια των κρίσιμων υποδομών και τη χρήση των οικονομικών εξαρτήσεων ή του οικονομικού εξαναγκασμού ως όπλων).

Για παράδειγμα, οι κίνδυνοι της αλυσίδας εφοδιασμού παρακολουθούνται μέσω της ανάλυσης κοινοποίησης προειδοποίησης για την αλυσίδα εφοδιασμού «SCAN», για την αξιολόγηση των στρατηγικών εξαρτήσεων και της δυσχέρειας της αλυσίδας εφοδιασμού 6 . Η συγκεκριμένη εκτίμηση κινδύνου βασίζεται σε μεθοδολογίες που χρησιμοποιούν δεδομένα για τον προσδιορισμό των στρατηγικών εξαρτήσεων της ΕΕ σε ευαίσθητα βιομηχανικά οικοσυστήματα (δηλαδή που σχετίζονται με τομείς όπως η ασφάλεια και η προστασία, η υγεία των Ευρωπαίων, η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση), καθώς και των εξαρτήσεων που ενδέχεται να αποτελούν τρωτά σημεία για την οικονομική ασφάλεια της ΕΕ. Η προσέγγιση που χρησιμοποιεί δεδομένα συμπληρώνεται με ποιοτική αξιολόγηση βάσει πληροφοριών, προκειμένου να γίνουν κατανοητές οι επιπτώσεις των διαταραχών στην αλυσίδα εφοδιασμού που επηρεάζουν συγκεκριμένα αγαθά και οικοσυστήματα.

Όσον αφορά την υλική και ψηφιακή ασφάλεια κρίσιμων υποδομών, η οδηγία για την ανθεκτικότητα των κρίσιμων οντοτήτων, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 16 Ιανουαρίου 2023, προβλέπει τη διενέργεια εκτιμήσεων κινδύνου από τα κράτη μέλη έως τις 17 Ιανουαρίου 2026 σχετικά με τις βασικές υπηρεσίες. Η οδηγία NIS 2 7 παρέχει το πλαίσιο για συντονισμένη εκτίμηση κινδύνου όσον αφορά την κυβερνοασφάλεια των κρίσιμων υποδομών. Οι εν λόγω εκτιμήσεις κινδύνου θα καθοδηγήσουν επίσης τις δράσεις που ορίζονται στον κανονισμό για την αλληλεγγύη στον κυβερνοχώρο, ο οποίος προτάθηκε από την Επιτροπή τον Απρίλιο του 2023, και ιδίως τις συντονισμένες δοκιμές ετοιμότητας.

Έχουν ήδη διενεργηθεί αρκετές εκτιμήσεις και ορισμένες βρίσκονται σε εξέλιξη: για παράδειγμα, η εκτίμηση σχετικά με τα δίκτυα 5G 8  και τις επιπτώσεις των ανοικτών δικτύων ραδιοπρόσβασης (OpenRAN) στην κυβερνοασφάλεια 9 , η οποία θα αποτελέσει κατά τα προσεχή έτη έναν εναλλακτικό τρόπο ανάπτυξης του τμήματος ραδιοπρόσβασης των δικτύων 5G βάσει ανοικτών διεπαφών. Όσον αφορά τις κρίσιμες υποδομές, καίρια σημασία έχουν επίσης τα αποτελεσματικά μέτρα για την ενίσχυση της ασφάλειας και της ανθεκτικότητας των υποδομών υποβρύχιων καλωδίων.

Η Επιτροπή συνεργάζεται επίσης με τα κράτη μέλη για την εκτίμηση των επιπέδων κινδύνου και των τομέων πιθανής χρήσης των οικονομικών εξαρτήσεων ή του οικονομικού εξαναγκασμού ως όπλων. Η συγκεκριμένη εκτίμηση εξετάζει τις πιθανές επιπτώσεις και την πιθανότητα τέτοιες πρακτικές να στραφούν κατά της ΕΕ. Εξετάζει διάφορες δράσεις που θα μπορούσαν να επιδιώξουν να παρέμβουν στις νόμιμες κυρίαρχες επιλογές της ΕΕ και των κρατών μελών της ή να χρησιμοποιήσουν με άλλον τρόπο τις οικονομικές εξαρτήσεις ως όπλο στις σχέσεις με την ΕΕ.

Οι εκτιμήσεις κινδύνου θα συμβάλουν στην τεκμηρίωση των αποφάσεων σχετικά με το κατά πόσον δικαιολογείται η ανάληψη περαιτέρω δράσης. Όπου κρίνεται αναγκαίο, η Επιτροπή θα προτείνει, κατά περίπτωση, σε συντονισμό με τον ύπατο εκπρόσωπο, πρόσθετα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για τον μετριασμό των κινδύνων μέσω της προώθησης, της προστασίας ή της σύμπραξης.

Ασφάλεια της έρευνας στα τρέχοντα χρηματοδοτικά προγράμματα της ΕΕ

Δεδομένου ότι η ΕΕ είναι ένας από τους μεγαλύτερους χρηματοδότες της έρευνας στην Ευρώπη, η Επιτροπή έχει αναλάβει δράση για την ενίσχυση της ασφάλειας της έρευνας, επισπεύδοντας την εφαρμογή των υφιστάμενων μέτρων διασφάλισης για τη διασφάλιση της ασφάλειας της έρευνας, χρησιμοποιώντας μια αυστηρή προσέγγιση βάσει κινδύνου. Τα εν λόγω μέτρα διασφάλισης αποσκοπούν στην προστασία των στρατηγικών πόρων, των συμφερόντων, της αυτονομίας ή της ασφάλειας της Ένωσης στο πλαίσιο των κανονισμών για το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» και την Ευρατόμ 10 . Η ΕΕ έχει επίσης εγκρίνει κατευθυντήριες γραμμές για την έρευνα που αφορά είδη διπλής χρήσης, ώστε να διασφαλίζεται ότι οι αρχές και οι ερευνητικοί οργανισμοί εντοπίζουν, διαχειρίζονται και μετριάζουν αποτελεσματικά τους κινδύνους 11 .

Η εφαρμογή των εν λόγω μέτρων διασφάλισης ενισχύεται περαιτέρω στο πλαίσιο του κανονισμού για το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη». Συγκεκριμένα, 31 δράσεις στο πλαίσιο του προγράμματος εργασίας 2023-2024 (3,5 % του συνόλου) έχουν περιορισμένη επιλεξιμότητα βάσει του άρθρου 22 παράγραφος 5 του κανονισμού, δηλαδή οντότητες που βασίζονται ή ανήκουν σε ορισμένες τρίτες χώρες ή ελέγχονται από αυτές δεν μπορούν να συμμετέχουν στις εν λόγω δράσεις. Επιπλέον, η συνεργασία με οντότητες με έδρα στην Κίνα έχει αποκλειστεί για δράσεις καινοτομίας, σύμφωνα με το άρθρο 22 παράγραφος 6 του κανονισμού. Η συμμετοχή νομικών οντοτήτων από τη Ρωσία και τη Λευκορωσία σε όλα τα θέματα στο πλαίσιο του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» έχει αποκλειστεί σύμφωνα με το καθεστώς κυρώσεων της ΕΕ 12 .

Η Επιτροπή ενίσχυσε το σύστημα παρακολούθησής της σε περιπτώσεις μεταβίβασης της κυριότητας των αποτελεσμάτων ερευνητικών έργων που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ σε μη συνδεδεμένες τρίτες χώρες. Συνεργάζεται επίσης με τις εθνικές αρχές για να καθορίσει κατά πόσον τα έργα του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» και της Ευρατόμ συμμορφώνονται με τους ισχύοντες κανόνες ασφάλειας, ιδίως όσον αφορά τον ευαίσθητο χαρακτήρα των πληροφοριών.

Επιπλέον, η Επιτροπή έχει θεσπίσει μέτρα διασφάλισης για τις επενδύσεις στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας, τα οποία θα συμπεριληφθούν σε επενδύσεις σε μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) και νεοφυείς επιχειρήσεις που αναπτύσσουν τεχνολογίες και καινοτομίες που ενδέχεται να θέσουν σε κίνδυνο την οικονομική ασφάλεια, εάν αποκτηθούν από μη συνδεδεμένες τρίτες χώρες. Όλη αυτή η εμπειρία τροφοδότησε την εκπόνηση της προαναφερόμενης πρότασης σύστασης του Συμβουλίου, η οποία υποβλήθηκε σήμερα.

Προώθηση και σύμπραξη

Στο πλαίσιο του πυλώνα «προώθηση» της στρατηγικής και στο ευρύτερο πλαίσιο του θεματολογίου της ΕΕ για την ανταγωνιστικότητα, η Επιτροπή ενίσχυσε την ενιαία αγορά και την οικονομική βάση της Ένωσης. Έχουν ληφθεί διάφορα σημαντικά μέτρα για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας της οικονομίας της ΕΕ και της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και του κλάδου παραγωγής της Ευρώπης, μεταξύ άλλων με τη βελτίωση της πρόσβασης σε χρηματοδότηση, την εφαρμογή σημαντικών κοινωνικών πρωτοβουλιών του σχεδίου δράσης για τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων και την τόνωση των επενδύσεων και των μεταρρυθμίσεων μέσω της ανάπτυξης του NextGeneration EU και των ταμείων συνοχής. Ορισμένα από τα μέτρα αυτά που συμβάλλουν στην οικονομική ασφάλεια της ΕΕ περιγράφονται στα (μη εξαντλητικά) παραδείγματα κατωτέρω.

Το μέσο έκτακτης ανάγκης για την ενιαία αγορά, όταν εγκριθεί από τους συννομοθέτες, θα επιτρέψει στην ΕΕ να παρακολουθεί με καλύτερο τρόπο τα βασικά αγαθά και τις υπηρεσίες εν μέσω μιας κρίσης και να διασφαλίζει ένα πλαίσιο διακυβέρνησης για γρήγορες συλλογικές αντιδράσεις. Ο κανονισμός για τις κρίσιμες πρώτες ύλες θα διασφαλίσει την πρόσβαση της ΕΕ σε ασφαλή, διαφοροποιημένο, προσιτό και βιώσιμο εφοδιασμό με κρίσιμες πρώτες ύλες. Ο κανονισμός για τη βιομηχανία των μηδενικών καθαρών εκπομπών θα προωθήσει την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας μας και θα διευκολύνει τη μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικών καθαρών εκπομπών. Το AggregateEU θα συμβάλει στη διαφοροποίηση των πηγών εισαγωγής ενέργειας, ενώ η μεταρρύθμιση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΕ θα επιταχύνει την αύξηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, διαφοροποιώντας έτσι τον ενεργειακό εφοδιασμό και περιορίζοντας τις εξαρτήσεις.

Η επικείμενη πρωτοβουλία για προηγμένα υλικά για τη βιομηχανική υπεροχή θα προωθήσει την παραγωγή και τη χρήση καινοτόμων και βιώσιμων υλικών στην ΕΕ. Η επικείμενη πρωτοβουλία της ΕΕ για τη βιοτεχνολογία και τη βιοπαρασκευή θα προωθήσει την ανταγωνιστικότητα σε αυτή την κρίσιμη τεχνολογία. Θα λάβει, μεταξύ άλλων, υπόψη τα αποτελέσματα της προαναφερόμενης κοινής εκτίμησης κινδύνου. Η μεταρρύθμιση της τελωνειακής ένωσης της ΕΕ, που προτάθηκε τον Μάιο του 2023, θα διασφαλίσει ότι οι τελωνειακές αρχές διαθέτουν εργαλεία και πόρους για την ορθή αξιολόγηση των εξαγωγών και τον τερματισμό των εισαγωγών που είναι παράνομες ή ενέχουν πραγματικούς κινδύνους για την ασφάλεια της ΕΕ, των πολιτών της και της οικονομίας της.

Σημειώνεται επίσης πρόοδος όσον αφορά την προώθηση κρίσιμων τεχνολογικών τομέων. Το πρόγραμμα πολιτικής Ψηφιακή δεκαετία 13 έχει θέσει το πλαίσιο για την προώθηση της ανάπτυξης και της εγκατάστασης ευρωπαϊκών στρατηγικών ψηφιακών τεχνολογιών και υπηρεσιών. Ο κανονισμός της ΕΕ για την κυβερνοανθεκτικότητα θα διασφαλίσει ότι τα προϊόντα υλισμικού και λογισμικού, όπως οι ασύρματες και ενσύρματες συσκευές, είναι ασφαλέστερα στον κυβερνοχώρο για τους επιχειρηματικούς χρήστες και τους καταναλωτές σε ολόκληρη την Ένωση και θα βελτιώσει τη θέση του ενωσιακού κλάδου παραγωγής μέσω του ηγετικού ρόλου του όσον αφορά τα σχετικά πρότυπα.

Βρίσκονται σε εξέλιξη πολιτικές διαπραγματεύσεις σχετικά με την πλατφόρμα «Στρατηγικές τεχνολογίες για την Ευρώπη» (STEP). Όταν εγκριθεί, η εν λόγω πλατφόρμα θα αξιοποιήσει και θα κατευθύνει τα υφιστάμενα μέσα της ΕΕ για τη στήριξη της ανάπτυξης της κατασκευής κρίσιμων τεχνολογιών στην Ένωση. Η κοινή επιχείρηση «Μικροκυκλώματα», η οποία εγκαινιάστηκε στα τέλη Νοεμβρίου του 2023, γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ έρευνας, καινοτομίας και ανάπτυξης, ιδίως μέσω χρηματοδότησης ύψους 1,67 δισ. EUR από την ΕΕ για τέσσερις πιλοτικές γραμμές.

Ο κανονισμός της ΕΕ για την τεχνητή νοημοσύνη, ο οποίος συμφωνήθηκε σε πολιτικό επίπεδο τον Δεκέμβριο του 2023, θα τονώσει τις επενδύσεις και την καινοτομία σε ολόκληρη την ΕΕ, παρέχοντας ασφάλεια δικαίου στις επιχειρήσεις και δημιουργώντας εμπιστοσύνη για τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν την ΤΝ. Σύντομα θα συμπληρωθεί από πρωτοβουλία της Επιτροπής για την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των νεοφυών επιχειρήσεων στον τομέα της ΤΝ και της αυξανόμενης ικανότητας υπερυπολογιστών της ΕΕ και για την ανάπτυξη του οικοσυστήματος καινοτομίας της ΕΕ στον τομέα της ΤΝ. Επιπλέον, έχουν εγκριθεί κρατικές ενισχύσεις ύψους 1,2 δισ. EUR από επτά κράτη μέλη για ένα σημαντικό έργο κοινού ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος για τη στήριξη της έρευνας, της ανάπτυξης και της πρώτης βιομηχανικής αξιοποίησης προηγμένων τεχνολογιών υπολογιστικού νέφους και υπολογιστικής παρυφών στην Ευρώπη. Η κοινή επιχείρηση «Έξυπνα δίκτυα και υπηρεσίες», η οποία άρχισε να λειτουργεί το 2022, προωθεί την ευθυγράμμιση με τα κράτη μέλη όσον αφορά την έρευνα και την καινοτομία 6G και την ανάπτυξη προηγμένων δικτύων 5G.

Στο πλαίσιο του πυλώνα «σύμπραξη», η ΕΕ συνέχισε να ενισχύει τη συνεργασία της με τους διεθνείς εταίρους για την προώθηση κοινών συμφερόντων οικονομικής ασφάλειας. Η συνεργασία αυτή εκτείνεται από τη διασφάλιση της πρόσβασης σε πρώτες ύλες μέχρι την κατανόηση κρίσιμων αλυσίδων εφοδιασμού, την καθιέρωση συνεργασίας σε αναδυόμενες τεχνολογίες σε βασικούς τομείς και τη μεταρρύθμιση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου.

Το 2023 η ΕΕ υπέγραψε συμφωνίες ελεύθερων συναλλαγών με τη Νέα Ζηλανδία, τη Χιλή και την Κένυα, καθώς και την πρώτη συμφωνία διευκόλυνσης των βιώσιμων επενδύσεων (SIFA) με την Ανγκόλα, και ολοκλήρωσε τις διαπραγματεύσεις για συμφωνία με την Ιαπωνία σχετικά με τις διασυνοριακές ροές δεδομένων.

4.Συμπέρασμα

Η δέσμη προτάσεων και πρωτοβουλιών που παρουσιάζεται στην παρούσα ανακοίνωση αποτελεί ένα ακόμη βήμα για την εφαρμογή της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας.

Η δέσμη παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την ενίσχυση της εργαλειοθήκης της ΕΕ με σκοπό, αφενός, τον μετριασμό των κινδύνων που συνδέονται με τις ξένες επενδύσεις στην ΕΕ, τις εξερχόμενες επενδύσεις και τα αγαθά διπλής χρήσης και, αφετέρου, την ενίσχυση της ασφάλειας της έρευνας. Η ενίσχυση αυτή είναι απαραίτητη ώστε η ΕΕ και τα κράτη μέλη να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν συστηματικά τους κινδύνους που εντοπίζονται στις εν εξελίξει εκτιμήσεις κινδύνου που σχετίζονται με τις αλυσίδες εφοδιασμού, τις τεχνολογίες, τις υποδομές και τον οικονομικό εξαναγκασμό.

Η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, σύμφωνα με τις αντίστοιχες αρμοδιότητές τους, να εξετάσουν τις παρούσες προτάσεις και πρωτοβουλίες και να τους δώσουν την κατάλληλη συνέχεια, σε στενή συνεργασία με την Επιτροπή. Δεδομένου του γεωπολιτικού περιβάλλοντος, καθώς και των ευκαιριών και των κινδύνων που αυτό δημιουργεί, θα χρειαστεί να προχωρήσουμε με σταθερό ρυθμό.

Η εφαρμογή της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας είναι μια συνεχής διαδικασία, η οποία βασίζεται σε ενδελεχή ανάλυση κινδύνου και οδηγεί στη θέσπιση στοχευμένων μέτρων για την αντιμετώπιση των κινδύνων, λαμβάνοντας υπόψη την εξελισσόμενη φύση του περιβάλλοντος κινδύνου. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή θα προτείνει σε εύθετο χρόνο και, κατά περίπτωση, σε συντονισμό με τον ύπατο εκπρόσωπο, περαιτέρω πρωτοβουλίες για την εφαρμογή της στρατηγικής.

(1)

Κοινή ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ύπατου εκπροσώπου της Ένωσης για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας: Στρατηγική για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής οικονομικής ασφάλειας [JOIN(2023) 20 final της 26.06.2023].

(2)

Βλ. το έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής στο πλαίσιο της δέσμης που εγκρίθηκε με την παρούσα ανακοίνωση.

(3)

  https://www.oecd.org/daf/inv/investment-policy/oecd-eu-fdi-screening-assessment.pdf

(4)

  https://www.eca.europa.eu/el/publications/sr-2023-27

(5)

C(2023) 6689 final.

(6)

Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. SWD(2021) 352 final και Arjona et al. (2023).

(7)

Οδηγία (ΕΕ) 2022/2555 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 14ης Δεκεμβρίου 2022, σχετικά με μέτρα για υψηλό κοινό επίπεδο κυβερνοασφάλειας σε ολόκληρη την Ένωση.

(8)

Έκθεση σχετικά με συντονισμένη εκτίμηση κινδύνου των δικτύων 5G (europa.eu).

(9)

  Cybersecurity of Open Radio Access Networks | Shaping Europe’s digital future (europa.eu) (Κυβερνοασφάλεια των ανοικτών δικτύων ραδιοπρόσβασης | Διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ευρώπης)

(10)

Κανονισμός (ΕΕ) 2021/695 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 28ης Απριλίου 2021, για τη θέσπιση του προγράμματος-πλαισίου έρευνας και καινοτομίας «Ορίζων Ευρώπη», τον καθορισμό των κανόνων συμμετοχής και διάδοσής του, και για την κατάργηση των κανονισμών (ΕΕ) αριθ. 1290/2013 και (ΕΕ) αριθ. 1291/2013.

(11)

Σύσταση (ΕΕ) 2021/1700 της Επιτροπής, της 15ης Σεπτεμβρίου 2021, για τα εσωτερικά προγράμματα συμμόρφωσης σχετικά με τους ελέγχους έρευνας που αφορούν είδη διπλής χρήσης βάσει του κανονισμού (ΕΕ) 2021/821 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση ενωσιακού συστήματος ελέγχου των εξαγωγών, της μεσιτείας, της τεχνικής βοήθειας, της διαμετακόμισης και της μεταφοράς ειδών διπλής χρήσης.

(12)

Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 833/2014 του Συμβουλίου της 31ης Ιουλίου 2014 και κανονισμός (ΕΕ) 2021/1986 του Συμβουλίου της 15ης Νοεμβρίου 2021.

(13)

Απόφαση (ΕΕ) 2022/2481 για τη θέσπιση του προγράμματος πολιτικής 2030 «Ψηφιακή Δεκαετία».

(14) Επί του παρόντος, 19 τρίτες χώρες είναι συνδεδεμένες με το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη», με το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Νέα Ζηλανδία και τον Καναδά ως τους πιο πρόσφατους εταίρους. Οι ενώσεις αυτές παρέχουν, στο μέτρο του δυνατού, τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις στους φορείς έρευνας και καινοτομίας των εν λόγω χωρών με εκείνα που παρέχονται στις οντότητες των κρατών μελών της ΕΕ.