Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Το επάγγελμα του γεωργού και η πρόκληση της κερδοφορίας»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2019/C 353/12)

Εισηγητής: ο κ. Arnold PUECH D’ALISSAC (FR-I)

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2019
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	28.6.2019
Υιοθέτηση από την Ολομέλεια	18/07/2019
Σύνοδος ολομέλειας υπ’ αριθ.	545
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	188/0/5

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η κερδοφορία και η οικονομική βιωσιμότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων αποτελεί σοβαρό ζήτημα στην ΕΕ, όπου το εισόδημα του γεωργού ανέρχεται κατά μέσο όρο μόλις στο 46,5 % των άλλων τομέων της οικονομίας. Παρά τη χαμηλή κερδοφορία, ο γεωργικός τομέας της ΕΕ διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο ως κινητήρια δύναμη των αγροτικών οικονομιών και παράγει ποιοτικά τρόφιμα που πληρούν τα υψηλότερα πρότυπα παγκοσμίως. Είναι αδύνατο να επιτευχθεί περιβαλλοντική βιωσιμότητα ανεξάρτητα από τις εξίσου σημαντικές πτυχές των οικονομικών, των εμπορικών, των οικολογικών και των κοινωνικών συνιστωσών της γεωργικής δραστηριότητας.

1.2.

Ο γεωργικός τομέας της ΕΕ παρέχει στους καταναλωτές επισιτιστική ασφάλεια έναντι της αυξανόμενης πίεσης λόγω της κλιματικής αλλαγής και των απαιτήσεων της κοινωνίας όσον αφορά την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Επιπλέον, ο ευρωπαϊκός γεωργικός τομέας συμβάλλει ενεργά στη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας και της δυναμικής της ΕΕ στις διεθνείς αγορές και συγχρόνως βοηθά στη διασφάλιση του εμπορικού πλεονάσματος της ΕΕ. Ο γεωργικός τομέας της ΕΕ αποτελεί επίσης μία από τις σημαντικότερες πηγές απασχόλησης, με περισσότερα από 40 εκατομμύρια απασχολούμενα άτομα σε ολόκληρη την ΕΕ. Σε αυτές τις περιοχές, η γεωργία είναι συχνά ο μόνος τομέας της οικονομίας που δημιουργεί ανάπτυξη και θέσεις εργασίας.

1.3.

Η ΕΕ χρειάζεται μια δίκαιη, διαφανή, εύρυθμη και ισότιμη αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων, η οποία θα είναι επωφελής για τους γεωργούς και όλους τους ενδιαφερόμενους, συμπεριλαμβανομένων των μεταποιητών, των εμπόρων λιανικής και, κυρίως, των καταναλωτών. Σε εθνικό επίπεδο, θα πρέπει να εξεταστεί μια αντίστροφη προσέγγιση διαπραγμάτευσης σε θέματα αγοράς μέσω της δημιουργίας αλυσίδων αξίας, με στόχο να εξασφαλιστεί στους γεωργούς μηνιαίο εισόδημα ίσο με το διπλάσιο του κατώτατου μισθού.

1.4.

Ο γεωργικός τομέας της ΕΕ παρέχει θετικές δημόσιες υπηρεσίες και εξωτερικές επιδράσεις που δεν αναγνωρίζονται από την αγορά. Η διασφάλιση επισιτιστικής ασφάλειας, με παράλληλο σεβασμό των υψηλότερων δυνατών προτύπων παραγωγής, αποτελεί στόχο που έχει επιτευχθεί. Ωστόσο αναδύονται νέες προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, η εντονότερη αστάθεια των τιμών, καθώς και ο αθέμιτος ανταγωνισμός από συστήματα παραγωγής με χαμηλότερα πρότυπα, οι αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, η απερήμωση των αγροτικών περιοχών, καθώς και η γήρανση του γεωργικού πληθυσμού, οι οποίες θέτουν τους γεωργούς της ΕΕ σε δύσκολη θέση στη διεθνή αγορά.

1.5.

Οι νέες τεχνολογίες, σε συνδυασμό με δραστηριότητες έρευνας και καινοτομίας χωρίς αποκλεισμούς, αποτελούν μέρος της λύσης για τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας του γεωργικού τομέα της ΕΕ και για την παροχή στους γεωργούς της ΕΕ της δυνατότητας να αντιμετωπίσουν άμεσα και αποτελεσματικά το ζήτημα της βιωσιμότητας.

1.6.

Η διά βίου εκπαίδευση και ανάπτυξη δεξιοτήτων είναι απαραίτητες προκειμένου να παρασχεθούν στους γεωργούς της ΕΕ τα κατάλληλα εργαλεία για την καλύτερη αξιοποίηση του νέου τεχνολογικού δυναμικού και τη χρήση καινοτόμων λύσεων στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις τους.

1.7.

Οι γεωργοί της ΕΕ θέτουν σε εφαρμογή αρκετές δράσεις για να ενισχύσουν τη συμβολή τους στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής διότι αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο τις επιπτώσεις της, βιώνοντας αλλαγές όσον αφορά τον χρόνο συγκομιδής, τους πρόωρους ή τους όψιμους παγετούς, τις πυρκαγιές, τις πλημμύρες και τις ξηρασίες. Επιπλέον, τα περιβαλλοντικά μέτρα δεν θα πρέπει να θέτουν σε κίνδυνο την επισιτιστική ασφάλεια και οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη ότι οι γεωργοί χρειάζονται δίκαιη αμοιβή για την πρόσθετη εργασία που συχνά απαιτούν τα βιώσιμα μέτρα και τα μέτρα μετριασμού.

1.8.

Μια ισχυρή ΕΕ επιδιώκει να υλοποιήσει όχι μόνο τους στόχους της Συνθήκης της Λισαβόνας, αλλά και παγκόσμιους στόχους, όπως η συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα και οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών. Αυτές οι φιλόδοξες δεσμεύσεις πρέπει να υποστηριχθούν από ισχυρό προϋπολογισμό και αποτελεσματικές πολιτικές που θα εγγυώνται το μέλλον, την ανάπτυξη και την ευημερία της γεωργίας και των αγροτικών περιοχών. Οι Ευρωπαίοι γεωργοί και οι γεωργικοί συνεταιρισμοί χρειάζονται έναν ισχυρό προϋπολογισμό της ΚΓΠ για την επόμενη περίοδο.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) καταρτίζει την παρούσα γνωμοδότηση για να αναδείξει τον σημαντικό ρόλο των Ευρωπαίων γεωργών και τη συμβολή τους στην οικονομία της ΕΕ με τη συνεισφορά τους στην παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια και τη διατήρηση της ζωντάνιας των αγροτικών περιοχών. Συχνά, η συμβολή αυτή δεν ανταμείβεται δεόντως, με αποτέλεσμα να αποθαρρύνεται η νέα γενεά να αναλάβει τις οικογενειακές γεωργικές εκμεταλλεύσεις και να μειώνεται η ελκυστικότητα του εν λόγω τομέα για τους νεοεισερχόμενους.

3.   Ο ρόλος των γεωργών στην ΕΕ

3.1.    Συμβολή στην επισιτιστική ασφάλεια, στην παροχή υγιεινών και θρεπτικών τροφίμων και στη συνολική οικονομία της ΕΕ

3.1.1.

Σε ένα περιβάλλον όπου η ζήτηση για τρόφιμα και βιομάζα αυξάνεται, οι γεωργοί της ΕΕ και οι συνεταιρισμοί και οι επιχειρήσεις τους ασχολούνται με την παραγωγή, τη μεταποίηση και τη διάθεση στο εμπόριο ασφαλών τροφίμων υψηλής ποιότητας για τους Ευρωπαίους πολίτες και τους καταναλωτές σε ολόκληρο τον κόσμο. Παρέχουν στους καταναλωτές επισιτιστική ασφάλεια έναντι της αυξανόμενης πίεσης λόγω της κλιματικής αλλαγής και των απαιτήσεων της κοινωνίας όσον αφορά την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Επιπλέον, ο ευρωπαϊκός γεωργικός τομέας συμβάλλει ενεργά στη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας και της δυναμικής της ΕΕ στις διεθνείς αγορές. Σύμφωνα με την Eurostat (1), ο γεωργικός τομέας αντιπροσώπευσε το 1,2 % του ΑΕγχΠ της ΕΕ το 2017 και δημιούργησε (ακαθάριστη) προστιθέμενη αξία ύψους 188,5 δισεκατ. ευρώ, συμβάλλοντας ενεργά στο εμπορικό πλεόνασμα της ΕΕ με εξαγωγές γεωργικών προϊόντων ύψους 137 δισεκατ. ευρώ κατά το ίδιο χρονικό διάστημα.

3.2.    Απασχόληση σε αγροτικές και λιγότερο ευνοημένες περιοχές

3.2.1.

Η γεωργοδιατροφική αλυσίδα της ΕΕ αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς της ενωσιακής οικονομίας, ο οποίος εξασφαλίζει τη διατήρηση και τη δημιουργία ανάπτυξης και θέσεων εργασίας και απασχολεί περίπου 40 εκατομμύρια άτομα. Περίπου 10 εκατομμύρια άτομα απασχολούνται άμεσα και εργάζονται σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις και γεωργικούς συνεταιρισμούς. Η γεωργία είναι η μόνη πηγή απασχόλησης σε ορισμένες περιοχές ή περιφέρειες.

3.3.    Οι γεωργοί ως υπερασπιστές των παραδοσιακών τοπίων και διαχειριστές γης

3.3.1.

Οι γεωργοί της ΕΕ, οι γεωργικές επιχειρήσεις και οι συνεταιρισμοί τους διαχειρίζονται περίπου 173 εκατομμύρια εκτάρια, δηλαδή περίπου το 39 % της συνολικής επιφάνειας της ΕΕ. Οι γεωργοί και τα μέλη των οικογενειών τους διαφυλάσσουν το αγροτικό τοπίο και τη βιοποικιλότητα και προσφέρουν πολλά θετικά αποτελέσματα στην κοινωνία: με την επιμελή εργασία τους όσον αφορά τη διαχείριση της γης και του τοπίου, συμβάλλουν ενεργά στην άμβλυνση των επιπτώσεων μειζόνων καταστροφών σε περίπτωση ακραίων καιρικών συνθηκών. Πολλοί γεωργοί είναι επίσης ιδιοκτήτες δασών, με ουσιαστική συμβολή στη βιώσιμη διαχείριση των δασών. Επιπλέον, οι γεωργοί συμβάλλουν στη διατήρηση και την αποκατάσταση του παραδοσιακού τοπίου της ΕΕ στις αγροτικές περιοχές, τόσο μέσω της διαφύλαξης της πολιτιστικής κληρονομιάς όσο και της δημιουργίας θετικών συνεργειών με τον τουριστικό τομέα της ΕΕ. Ωστόσο, οι προσπάθειες που έχουν μέχρι στιγμής καταβληθεί από τον γεωργικό τομέα δεν μπορούν να αποκρύψουν το γεγονός ότι απαιτούνται αισθητά σημαντικότερες προσπάθειες και περισσότερα μέτρα για την επίτευξη των ευρωπαϊκών και των παγκόσμιων στόχων βιοποικιλότητας, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των μελισσών, των εντόμων και των πτηνών, πράγμα το οποίο αντιβαίνει, ως ένα βαθμό, στις απαιτήσεις κερδοφορίας· ως εκ τούτου, η ΕΕ οφείλει οπωσδήποτε να επιβραβεύσει την ευρύτερη περιβαλλοντική συμβολή του γεωργικού τομέα μέσω της διάθεσης περισσότερων πόρων στην ΚΓΠ.

4.   Αλλαγές στο επάγγελμα του γεωργού

4.1.    Αύξηση των κοινωνικών απαιτήσεων όσον αφορά την υγιεινή διατροφή, την προέλευση και την ποιότητα των τροφίμων, τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο και την καλή διαβίωση των ζώων

4.1.1.

Οι καταναλωτές έχουν στη διάθεσή τους υψηλό αριθμό πληροφοριών σχετικά με τα προϊόντα που καταναλώνουν καθημερινά. Επίσης, αποδίδουν μεγαλύτερη προσοχή στην προέλευση και την ποιότητα των τροφίμων, καθώς και στον περιβαλλοντικό τους αντίκτυπο. Άλλοι σημαντικοί παράγοντες που διαμορφώνουν την επιλογή των καταναλωτών είναι η τήρηση των πρακτικών καλής διαβίωσης των ζώων και η απόσταση από τον τόπο παραγωγής των τροφίμων, συμπεριλαμβανομένης της συντόμευσης των αλυσίδων τροφίμων.

4.1.2.

Για να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των καταναλωτών, οι γεωργοί της ΕΕ έχουν αρχίσει να υλοποιούν δράσεις με σκοπό την περαιτέρω βελτίωση της καλής διαβίωσης των ζώων και τη μείωση του τυχόν αρνητικού αντικτύπου των γεωργικών δραστηριοτήτων στο περιβάλλον και στην ποιότητα του εδάφους, παράγοντας ταυτόχρονα προϊόντα υψηλής ποιότητας. Οι γεωργοί της ΕΕ, επικουρούμενοι από τις δημόσιες αρχές και την ακαδημαϊκή κοινότητα, επενδύουν ενέργεια και πόρους προκειμένου να ενστερνιστούν αυτή τη νέα μορφή κατανάλωσης.

4.2.    Ο ρόλος της τεχνολογίας και της καινοτομίας στη γεωργία

4.2.1.

Ο γεωργικός τομέας της ΕΕ βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της τεχνολογικής και της ψηφιακής επανάστασης, με πολλές ρηξικέλευθες αλλαγές στους τομείς της γενετικής, των αυτοματοποιημένων οχημάτων, των ρομπότ, των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, της δορυφορικής απεικόνισης, της τηλεπισκόπησης, των μαζικών δεδομένων κ.λπ. Επιπλέον, οι γεωργοί πάντοτε υιοθετούν, αναπτύσσουν και εφαρμόζουν καινοτόμα γεωργικά επιχειρηματικά μοντέλα και γεωπονικές πρακτικές, συμπεριλαμβανομένων νέων τεχνικών και μεθόδων παραγωγής που αύξησαν τον όγκο της συγκομιδής και προσάρμοσαν περισσότερο τις γεωργικές πρακτικές στις μεταβαλλόμενες συνθήκες.

4.2.2.

Από την άποψη αυτή, οι νέες τεχνολογίες βοηθούν τους γεωργούς της ΕΕ να εγγυώνται την επισιτιστική ασφάλεια, με παράλληλη τήρηση των υψηλότερων προτύπων παγκοσμίως και εκπλήρωση των προσδοκιών των καταναλωτών. Υπό αυτήν την έννοια, οι νέες τεχνολογίες επιτρέπουν στους γεωργούς της ΕΕ να αντιμετωπίζουν το περιβαλλοντικό ζήτημα άμεσα και αποτελεσματικά. Για παράδειγμα, η μείωση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων (ΦΠΠ) είναι εφικτή με τη χρήση ενός συνδυασμού τεχνολογιών που συνδράμουν τους γεωργούς σε κάθε πτυχή της παραγωγής. Μεταξύ άλλων, τη σημαντικότερη επίδραση ως προς τη μείωση της χρήσης των ΦΠΠ και την ενίσχυση της αντίστασης των φυτών και των ζώων στα παράσιτα, τους μύκητες και τους εξωτερικούς παθογόνους παράγοντες, την έχουν οι νέες τεχνικές αναπαραγωγής.

4.2.3.

Ο ρόλος των τεχνολογιών συνδέεται όχι μόνο με την ίδια την παραγωγή, αλλά και με την ιχνηλασιμότητα, την ασφάλεια των τροφίμων, την καλή διαβίωση των ζώων και τις δράσεις μετριασμού της κλιματικής αλλαγής, που συμβάλλουν στη διατήρηση του γεωργικού τομέα της ΕΕ ως ενός από τους πλέον προηγμένους και ασφαλείς στον κόσμο.

4.2.4.

Η πρόσβαση στη χρηματοδότηση είναι ζωτικής σημασίας για τους γεωργούς της ΕΕ με στόχο την εφαρμογή καινοτόμων τεχνολογικών λύσεων στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η πτυχή του δεύτερου πυλώνα της ΚΓΠ που σχετίζεται με την επικουρικότητα πρέπει να διατηρηθεί και να ενθαρρυνθεί στο πλαίσιο της νέας ΚΓΠ. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι οι γεωργοί της ΕΕ θα εφαρμόσουν τις τελευταίες τεχνολογικές εξελίξεις στην επιχείρησή τους μόνο μέσω της διευκόλυνσης της πρόσβασής τους σε πιστώσεις.

5.   Προκλήσεις

5.1.    Κλιματική αλλαγή

5.1.1.

Οι γεωργοί της ΕΕ συμβάλλουν σημαντικά στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής διότι αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο τις επιπτώσεις της, βιώνοντας αλλαγές όσον αφορά τον χρόνο συγκομιδής, τους πρόωρους ή τους όψιμους παγετούς, τις πυρκαγιές, τις πλημμύρες και τις ξηρασίες. Επομένως, η λήψη αποτελεσματικών μέτρων προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή είναι ζωτικής σημασίας για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Ταυτόχρονα, οι γεωργοί μειώνουν τις εκπομπές τόσο εντός όσο και εκτός της γεωργικής τους εκμετάλλευσης μέσω βιώσιμων πρακτικών διαχείρισης, εφαρμογής νέων τεχνολογιών και αποτελεσματικότερης χρήσης των καλλιεργειών, του άχυρου, της κοπριάς και άλλων υπολειμμάτων για την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, καθώς και μέσω της ηλιακής θέρμανση και της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από αιολική ενέργεια όσο και από άλλες πηγές. Τα προϊόντα από τα υπολείμματα των καλλιεργειών και της κτηνοτροφίας μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή βιοκαυσίμων και ανανεώσιμων βιομηχανικών υλικών εντός της εκάστοτε γεωργικής εκμετάλλευσης, σύμφωνα με τις αρχές της κυκλικής οικονομίας. Αυτό συμβάλλει στη μείωση των εκπομπών και σε άλλους τομείς, αλλά και στον περιορισμό της εξάρτησης της ΕΕ από τον εφοδιασμό της με ορυκτά καύσιμα.

5.1.2.

Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι τόσο η συμφωνία του Παρισιού όσο και οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης, θέτουν σημαντικούς επιμέρους στόχους για τον γεωργικό τομέα της ΕΕ που πρέπει να επιτευχθούν μεταξύ του 2030 και του 2050. Οι γεωργοί της ΕΕ είναι πρόθυμοι να αντεπεξέλθουν στις προκλήσεις αυτές εάν εξοπλιστούν με τα κατάλληλα εργαλεία. Η απαιτούμενη «εργαλειοθήκη» πρέπει να περιλαμβάνει ένα θετικό και φιλικό προς τον χρήστη πλαίσιο πολιτικής, νέες τεχνολογίες, στρατηγικές διαχείρισης των υδάτων (δηλαδή αποθήκευση και άρδευση) και ισχυρό προϋπολογισμό για την ΚΓΠ που θα στηρίζει τις πρόσθετες προσπάθειες των γεωργών. Η στέρηση των γεωργών από ένα από τα προαναφερθέντα εργαλεία θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την επισιτιστική ασφάλεια και να επηρεάσει αρνητικά την ποιότητα της παραγωγής τροφίμων στην ΕΕ.

5.2.    Το εισόδημα στον γεωργικό τομέα

5.2.1.

Το γεωργικό εισόδημα (2) ανά ετήσια μονάδα εργασίας (ΕΜΕ), εκφραζόμενο ως δείκτης, ήταν υψηλότερο κατά 10,9 % για την ΕΕ των 28 το 2017 σε σχέση με το 2016. Ωστόσο, το εισόδημα αυτό πρέπει να αντιπαραβληθεί με άλλους τομείς της οικονομίας, όπου το μέσο εισόδημα είναι πολύ υψηλότερο. Στην πράξη, σε σύγκριση με τους μέσους μισθούς στην οικονομία, το επιχειρηματικό εισόδημα ενός γεωργού ανά μονάδα οικογενειακής εργασίας ανέρχονταν σε μόλις 46,5 % το 2017.

5.2.2.

Η κατάσταση αυτή επηρεάζει βαθιά την ανάπτυξη του εν λόγω τομέα από την άποψη της συνολικής ελκυστικότητας για τους εξωτερικούς φορείς, επενδυτές και τραπεζικούς εταίρους, διότι αποτρέπει την ανάπτυξη συνεργειών με άλλους τομείς της οικονομίας και εντείνει το πρόβλημα της ανανέωσης των γενεών στις αγροτικές περιοχές.

5.3.    Η αστάθεια των τιμών και η ανάδυση νέων αγορών

5.3.1.

Οι πραγματικές (αποπληθωρισμένες) τιμές για τα περισσότερα από τα βασικά προϊόντα ήταν υψηλότερες το 2017 από ό,τι κατά το προηγούμενο έτος: η μέση τιμή του γάλακτος αυξήθηκε θεαματικά κατά 17,1 % σε σχέση με το 2016, οι τιμές των χοίρων ήταν υψηλότερες κατά 8,3 %, τα σιτηρά αυξήθηκαν κατά 3,0 %, οι τιμές των βοοειδών αυξήθηκαν κατά 2,2 % και οι τιμές των πουλερικών ήταν επίσης υψηλότερες (+ 1,0 %). Αντίθετα, η πραγματική τιμή των αιγοπροβάτων συνέχισε να μειώνεται (-1,4 %) το 2017. Αυτή η θετική τάση των περισσότερων βασικών αγαθών εντάσσεται στο πλαίσιο της ευνοϊκής συγκυρίας που ξεκίνησε το 2003. Ωστόσο, το 2008 σημειώθηκε σοβαρή μείωση των τιμών, προκαλώντας αστάθεια των τιμών στη διεθνή αγορά η οποία έθεσε σε κίνδυνο τους γεωργούς μικρής και μεσαίας κλίμακας της ΕΕ, καθώς και τους πιο πρόσφατους επενδυτές στον γεωργικό τομέα.

5.3.2.

Λόγω της ετερογενούς φύσης του, ο γεωργικός τομέας της ΕΕ αντέδρασε διαφορετικά στους κλυδωνισμούς ως προς τις τιμές του 2008: πολλοί γεωργοί μικρής και μεσαίας κλίμακας αναγκάστηκαν να βασιστούν μόνο στις άμεσες ενισχύσεις της ΚΓΠ για τη διαφύλαξη των δραστηριοτήτων τους, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για να εξασφαλιστεί η οικονομική βιωσιμότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεών τους. Όσον αφορά τις εξαγωγές της ΕΕ, ο κύριος εμπορικός εταίρος της ΕΕ για τα γεωργικά προϊόντα είναι οι ΗΠΑ (16 % των συνολικών γεωργικών εξαγωγών, ήτοι καθαρή αξία 33,3 δισεκατ. ευρώ το 2017). Με μια τέτοια συγκέντρωση των εξαγωγών σε μία και μόνο αγορά, ο γεωργικός τομέας της ΕΕ είναι εκτεθειμένος σε πολιτικές αποφάσεις τρίτων μερών που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε έντονες διακυμάνσεις των τιμών (ήτοι επιβολή απαγορεύσεων στις εξαγωγές ή υψηλών δασμών). Η ενιαία αγορά της ΕΕ είναι η πλέον ανοικτή και προσβάσιμη αγορά παγκοσμίως, με αποτέλεσμα οι γεωργοί της ΕΕ να βρίσκονται αντιμέτωποι με τον ανταγωνισμό των εισαγόμενων γεωργικών προϊόντων που πληρούν διαφορετικά πρότυπα παραγωγής. Ωστόσο, η ιχνηλασιμότητα των προϊόντων διατροφής που προέρχονται από τρίτες χώρες εξακολουθεί να επιδέχεται βελτίωση και θα μπορούσε να προκαλέσει αρκετές αντιπαραθέσεις ως προς την ποιότητα και την επισήμανση των τροφίμων που σχετίζονται με τα εισαγόμενα προϊόντα (ήτοι προϊόντα διατροφής που αναπτύσσονται μέσω νέων τεχνικών αναπαραγωγής, χρήση ΦΠΠ, τήρηση των προτύπων καλής διαβίωσης των ζώων κ.λπ.). Αυτές οι εισαγωγές είναι πολύ ανταγωνιστικές στην αγορά της ΕΕ λόγω των διαφορετικών προτύπων παραγωγής τους, με αποτέλεσμα να αποτελούν πηγή εντάσεων για τους γεωργούς της ΕΕ, οι οποίοι ήδη τηρούν τα υψηλότερα πρότυπα παραγωγής στον κόσμο.

5.4.    Απερήμωση των αγροτικών περιοχών και ανανέωση των γενεών

5.4.1.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, επτά στους δέκα διαχειριστές γεωργικών εκμεταλλεύσεων (71,5 %) στις 10,5 εκατομμύρια εκμεταλλεύσεις της ΕΕ ήταν άνδρες και η πλειονότητά τους (57,9 %) ήταν ηλικίας 55 ετών και άνω. Μόνο ένας στους δέκα (10,6 %) διαχειριστές γεωργικών εκμεταλλεύσεων ήταν νέος γεωργός ηλικίας κάτω των 40 ετών και το ποσοστό αυτό ήταν ακόμη χαμηλότερο μεταξύ των γυναικών γεωργών (8,6 %).

5.4.2.

Οι γεωργοί, οι ιδιοκτήτες δασών, οι γεωργικές επιχειρήσεις και οι γεωργικοί συνεταιρισμοί αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της οικονομίας των αγροτικών περιοχών της ΕΕ. Η γήρανση των οικογενειών προκαλεί γενικευμένη απερήμωση των αγροτικών περιοχών (την αποκαλούμενη «αγροτική διασπορά») με άμεσες συνέπειες για τον οικονομικό και τον κοινωνικό ιστό των εν λόγω εδαφών. Επιπλέον, οι νέες γενιές αποθαρρύνονται να αναλάβουν τις οικογενειακές τους επιχειρήσεις λόγω της χαμηλής κερδοφορίας της γεωργικής δραστηριότητας και των δυσκολιών πρόσβασης στη γη.

6.   Προοπτικές

6.1.    Ψηφιοποίηση και γεωργία ακριβείας

6.1.1.

Η γεωργία έχει προχωρήσει στην εποχή της ψηφιακά ενισχυόμενης γεωργίας, όπου κάθε συσκευή η οποία παράγει δεδομένα κατά τα διάφορα στάδια της γεωργικής παραγωγής μπορεί να μεταδίδει τις πληροφορίες αυτές προς συλλογή, επεξεργασία και ανάλυση. Η χρήση μαζικών δεδομένων θα μπορούσε να βοηθήσει τους γεωργούς να συμβάλουν στο μέλλον της γεωργίας και να επιτύχουν φιλόδοξους στόχους.

6.1.2.

Μια γεωργική εκμετάλλευση παράγει πολλά είδη δεδομένων που μπορούν να ταξινομηθούν σε διάφορες κατηγορίες, όπως γεωπονικά δεδομένα, οικονομικά δεδομένα, δεδομένα συμμόρφωσης, μετεωρολογικά δεδομένα, περιβαλλοντικά δεδομένα, δεδομένα μηχανής, δεδομένα του προσωπικού κ.λπ. Αυτά τα σύνολα δεδομένων προέρχονται από ένα ευρύ φάσμα ολοένα και ισχυρότερων και οικονομικά αποδοτικότερων πηγών, όπως μηχανήματα, μη επανδρωμένα αεροσκάφη, GPS, αισθητήρες τηλεπισκόπησης, δορυφόροι, έξυπνα τηλέφωνα και ούτω καθεξής και συμπληρώνονται από παρόχους υπηρεσιών, συμβουλευτικά όργανα, δημόσιες αρχές κ.λπ. Επιπλέον, και άλλοι εταίροι στην αλυσίδα αξίας, όπως μεταποιητές και έμποροι λιανικής πώλησης, σουπερμάρκετ, υπεραγορές και διαφημιστικές εταιρείες, συλλέγουν τεράστιο όγκο δεδομένων σχετικά με τις αγορές στις οποίες οι γεωργοί πωλούν τα προϊόντα τους.

6.1.3.

Η συλλογή και η χρήση δεδομένων στη γεωργία δεν αποτελεί νέα έννοια: οι γεωργοί κάνουν ακριβώς το ίδιο από τις απαρχές της γεωργίας. Αυτό που είναι καινούριο, ωστόσο, είναι η ευκαιρία ανάπτυξης ενός γεωργικού τομέα με γνώμονα τα δεδομένα χάρη στο μέγεθος και τον όγκο των δεδομένων αυτών, τα οποία αυξάνονται με εκθετικό ρυθμό. Μια άλλη καινοτομία είναι η ποιότητα των πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο που λαμβάνονται σε επίπεδο εκμετάλλευσης και η τεχνολογία που χρησιμοποιείται για τη συλλογή, αποθήκευση, χρήση, διαχείριση, ανταλλαγή, επεξεργασία και κοινοποίηση των δεδομένων.

6.1.4.

Η ιδιοκτησία των δεδομένων και το δικαίωμα καθορισμού των ατόμων που μπορούν να αποκτούν και να χρησιμοποιούν τα δεδομένα είναι ζωτικής σημασίας για να συνεχιστεί η συμμετοχή των γεωργών στην εφαρμογή των νέων τεχνολογιών. Προς το παρόν, δεν υπάρχει κοινό πλαίσιο όπου να εξηγείται σαφώς η κυριότητα των δεδομένων. Για τον λόγο αυτό, ο γεωργικός τομέας της ΕΕ ανέπτυξε κώδικα δεοντολογίας για την ανταλλαγή γεωργικών δεδομένων με συμβατική συμφωνία (3), όπου εξηγείται το δικαίωμα του φορέα αρχικής διάθεσης των δεδομένων να αποζημιώνεται για τη χρήση των δεδομένων που δημιουργούνται στο πλαίσιο της δραστηριότητάς του.

6.1.5.

Η ψηφιοποίηση και η γεωργία ακριβείας μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του μέλλοντος του γεωργικού τομέα της ΕΕ. Έχουν επίσης αντίκτυπο στην αγορά εργασίας και στο είδος δεξιοτήτων που απαιτούνται στη γεωργία και επαναπροσδιορίζουν τον ρόλο των γεωργών και των επιχειρηματικών μοντέλων των γεωργικών συνεταιρισμών.

6.2.    Μετριασμός της κλιματικής αλλαγής και μέτρα προσαρμογής

6.2.1.

Ο γεωργικός τομέας της ΕΕ υλοποίησε υψηλό αριθμό δράσεων για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητάς του τις τελευταίες δεκαετίες. Η ΚΓΠ επιβάλλει αυστηρές και απαιτητικές περιβαλλοντικές δράσεις και πρακτικές βιώσιμης διαχείρισης, οι οποίες αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι γεωργοί δραστηριοποιούνται στους αγρούς, συνδυάζοντας αποτελεσματικά την ποιότητα με τη βιωσιμότητα.

6.2.2.

Η γεωργία και η δασοκομία διαδραματίζουν ιδιαίτερο ρόλο στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής διότι αποτελούν τον μόνο τομέα της οικονομίας που, μέσω της φωτοσύνθεσης, αφαιρεί αέρια του θερμοκηπίου από την ατμόσφαιρα. Το συγκεκριμένο επίτευγμα του εν λόγω τομέα δεν έχει ακόμη αναγνωριστεί πλήρως, ούτε έχει υπολογιστεί ή τεκμηριωθεί δεόντως, ενώ θα πρέπει να εξεταστεί περαιτέρω από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής η βελτίωση της αξιολόγησης του τρόπου με τον οποίο τα δάση και οι μόνιμες και οι ετήσιες καλλιέργειες θα μπορούσαν να συμβάλουν ως προς την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου.

6.2.3.

Σήμερα, οι γεωργοί επιθυμούν να αναγνωριστούν οι προσπάθειές τους για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, τόσο από την κοινωνία όσο και από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Ειδικά οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να γνωρίζουν ότι τα περιβαλλοντικά μέτρα δεν θα πρέπει να θέτουν σε κίνδυνο την επισιτιστική ασφάλεια και οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη ότι οι γεωργοί χρειάζονται δίκαιη αμοιβή για την πρόσθετη εργασία που συχνά απαιτούν τα βιώσιμα μέτρα και τα μέτρα μετριασμού.

6.3.    Αυξημένη διαφάνεια της αγοράς σε ολόκληρη την αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων

6.3.1.

Η κατανομή της προστιθέμενης αξίας στην τροφική αλυσίδα είναι περίπου 25 % για τον γεωργό, 25 % για τη μεταποίηση τροφίμων και 50 % για τη λιανική πώληση και τις υπηρεσίες τροφίμων, σύμφωνα με το ενημερωτικό δελτίο της Επιτροπής που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2017.

6.3.2.

Επί του παρόντος, επιβάλλεται να τηρείται αυστηρά η οδηγία της ΕΕ για τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές. Μεταξύ των επιχειρήσεων της γεωργοδιατροφικής αλυσίδας παρατηρείται σταθερά μια έντονη δυσαναλογία ως προς τη διαπραγματευτική ισχύ μεταξύ γεωργών και μεταποιητών γεωργικών προϊόντων και τροφίμων. Σε αυτή την κατάσταση ανισορροπίας, παρεμβαίνουν με εξαιρετική ισχύ μεγάλες εμπορικές οργανώσεις (σούπερμάρκετ, υπεραγορές, μεγάλα επιμελητήρια της βιομηχανίας τροφίμων και της μεταποίησης που δραστηριοποιούνται σε ολόκληρη την Ευρώπη).

6.3.3.

Τα στάδια της επεξεργασίας και της λιανικής πώλησης έχουν επεκτείνει τη συνολική προστιθέμενη αξία τους στην τροφική αλυσίδα, ακολουθώντας την αυξημένη ζήτηση των καταναλωτών για έτοιμα προϊόντα. Ταυτόχρονα, η προστιθέμενη αξία στη γεωργία μειώνεται από το 2014 και μετά (κατά 4 % χαμηλότερη το 2016). Αυτό οφείλεται στο αυξανόμενο κόστος των εισροών λόγω του ανταγωνισμού για τους σπάνιους πόρους, καθώς και στις περιορισμένες δυνατότητες για τους γεωργούς να προσθέτουν αξία στο βασικό προϊόν ή να λαμβάνουν αμοιβή για αυτή.

6.3.4.

Επιπλέον, η Oxfam στην πρόσφατη μελέτη της με τίτλο “Ripe for Change” (2018), σκιαγράφησε τις ανισότητες στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων βάσει παραδειγμάτων από το Ηνωμένο Βασίλειο, τις Κάτω Χώρες και τη Γερμανία, μεταξύ άλλων. Εξετάζοντας λεπτομερώς την κατανομή των τελικών τιμών καταναλωτή, η μελέτη που επικεντρώθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο διαπίστωσε ότι, το 2015, περισσότερο από το ήμισυ της τιμής αυτής πήγαινε στα σούπερ μάρκετ (52,8 %), το 38,5 % πήγαινε στους εμπόρους και τους παραγωγούς τροφίμων και μόνο το 5,7 % της τιμής πήγαινε σε μικρής κλίμακας γεωργούς και εργαζόμενους. Το τελευταίο 3 % της τιμής πήγαινε στο κόστος εισροών.

6.3.5.

Υπό τις συνθήκες αυτές, και δεδομένου του υψηλού βαθμού συγκέντρωσης του τομέα της λιανικής πώλησης και της θεμελιώδους σημασίας που έχει η προάσπιση της εύρυθμης λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς, ικανοποιητικό σημείο εκκίνησης αποτέλεσε η νομοθεσία-πλαίσιο της ΕΕ που περιλαμβάνει την απαγόρευση των αθέμιτων εμπορικών πρακτικών με μηχανισμούς ελέγχου και επιβολής, σε συνδυασμό με αποτρεπτικές κυρώσεις. Είναι καθοριστικής σημασίας να συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια για την αύξηση της διαφάνειας της αγοράς, με παράλληλη διασφάλιση δίκαιου μεριδίου της αξίας για τους γεωργούς. Επιπλέον, τον Ιούλιο του 2020 θα εφαρμοστεί ο νέος κανονισμός σχετικά με τους αποσπασμένους εργαζόμενους ο οποίος θα πρέπει να συμβάλει σε μια πιο διαφανή και δίκαιη επιχειρηματική δραστηριότητα των γεωργών σε εθνικό επίπεδο.

6.3.6.

Σε εθνικό επίπεδο, θα πρέπει να εξεταστεί μια αντίστροφη προσέγγιση διαπραγμάτευσης σε θέματα αγοράς μέσω της δημιουργίας αλυσίδων αξίας, με στόχο να εξασφαλιστεί στους γεωργούς μηνιαίο εισόδημα ίσο με το διπλάσιο του κατώτατου μισθού.

7.   Λύσεις

7.1.

Το σύστημα των οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, το οποίο είναι τόσο προσφιλές στους Ευρωπαίους καταναλωτές, χρειάζεται ορθές πολιτικές, δίκαιες και εύλογες ρυθμίσεις, σε συνδυασμό με ισχυρή και αποτελεσματική νομοθεσία που θα συμβάλει στην άμβλυνση της σοβαρής απειλής των ακραίων διακυμάνσεων των τιμών και της διαρκώς αυξανόμενης ανισορροπίας ισχύος στην αλυσίδα εφοδιασμού. Η ειδική ομάδα για τις αγορές αποτελεί βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση, αλλά χρήζει περαιτέρω ενίσχυσης.

7.2.    Ε  &  Κ προσαρμοσμένη στις ανάγκες των γεωργών, πολυπαραγοντική προσέγγιση και άμεση συμμετοχή των ενδιαφερομένων

7.2.1.

Η συμμετοχή των ενδιαφερομένων φορέων είναι κομβικής σημασίας για την υλοποίηση της έρευνας. Θέτοντας τα συμφέροντα των γεωργών στο επίκεντρο της διαδικασίας καινοτομίας, όχι μόνο θα επιταχυνθεί σημαντικά ο αντίκτυπός της, αλλά και θα διασφαλιστεί η πρακτική εφαρμογή των αποτελεσμάτων της έρευνας και καινοτομίας. Επιπλέον, θα βοηθήσει στο να διασφαλιστεί η καλύτερη χρήση των κεφαλαίων που χορηγούνται στον τομέα της έρευνας.

7.2.2.

Οι γεωργοί, οι γεωργικές επιχειρήσεις, οι ιδιοκτήτες δασών και οι συνεταιρισμοί τους μπορούν, επίσης μέσω κρατικών προγραμμάτων, να αποτελέσουν κινητήρια δύναμη καινοτομίας και οικονομικής ανάπτυξης. Συνεπώς, πρέπει να προωθηθεί και να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή τους ήδη από την αρχή στις δραστηριότητες έρευνας και καινοτομίας στους τομείς της γεωργίας, της διατροφής, της δασοκομίας και της υδατοκαλλιέργειας. Η συμμετοχή τους σε όλα τα στάδια των έργων θα διασφαλίσει έρευνα και καινοτομία με γνώμονα περισσότερο τη ζήτηση, αλλά και θα συμβάλει στη γεφύρωση του σημερινού χάσματος μεταξύ ακαδημαϊκών κύκλων και πρακτικής, προς την κατεύθυνση εφαρμόσιμων λύσεων. Τελικό αποτέλεσμα θα είναι οι γεωργοί και οι καλλιεργητές μας να καταστούν περισσότερο ανταγωνιστικοί.

7.3.    Αριστεία και ποιότητα (βιολογική γεωργία, γεωγραφικές ενδείξεις, προώθηση σημάτων και βραχεία αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων)

7.3.1.

Τα προϊόντα με υψηλή προστιθέμενη αξία, όπως τα προϊόντα γεωγραφικής ένδειξης και τα βιολογικά προϊόντα, αποτελούν ικανοποιητική πηγή εισοδήματος για πολλούς φορείς εκμετάλλευσης, ιδίως για τους γεωργούς. Αυτές οι συγκεκριμένες αλυσίδες τροφίμων είναι ακόμη πιο ενδιαφέρουσες εάν δεν υπάρχουν μεσάζοντες ή διαμεσολαβητές. Σε αυτήν την περίπτωση, οι εν λόγω βραχείες αλυσίδες εφοδιασμού καθίστανται ιδιαίτερα επικερδής πηγή εισοδήματος για τους γεωργούς και την αγροτική κοινότητα όπου παράγονται τα συγκεκριμένα προϊόντα.

7.3.2.

Αναλυτικότερα, οι βραχείες αλυσίδες εφοδιασμού της ΕΕ αντιπροσωπεύουν μια εναλλακτική λύση στις συμβατικές μακρύτερες αλυσίδες τροφίμων, όπου οι μικρής κλίμακας γεωργοί ή οι συνεταιρισμοί συχνά διαθέτουν περιορισμένη διαπραγματευτική δύναμη και οι καταναλωτές δεν μπορούν να συνδέσουν το εκάστοτε προϊόν διατροφής με κάποιον γνωστό παραγωγό ή περιοχή. Ένα τέτοιου είδους σύστημα διατροφής έχει μεγάλο ενδιαφέρον διότι ανταποκρίνεται σε ορισμένες ανάγκες και ευκαιρίες τόσο των αγροτών όσο και των καταναλωτών. Η ανάπτυξη διαφόρων τύπων βραχειών αλυσίδων εφοδιασμού τροφίμων (δηλαδή άμεσες πωλήσεις από ιδιώτες ή/και συλλογικές άμεσες πωλήσεις, εταιρικές σχέσεις – κοινοτικά στηριζόμενη γεωργία) αποτελεί μία από τις προσεγγίσεις της κοινής γεωργικής πολιτικής για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας στην Ευρώπη. Οι βραχείες αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων μπορούν να λειτουργήσουν ως κινητήρια δύναμη αλλαγής και πρότυπο για την ενίσχυση της διαφάνειας, της εμπιστοσύνης, της ισότητας και της ανάπτυξης σε ολόκληρη την αλυσίδα γεωργικών προϊόντων διατροφής.

7.3.3.

Η επαρκής διάθεση τροφίμων εγγυάται μια ορισμένη κοινωνική σταθερότητα στη ζωή των πολιτών της ΕΕ σε σύγκριση με την κατάσταση που επικρατεί σε ένα τμήμα του πλανήτη μας όπου παρατηρείται έλλειψη τροφίμων, με αποτέλεσμα να ευνοείται επίσης η οικονομική μετανάστευση προς ευρωπαϊκά ή άλλα κράτη.

7.4.    Εκπαίδευση και ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων για τον πρωτογενή τομέα (σύνοψη)

7.4.1.

Σύμφωνα με τη Eurostat, οι περισσότεροι διαχειριστές γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην ΕΕ έχουν μόνο πρακτική εμπειρία· αυτό ίσχυε για τους επτά στους δέκα (68,3 %) εξ αυτών το 2016. Λιγότεροι από έναν στους δέκα (9,1 %) διαχειριστές γεωργικών εκμεταλλεύσεων είχαν πλήρη γεωργική κατάρτιση και οι υπόλοιποι (22,6 %) είχαν βασική γεωργική κατάρτιση.

7.4.2.

Η εκπαίδευση στον πρωτογενή τομέα είναι ζωτικής σημασίας για την προώθηση του εκσυγχρονισμού και τη βελτίωση της χρήσης των νέων τεχνολογιών.

7.4.3.

Το γεγονός αυτό είναι ζωτικής σημασίας σήμερα, όπου οι ψηφιακές δεξιότητες καθίστανται ουσιαστικό στοιχείο της σύγχρονης διαχείρισης των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Οι δεξιότητες αυτές απαιτούνται σε πολλούς τομείς και η γεωργία δεν αποτελεί εξαίρεση. Παρατηρείται αύξηση της ανάγκης για άτομα με εκπαίδευση στις ΤΠΕ και ψηφιακές δεξιότητες στη γεωργία, υπάρχει όμως σαφές χάσμα δεξιοτήτων στην οικονομία, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές.

7.4.4.

Για να αξιοποιήσει πλήρως η αγροτική κοινότητα τις δυνατότητες του τεχνολογικού και ψηφιακού μετασχηματισμού, είναι απαραίτητο να βελτιωθεί το επίπεδο των ψηφιακών δεξιοτήτων του γεωργικού εργατικού δυναμικού.

7.4.5.

Αυτό μπορεί να γίνει σε επίπεδο γεωργικών εκμεταλλεύσεων, αλλά και εντός ενώσεων και συνεταιρισμών, καθώς και στο πλαίσιο του συστήματος εκπαίδευσης και κατάρτισης της ΕΕ, το οποίο πρέπει να παρέχει διά βίου προγράμματα για την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων.

---

(1)  Eurostat, Agriculture, forestry and fishery statistics 2018 (Στατιστικά στοιχεία 2018 για τη γεωργία, τη δασοκομία και την αλιεία).

(2)  Eurostat, Agriculture, forestry and fishery statistics 2018 (Στατιστικά στοιχεία 2018 για τη γεωργία, τη δασοκομία και την αλιεία).

(3)  COPA COGECA - «EU Code of conduct on agricultural data sharing by contractual agreement» (Κώδικας δεοντολογίας της ΕΕ για την ανταλλαγή γεωργικών δεδομένων με συμβατική συμφωνία)