Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Δημογραφικά ζητήματα στην ΕΕ υπό το φως των οικονομικών και αναπτυξιακών ανισοτήτων»

(διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος της κροατικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ)

(2020/C 232/01)

Εισηγητής:	ο κ. Stéphane BUFFETAUT
Συνεισηγητής:	ο κ. Adam ROGALEWSKI

Αίτηση της Κροατικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ	Επιστολή της 10.9.2019
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	3.3.2020
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	7.5.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	551 — Εξ αποστάσεως σύνοδος ολομέλειας
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	249/0/12

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η παρούσα γνωμοδότηση καταρτίστηκε πριν από την πανδημία της νόσου COVID-19. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ωστόσο πως η κρίση της νόσου COVID-19 θα έχει σημαντικές επιπτώσεις για τις μελλοντικές πολιτικές της ΕΕ σχετικά με την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων και των οξυνόμενων ανισοτήτων μεταξύ των κρατών μελών. Για αυτό η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ να προετοιμάσει συναφείς πολιτικές με φιλόδοξη χρηματοδότηση ώστε οι πολίτες να προστατευτούν από τις δυσμενείς επιπτώσεις της πανδημίας και, πρωτίστως, από την οικονομική κρίση που θα ακολουθήσει, προκειμένου να μετριαστεί ο αρνητικός κοινωνικός αντίκτυπος. Αυτές οι πολιτικές πρέπει να προετοιμαστούν επειγόντως και σε διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους και την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών.

1.2.

Η τρέχουσα δημογραφική κατάσταση της ΕΕ απαιτεί σφαιρική προσέγγιση, η οποία θα περιλαμβάνει κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές, δραστικές πολιτικές αγοράς εργασίας και συνοχής, πολιτικές υποστήριξης της οικογένειας και ιδίως της δυνατότητας εξισορρόπησης της ιδιωτικής και οικογενειακής με την επαγγελματική ζωή, ειδικά μέτρα για τους γηράσκοντες εργαζομένους, πολιτικές ενεργού και υγιούς γήρανσης, βιώσιμες και συμπεριληπτικές πολιτικές μετανάστευσης και μέτρα και πολιτικές για την αποφυγή της αποδημίας επιστημόνων.

1.3.

Είναι μάλλον απίθανη μία νέα έκρηξη των γεννήσεων, άρα έχει καθοριστική σημασία η βελτίωση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της δημογραφικής κατάστασης της Ευρώπης. Τα ποσοστά ανεργίας, υποαπασχόλησης και αεργίας είναι υπερβολικά υψηλά σε υπερβολικά πολλά κράτη μέλη, ιδίως όσον αφορά τους νέους, η ανεργία των οποίων είναι περίπου διπλάσια από το μέσο ποσοστό ανεργίας σε κάθε κράτος μέλος. Η ΕΕ πρέπει να καταστήσει προτεραιότητα την καταπολέμηση της ανεργίας.

1.4.

Ο δημογραφικός δυναμισμός εξαρτάται επίσης από την πίστη στο μέλλον, για αυτό και η ΕΕ χρειάζεται ισχυρή οικονομία και ισχυρή κοινωνική πολιτική. Ειδάλλως, οι Ευρωπαίες και οι Ευρωπαίοι, ιδίως δε οι νέοι, δεν θα έχουν πίστη στο μέλλον και η συνεπαγόμενη κοινωνική και οικονομική αβεβαιότητα θα τους αποθαρρύνει από το να κάνουν παιδιά. Για αυτό το λόγο η υλοποίηση του Ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα βελτίωσης της δημογραφικής κατάστασης της ΕΕ. Συνεπώς, η ΕΟΚΕ βλέπει θετικά την πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να αναπτύξει σχέδιο δράσης για την εφαρμογή του πυλώνα με βάση ευρεία διαδικασία διαβούλευσης.

1.5.

Τα παιδιά δεν πρέπει να αποτελούν εμπόδιο στην επαγγελματική σταδιοδρομία ή αιτία φτωχοποίησης ή απώλειας αγοραστικής δύναμης, ιδίως για τις πολυμελείς οικογένειες. Είναι σημαντικό να διατηρηθούν ή να εφαρμοστούν σταθερές και προορατικές οικογενειακές πολιτικές και ανθρωποκεντρικές πολιτικές αγοράς εργασίας, συμπεριλαμβανομένων μέτρων υπέρ της εξισορρόπησης της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής με την επαγγελματική (γονικές άδειες, παιδική φροντίδα και άλλα καθήκοντα φροντίδας, κατ’ οίκον εργασία, ελαστική εργασία) και μέτρων για τη χρηματοοικονομική και εκπαιδευτική στήριξη. Ειδική έμφαση πρέπει να δοθεί στις μονογονεϊκές και τις μεγαλύτερες οικογένειες που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας. Οι σταθερές, διαφοροποιημένες και προσαρμοσμένες στο πολιτιστικό πλαίσιο οικογενειακές πολιτικές έχουν αποδείξει την αξία τους όσον αφορά την άνοδο του δείκτη γονιμότητας.

1.6.

Οι επισφαλείς συνθήκες εργασίας και η έλλειψη σταθερών προοπτικών στην αγορά εργασίας, καθώς και οι δυσκολίες ενοικίασης ή αγοράς στέγης, ιδίως στις μητροπολιτικές περιοχές και τις μεγάλες πόλεις, αποτελούν την πραγματικότητα που βιώνουν πολλοί νέοι. Αυτό δυσχεραίνει την προσπάθειά τους να σχεδιάσουν το μέλλον τους, να ανεξαρτητοποιηθούν και να κάνουν οικογένεια. Τούτο πρέπει να αντιμετωπιστεί αποφασιστικότερα σε επίπεδο ενωσιακής και εθνικής πολιτικής.

1.7.

Η εσωτερική κινητικότητα αποτελεί θεμελιώδη ελευθερία της ΕΕ που ενισχύει την ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα και παρέχει ευκαιρίες στους πολίτες της. Όσον αφορά την ενδοενωσιακή μετανάστευση και τη σχετική αποδημία επιστημόνων και λοιπού εργατικού δυναμικού, η ανιούσα οικονομική και κοινωνική σύγκλιση των κρατών μελών αποτελεί την καλύτερη απάντηση, αν και απαιτεί χρόνο. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ταμείο Συνοχής και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο πρέπει να προσανατολιστούν ειδικά ώστε να συνδράμουν τα κράτη μέλη της ΕΕ με φτωχότερες οικονομικές επιδόσεις στην ανάπτυξη έργων που θα βελτιώνουν την κοινωνική και οικονομική τους ανάπτυξη προκειμένου να παραμείνουν ή να καταστούν ελκυστικά στους κατοίκους τους. Θα μπορούσαν να ληφθούν μέτρα ενθάρρυνσης της παλιννόστησης με αμοιβαίο όφελος.

1.8.

Το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης. Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι η επένδυση σε αποτελεσματικές δημόσιες υπηρεσίες, σε συνδυασμό με επενδύσεις προσανατολισμένες στην οικογένεια, πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα, καθότι έτσι τίθενται τα θεμέλια για το μέλλον. Η αύξηση των δημόσιων επενδύσεων στα κράτη μέλη θα διευκολυνθεί με τη χρήση του «χρυσού κανόνα» στις επενδύσεις κοινωνικού σκοπού, έτσι ώστε να καταστούν πιο ελαστικοί οι κανόνες του προϋπολογισμού.

1.9.

Η εισερχόμενη μετανάστευση ίσως να μην αποτελεί τη λύση στη δημογραφική κατάσταση της Ευρώπης, ωστόσο μπορεί να συμβάλει στην αντιμετώπιση της. Βραχυπρόθεσμα, η εν λόγω μετανάστευση έχει θετική επίδραση στον πληθυσμό και την αύξηση του εργατικού δυναμικού, εφόσον συνοδεύεται από δίκαιες και βιώσιμες πολιτικές ένταξης που θα βοηθούν τους νεοαφιχθέντες στην εδραίωσή τους και στην αποφυγή των δυσκολιών ένταξης.

2.   Η σημερινή κατάσταση

2.1.

Το μέγεθος του πληθυσμού επηρεάζεται από τη γονιμότητα, τη θνησιμότητα και τη μετανάστευση. Παρότι η κατάσταση διαφέρει από χώρα σε χώρα, βλέπουμε μια γενική σύγκλιση στην ΕΕ με φθίνοντες δείκτες γονιμότητας και θνησιμότητας. Παρά ορισμένες αποκλίσεις μεταξύ χωρών, ο δείκτης γονιμότητας στα κράτη μέλη είναι συχνά σημαντικά και επί μακρόν κάτω από το όριο ανανέωσης των γενεών. Ακόμα κι αν λάβουμε υπόψη την παγκόσμια τάση φθίνουσας γονιμότητας και θνησιμότητας (δημογραφική μετάβαση), η Ευρώπη εμφανίζει ασυνήθιστες επιδόσεις.

2.2.

Από το 1950 έως το 1989, η ετήσια αύξηση στον αριθμό των ανθρώπων που ζούσαν στην Ευρώπη ξεπερνούσε πάντοτε τα 2 εκατομμύρια. Από το 1990, η αύξηση παρέμεινε κάτω από το 1,5 εκατομμύριο ετησίως. Ταυτόχρονα, ο υπόλοιπος κόσμος εμφάνισε σαφώς υψηλότερη μέση δημογραφική ανάπτυξη από ό,τι η Ευρώπη. Το 1950, για παράδειγμα, στην Ευρώπη ζούσε 21,7 % του παγκοσμίου πληθυσμού, ενώ το 2017 λιγότερο από 10 %. Το δημογραφικό της μερίδιο δεν ήταν ποτέ χαμηλότερο (1).

2.3.

Όσον αφορά το ρυθμό γεννήσεων, την περίοδο 1952-1961 καταγράφονταν πάνω από 12 εκατομμύρια γεννήσεις ετησίως στην Ευρώπη. Ο αριθμός τους έπεσε σε 7,3 εκατομμύρια το 2000. Σημειώθηκε ελαφρά αύξηση λόγω της μετανάστευσης, με την οποία σχετικά νεαρής ηλικίας άτομα έρχονταν στην Ευρώπη αυξάνοντας το ρυθμό γεννήσεων σε λίγες χώρες της ΕΕ. Ο αριθμός των γεννήσεων σήμερα κυμαίνεται μεταξύ 7 και 8 εκατομμυρίων ετησίως.

2.4.

Τον αριθμό αυτό πρέπει να τον εξετάσουμε συγκριτικά με το δείκτη θνησιμότητας. Η θνησιμότητα αυξάνεται και μειώνεται: αυξάνεται λόγω της προχωρημένης ηλικίας πολλών γενεών, ενώ μειώνεται λόγω της βελτίωσης των υγειονομικών και ιατρικών συνθηκών και του υγιέστερου τρόπου ζωής, ο οποίος αυξάνει το προσδόκιμο ζωής στην Ευρώπη (78 έτη για τους άνδρες, 83 για τις γυναίκες στην ΕΕ των 28). Συνολικά, ο αριθμός των θανάτων στην Ευρώπη κυμαίνεται μεταξύ 8 και 8,5 εκατομμυρίων ετησίως από το 1992.

2.5.

Από το 1994, η Ευρώπη βιώνει μείωση του πληθυσμού κάθε χρόνο. Πρόκειται για ένα αρνητικό ισοζύγιο που προκύπτει από τον μεγαλύτερο, σε σχέση με τις γεννήσεις, αριθμό θανάτων. Αυτή η μείωση του πληθυσμού αφορά τη Γερμανία, τη Βουλγαρία, την Κροατία, την Ισπανία, την Εσθονία, τη Φινλανδία, την Ελλάδα, την Ουγγαρία, την Ιταλία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία και τη Σλοβενία.

2.6.

Παρά την εισροή μεταναστών, που είναι νεότεροι από τον αυτόχθονα πληθυσμό, η Ευρώπη του 21ου αιώνα βιώνει τη γήρανση του πληθυσμού. Το μερίδιο των ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών στο σύνολο του πληθυσμού αυξήθηκε από 12,5 % το 1989 σε 18,8 % το 2019. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη τονίσει ότι το ποσοστό απασχόλησης του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας είναι σημαντικότερο από τον δείκτη εξάρτησης ηλικιωμένων, δηλαδή την αναλογία μεταξύ ατόμων σε ηλικία εργασίας και ατόμων ηλικίας άνω των 65 ετών. Κατά συνέπεια, είναι αναγκαία η πλήρης αξιοποίηση της ικανότητας εργασίας των ανέργων και των υποαπασχολούμενων. Η βελτίωση της ένταξης των μεταναστών στην αγορά εργασίας και η πρόσβαση των ανέργων και των επισφαλώς απασχολούμενων σε κατάρτιση είναι ζωτικής σημασίας για τη διαχείριση της δημογραφικής πρόκλησης που σχετίζεται με τη μακροζωία.

2.7.

Ορισμένα κράτη μέλη βιώνουν επίσης υψηλή ενδοευρωπαϊκή κινητικότητα προς κράτη μέλη με υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, γεγονός που εντείνει τις δυσκολίες που σχετίζονται με τη γήρανση του πληθυσμού τους, καθώς συνήθως είναι οι νεότεροι αυτοί που αποδημούν. Βιώνουν την αποδημία εργατικού δυναμικού όλων των επιπέδων ειδίκευσης και, πρωτίστως, την αποδημία επιστημόνων, στοιχείο ανησυχητικό για τις πληττόμενες χώρες, καθότι επένδυσαν σε συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης που καταλήγουν να ωφελούν άλλες χώρες, οι οποίες παρέχουν καλύτερες εργασιακές και κοινωνικές συνθήκες. Το 2018, 36 % των μετακινούμενων εργαζομένων της ΕΕ είχαν υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, 40 % μεσαίο επίπεδο και 23 % χαμηλό επίπεδο. Ωστόσο, μόλις 20 % απασχολούνταν σε θέσεις εργασίας υψηλής ειδίκευσης, 60 % σε θέσεις μεσαίας ειδίκευσης έναντι 20 % σε θέσεις χαμηλής ειδίκευσης (2).

2.8.

Επιπλέον, η μετακίνηση εργαζομένων προς τα οικονομικά ισχυρότερα κράτη μέλη επιταχύνει τη γήρανση και την πτώση του πληθυσμού στα ανατολικά κράτη μέλη. Αν αυτή η τάση συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό, ο πληθυσμός ατόμων άνω των 65 ετών στην Ανατολική Ευρώπη θα είναι μεγαλύτερος από αυτόν των δυτικοευρωπαϊκών χωρών (3).

2.9.

Η αποδημία εργαζομένων από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης σε πλουσιότερα κράτη μέλη οφείλεται πρωτίστως στις διαφορές στους μισθούς, την κοινωνική προστασία και τα κοινωνικά πρότυπα, τα οποία παραμένουν πολύ χαμηλότερα σε αυτές τις χώρες από ό,τι στα παλαιότερα κράτη μέλη. Παρότι το μισθολογικό χάσμα μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης έκλεινε μέχρι τότε, η ανοδική μισθολογική σύγκλιση της Ανατολικής Ευρώπης διακόπηκε λόγω της κρίσης (4). Σε ορισμένα κράτη μέλη της Ανατολικής Ευρώπης, ο υψηλός αριθμός των αποδημούντων οδήγησε σε ελλείψεις εργατικού δυναμικού.

2.10.

Ταυτόχρονα, η μετανάστευση από τη Νότια στη Δυτική Ευρώπη αυξήθηκε λόγω της οικονομικής κρίσης (5) και των συνεπειών της. Σε αυτήν την περίπτωση, οι ισχνές προοπτικές στην αγορά εργασίας —συμπεριλαμβανομένης της υψηλής ανεργίας— οδήγησαν σε εντονότερη αποδημία από τη Νότια στη Δυτική Ευρώπη όλων των εργαζομένων, ανεξαρτήτως προσόντων.

2.11.

Υπάρχουν επίσης και μη αμιγώς οικονομικοί παράγοντες που συνεισφέρουν στη μετανάστευση, όπως νομικές, πολιτιστικές και κοινωνικές συνθήκες. Για παράδειγμα, ορισμένοι εγκαταλείπουν τη χώρα τους για πιο ανεπτυγμένα κράτη πρόνοιας που παρέχουν καλύτερη κοινωνική προστασία και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Ορισμένοι ενδέχεται επίσης να υφίστανται διακρίσεις λόγω θρησκείας, εθνοτικής καταγωγής ή σεξουαλικού προσανατολισμού, και συνεπώς να μεταναστεύουν σε μια χώρα όπου η κοινωνία και το νομικό σύστημα είναι πιο φιλόξενα και προστατευτικά. Εν γένει, είναι δύσκολο να μετρηθεί το μέγεθος αυτών των μετακινήσεων και ο αντίκτυπός τους στα δημογραφικά ζητήματα.

3.   Γενικές παρατηρήσεις

3.1.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να υιοθετηθεί μια ολιστική προσέγγιση για την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων. Αυτή η προσέγγιση περιλαμβάνει, όχι μόνο τον δείκτη γονιμότητας, αλλά και τα ζητήματα της εξισορρόπησης της επαγγελματικής με την ιδιωτική ζωή, της απασχόλησης, της ισότητας ανδρών και γυναικών, των σταθερών οικογενειακών, περιφερειακών και σχετικών με τη συνοχή πολιτικών, της ποιότητας των δημοσίων υποδομών και υπηρεσιών.

3.2.

Η συζήτηση για το δημογραφικό σημαίνει συζήτηση για τα παιδιά, τις μητέρες και τους πατέρες και όχι μόνο για αριθμούς και στατιστικές. Πρόκειται για ανθρώπους με τα δικά τους σχέδια για τη ζωή, ανεξάρτητα από το είδος της οικογένειας. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες πρέπει να παρέχουν στήριξη και προστασία στους ευπαθέστερους (σε αυτήν την περίπτωση τα παιδιά), τα δικαιώματα και τα συμφέροντα των οποίων πρέπει να πρωτεύουν.

3.3.

Η ΕΟΚΕ έχει υιοθετήσει σειρά γνωμοδοτήσεων για το δημογραφικό. Σε ορισμένες εξ αυτών έχει επισημάνει ότι χώρες με στιβαρές οικογενειακές πολιτικές, με διαφοροποιημένες στρατηγικές που αντανακλούν τη νοοτροπία της χώρας, βρίσκονται σε καλύτερη δημογραφική κατάσταση από αυτές που δεν έχουν, ή έχουν ισχνές οικογενειακές πολιτικές (6). Σε άλλες, η ΕΟΚΕ υπογράμμισε τη σημασία στιβαρών πολιτικών για την αγορά εργασίας που θα βασίζονται στην υψηλή συμμετοχή στην αγορά εργασίας και την υψηλής ποιότητας απασχόληση ως αποτελεσματικό τρόπο αντιμετώπισης των δημογραφικών προκλήσεων (7).

3.4.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι υφίστανται ήδη πολιτικές που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων, ιδίως υπό το φως των οικονομικών και αναπτυξιακών ανισοτήτων. Ο Ευρωπαϊκό πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων είναι σημαντικό μέσο για την επίτευξη ανιούσας κοινωνικής και οικονομικής σύγκλισης στην ΕΕ, η οποία θα συμβάλει επίσης στην αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων.

3.5.

Η ΕΟΚΕ φρονεί ότι ένα περιβάλλον που παρέχει οικονομική και κοινωνική σταθερότητα και αξιοπρεπή πρότυπα διαβίωσης και εργασίας —και στο οποίο οι κοινωνικοί εταίροι επιτελούν σημαντικό ρόλο— είναι καθοριστικής σημασίας για την εξασφάλιση θετικών δημογραφικών τάσεων στην ΕΕ. Σε αυτό περιλαμβάνονται περισσότερες επενδύσεις σε κοινωνικές υποδομές, οικογενειακές πολιτικές, υψηλής ποιότητας δημόσιες υπηρεσίες και ενεργές πολιτικές για την αγορά εργασίας.

3.6.

Η εξέταση των δημογραφικά αποτελεσματικών πολιτικών αποκαλύπτει ότι συνδυάζουν διαφορετικά μέτρα με μακροπρόθεσμη σταθερότητα. Αυτό είναι σημαντικό, η απόκτηση παιδιών ή η δημιουργία οικογένειας είναι εξ ορισμού μακροπρόθεσμο εγχείρημα. Όσον αφορά τις οικογενειακές πολιτικές, πρέπει να δοθεί ειδική προσοχή στις οικογένειες που διατρέχουν κίνδυνο φτώχειας, όπως οι μονογονεϊκές και οι πολυμελείς οικογένειες. Είναι σημαντικό να υπενθυμιστεί ότι η δεύτερη συχνότερη αιτία φτώχειας μετά την ανεργία είναι η διάλυση της οικογένειας και ότι ο κίνδυνος φτώχειας αυξάνεται σε συνάρτηση με τον αριθμό εξαρτώμενων παιδιών σε ένα νοικοκυριό. Η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει τη θέσπιση αξιοπρεπούς ελάχιστου εισοδήματος στην ΕΕ (8).

3.7.

Η ΕΟΚΕ τονίζει τον καθοριστικό ρόλο των δημοσίων υπηρεσιών στις κοινωνικές πολιτικές και τη στήριξη των οικογενειών. Η υψηλής ποιότητας, προσβάσιμη και οικονομικά προσιτή φροντίδα και συνδρομή (για παιδιά, άτομα με αναπηρίες και ηλικιωμένους) είναι ουσιαστικής σημασίας για την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων και τη στήριξη της αύξησης του πληθυσμού. Η ανεπάρκεια των επενδύσεων στις δημόσιες υπηρεσίες έχει οδηγήσει σε έλλειψη προσωπικού και ικανών υποδομών. Πρέπει να δοθεί ειδική έμφαση στις υπηρεσίες παιδικής φροντίδας και στην παιδεία, καθώς και σε πολιτικές που εστιάζουν στους γηραιότερους. Ένας από τους τομείς όπου η ανεπάρκεια των επενδύσεων είναι εμφανέστερη είναι η μακροχρόνια φροντίδα και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των ηλικιωμένων (9).

3.8.

Η ΕΟΚΕ ζητεί περισσότερες επενδύσεις σε δημόσιες υπηρεσίες και κοινωνικές πολιτικές προκειμένου να ανταποκριθούμε στα δημογραφικά ζητήματα. Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει τη θέση της ότι η αύξηση των δημόσιων επενδύσεων στα κράτη μέλη θα διευκολυνθεί με τη χρήση του «χρυσού κανόνα» στις επενδύσεις κοινωνικού σκοπού, έτσι ώστε να καταστούν πιο ελαστικοί οι κανόνες του προϋπολογισμού. Τα υφιστάμενα και τα μελλοντικά ταμεία της ΕΕ, ιδίως δε το Επενδυτικό σχέδιο για την Ευρώπη, πρέπει να εστιάσουν περισσότερο και να ενισχύσουν τις δαπάνες τους για τις κοινωνικές υποδομές, τη στήριξη των οικογενειών και την προώθηση της ισότητας, καθώς αυτό θα συμβάλει στην αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων.

3.9.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει το μέγεθος και τη σημασία της απλήρωτης εργασίας που πραγματοποιείται κυρίως από γυναίκες που, λόγω οικογενειακής αλληλεγγύης, επωμίζονται σε μεγάλο βαθμό το κόστος της φροντίδας και της συνδρομής, υποστηρίζουν τις οικογένειες και αντισταθμίζουν την έλλειψη δημόσιων υποδομών. Η πραγματική αυτή εργασία σπανίως αναγνωρίζεται ως τέτοια, παρότι η απλήρωτη φροντίδα και οικιακή εργασία εκτιμώνται σε 10 % και 39 % αντιστοίχως του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος παγκοσμίως (10). Είναι σημαντικό, καθώς και δίκαιο, να αναγνωριστεί και να υποστηριχθεί το έργο των μη αμειβόμενων φροντιστών (συνήθως μελών της οικογένειας) που επιλέγουν να μην εργάζονται έτσι ώστε να παρέχουν φροντίδα και συνδρομή σε μέλη της οικογένειας με ασθένεια ή αναπηρία ή άλλα εξαρτώμενα μέλη. Τούτο μπορεί να γίνει, μεταξύ άλλων, με την πραγματοποίηση ικανών επενδύσεων στις υποδομές φροντίδας. Τα δε κράτη μέλη πρέπει να ενθαρρυνθούν να αναγνωρίσουν την οικονομική, κοινωνική και ηθική αξία αυτής της εργασίας, υπάγοντάς τη σε κατάλληλο καθεστώς και χρηματοδοτική υποστήριξη, καθώς και κατοχυρώνοντας τα δικαιώματά τους κοινωνικής ασφάλισης.

3.10.

Ειδική προσοχή πρέπει να δοθεί στον πληθυσμό της υπαίθρου, ο οποίος γηράσκει ακόμα πιο γρήγορα από ό,τι ο πληθυσμός στο σύνολό του. Η τάση που χαρακτηρίζει τη ζωή στην ύπαιθρο σε όλη την Ευρώπη είναι η μείωση του πληθυσμού, καθώς οι νέοι τείνουν να μεταναστεύουν στις πόλεις και μεγάλες κωμοπόλεις για λόγους εκπαίδευσης και εργασίας. Η προστασία του επιπέδου διαβίωσης, που περιλαμβάνει τις προοπτικές στην αγορά εργασίας, καθώς και η επένδυση σε υποδομές, δημόσιες υπηρεσίες και στην εκπαίδευση πρέπει να αποτελούν κάποια από τα κύρια μέτρα για την καταπολέμηση της απερήμωσης των αγροτικών περιοχών και των μικρών και μεσαίου μεγέθους επαρχιακών κωμοπόλεων.

3.11.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει το σημαντικό ρόλο των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και των κοινωνικών εταίρων στη συζήτηση και ανάπτυξη πολιτικών σχετικά με τα δημογραφικά ζητήματα.

4.   Η σημασία της ποιοτικής απασχόλησης, των προορατικών πολιτικών αγοράς εργασίας και των πολιτικών εξισορρόπησης επαγγελματικής, οικογενειακής και ιδιωτικής ζωής

4.1.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι οι προορατικές πολιτικές αγοράς εργασίας που συνεισφέρουν στη δημιουργία σταθερής απασχόλησης και την ευημερία των εργαζομένων αποτελούν σημαντικά και αποτελεσματικά εργαλεία αντιμετώπισης των δημογραφικών προκλήσεων. Πράγματι, το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος των Ευρωπαίων προέρχεται από την εργασία, και χωρίς τη δημιουργία θέσεων εργασίας, δυναμικές προοπτικές, ασφάλεια στην αγορά εργασίας και ποιοτική απασχόληση, είναι δύσκολη η δημιουργία οικογένειας και η παροχή σε αυτήν αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης. Μέσω της συλλογικής διαπραγμάτευσης, οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν να συνεισφέρουν ουσιαστικά στη βελτίωση των μισθών και των συνθηκών εργασίας και των κοινωνικών συνθηκών.

4.2.

Η ΕΟΚΕ λαμβάνει υπό σημείωση την έκθεση με θέμα Δημογραφικά σενάρια για την ΕΕ (11), που αναφέρει ότι το πιο εφικτό και αποτελεσματικό αντίδοτο στις επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού δεν είναι ούτε η εστίαση στην αύξηση του δείκτη γονιμότητας ούτε η αύξηση της μετανάστευσης, αλλά η ενίσχυση της συμμετοχής του εργατικού δυναμικού. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, απαιτείται μια πιο ισορροπημένη δημογραφική κατάσταση που θα εξασφαλίζει την εξισορρόπηση των κοινωνικών μας δαπανών και του δυναμισμού της οικονομίας μας.

4.3.

Τα μέτρα καταπολέμησης της εργασιακής φτώχειας έχουν εξέχουσα σημασία για την παροχή αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης στις οικογένειες και αξιοπρεπούς ζωής στα παιδιά και τους γονείς. Η ΕΟΚΕ λαμβάνει υπόψη της την πρόταση της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όσον αφορά τη θέσπιση νομικού μέσου που θα «διασφαλίζει ότι κάθε εργαζόμενος στην Ένωσή μας έχει έναν δίκαιο ελάχιστο μισθό» (12). Με αυτό κατά νου, η ΕΟΚΕ θα καταρτίσει διερευνητική γνωμοδότηση με θέμα «Αξιοπρεπείς κατώτατοι μισθοί ανά την Ευρώπη».

4.4.

Οι ποιοτικές θέσεις εργασίας, που αποτελούν παράγοντα οικονομικής σταθερότητας, η πρόσβαση σε κατάρτιση με στόχο τη βελτίωση των προσόντων και των δεξιοτήτων των εργαζομένων και οι δυνατότητες συνδυασμού ασφαλών και ευέλικτων συνθηκών εργασίας αποτελούν έναν τρόπο στήριξης της δημογραφικής ανάπτυξης. Ειδική έμφαση πρέπει να δοθεί στη μερική απασχόληση ή σε ελαστικές εργασιακές ρυθμίσεις, προκειμένου να βελτιωθεί η ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής, ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Ένα μέτρο που επιτρέπει τη βελτίωση αυτής της ισορροπίας και την προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής σε μια συγκυρία ολοένα ταχύτερης ψηφιοποίησης είναι το δικαίωμα αποσύνδεσης, το οποίο η ΕΟΚΕ θεωρεί ορθή πρακτική (13).

4.5.

Σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις (14), η ΕΟΚΕ ζήτησε προορατικές πολιτικές ισότητας των φύλων για την εξάλειψη του μισθολογικού χάσματος μεταξύ ανδρών και γυναικών και την προώθηση μέτρων που διευκολύνουν την εξισορρόπηση επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής. Μελέτες δείχνουν ότι η συμμετοχή των ανδρών στα καθήκοντα φροντίδας ωφελεί τόσο τις οικογένειες όσο και την ευρωπαϊκή οικονομία και ανταγωνιστικότητα. Η τόνωση της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας θα καταστήσει εφικτή την ανάπτυξη των δυνατοτήτων της σε μια συγκυρία συρρίκνωσης του εργατικού δυναμικού και γήρανσης του πληθυσμού στην ΕΕ.

4.6.

Ειδική προσοχή πρέπει να δοθεί στους νέους εργαζομένους που είναι ή ενδέχεται να γίνουν γονείς. Το μέσο ποσοστό ανεργίας των νέων στην ΕΕ παραμένει υψηλότερο από ό,τι αυτό του συνολικού πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, κυμαίνεται δε από 5 % έως 40 % σε ορισμένες χώρες (15). Οι νέοι πλήττονται επίσης ιδιαίτερα σφοδρά από τις επισφαλείς συνθήκες εργασίας (16). Επιπλέον, η έλλειψη δημιουργίας θέσεων εργασίας, δυναμικών προοπτικών και ασφάλειας στην αγορά εργασίας, καθώς και οι δυσκολίες ενοικίασης ή απόκτησης στέγης δυσχεραίνουν την προσπάθειά τους να σχεδιάσουν το μέλλον τους, να ανεξαρτητοποιηθούν, να αποκατασταθούν και να κάνουν οικογένεια. Πρέπει να ενισχυθεί η πρόσβαση των νέων σε ποιοτική απασχόληση: αυτό θα τους δώσει την ασφάλεια που χρειάζονται προκειμένου να δημιουργήσουν οικογένεια.

4.7.

Στο άλλο άκρο της αλυσίδας των γενεών, είναι αναγκαίες πολιτικές στήριξης των γηραιότερων εργαζομένων στην αγορά εργασίας ώστε να μπορούν να εργαστούν μέχρι το ισχύον όριο συνταξιοδότησης της χώρας τους (17). Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη βελτίωση των ευκαιριών απασχόλησης και των συνθηκών εργασίας ώστε να δημιουργηθεί απασχόληση που καλύπτει καλύτερα τις ανάγκες των γηραιότερων. Πρέπει να δοθεί έμφαση στην κατάργηση των ηλικιακών διακρίσεων στην αγορά εργασίας.

4.8.

Έμφαση πρέπει επίσης να δοθεί στην υγεία και την ασφάλεια στην εργασία, δεδομένου ότι η γήρανση οδηγεί σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης προβλημάτων υγείας. Για αυτό, είναι σημαντικό να οργανωθεί η εργασία και να σχεδιαστούν οι χώροι εργασίας κατά τρόπον ώστε να μπορούν να προλαμβάνονται αυτές οι ασθένειες και περισσότεροι εργαζόμενοι να είναι σε θέση να εργάζονται μέχρι την κανονική ηλικία συνταξιοδότησης (18).

5.   Σημασία των οικογενειακών πολιτικών στην επίτευξη δημογραφικού δυναμισμού

5.1.

Τα κράτη μέλη με ενεργές οικογενειακές πολιτικές έχουν υψηλότερο ρυθμό γεννήσεων από αυτά που δεν έχουν, ή έχουν ισχνές οικογενειακές πολιτικές. Ζητούμενο είναι να διασφαλιστεί ότι η απόκτηση παιδιών, που εξασφαλίζουν το μέλλον της Ευρώπης, δεν έχει αρνητικό αντίκτυπο στο βιοτικό επίπεδο ή στις επαγγελματικές προοπτικές. Προς τούτο, είναι αναγκαίο ένα μείγμα φορολογικών μέτρων, κοινωνικής νομοθεσίας, άμεσης χρηματοοικονομικής βοήθειας και αποδοτικών και οικονομικά προσιτών δημοσίων υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένων συστημάτων παιδικής μέριμνας. Αυτές οι πολιτικές είναι αποτελεσματικές όταν εφαρμόζονται (19). Για να παραμείνουν, ωστόσο, αποτελεσματικές, πρέπει να είναι βιώσιμες και να αποτελούν σταθερή νομοθετική βάση.

5.2.

Αυτές οι οικογενειακές πολιτικές δεν παύουν να αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου που εξασφαλίζει την αποτελεσματικότητά τους: θέσεις εργασίας, οικονομική και κοινωνική δυναμική, φιλική προς την οικογένεια νοοτροπία, προσαρμοσμένη στεγαστική πολιτική, αποδοτικό εκπαιδευτικό σύστημα και περιβαλλοντικές πολιτικές. Τέλος, η οικογενειακή και η επαγγελματική ζωή αποτελούν βασικά μελήματα των Ευρωπαίων ανδρών και γυναικών, άρα πρέπει αμφότερες να βρίσκονται στην καρδιά του προβληματισμού της ευρωπαϊκής κοινωνίας.

5.3.

Η δημογραφία αποτελεί τον τομέα του μακροπρόθεσμου και απαιτεί συντονισμένη ευρωπαϊκή δράση. Η ΕΕ πρέπει να αναπτύξει κοινές κατευθυντήριες γραμμές βασισμένες στην αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών και την ισότητα των φύλων, λαμβανομένων υπόψη των εθνικών νοοτροπιών και των διαφορών στις κοινωνικές πολιτικές. Η τρέχουσα κατάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης απαιτεί επίσης μέτρα για την ενίσχυση του ρυθμού γεννήσεων. Το ρητό λέει «να κυβερνάς σημαίνει να προβλέπεις», και με αυτό κατά νου πρέπει να δράσουμε σήμερα.

6.   Μετανάστευση, συμπεριλαμβανομένης την ενδοενωσιακής κινητικότητας

6.1.

Όσον αφορά το ρόλο της μετανάστευσης στην αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων, η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει τη θέση της ότι «η μετανάστευση έχει θετική επίδραση στον πληθυσμό και την αύξηση του εργατικού δυναμικού. Εάν η φυσική αύξηση του πληθυσμού αντιστραφεί, η μετανάστευση μπορεί να συμβάλει στη σταθεροποίηση του συνολικού πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού. Βεβαίως, η μετανάστευση δεν είναι η απόλυτη λύση για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην Ευρώπη. Ωστόσο, θα μπορούσε επίσης να αποτελέσει μέτρο διόρθωσης των ελλείψεων εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων που δεν σχετίζονται με τις δημογραφικές εξελίξεις» (20).

6.2.

Θα πρέπει επίσης να ληφθεί μέριμνα ώστε να μην ενισχύεται η συστηματική αποδημία εργαζομένων υψηλών προσόντων και ειδίκευσης από τις αναπτυσσόμενες χώρες, κάτι που επιδεινώνει το χάσμα δεξιοτήτων και πλήττει την οικονομική και κοινωνική τους ανάπτυξη. Είναι ακόμη σημαντική η εφαρμογή ενεργών πολιτικών υποδοχής και ένταξης ώστε να αποφευχθούν οι δυσκολίες εδραίωσης σε μια νέα χώρα και νέα νοοτροπία.

6.3.

Η ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών της ΕΕ αποτελεί θεμελιώδη ελευθερία της Ένωσης. Ωστόσο, τα υψηλά επίπεδα ενδοενωσιακής μετανάστευσης συνθέτουν ιδιαίτερα προβλήματα για τα κράτη μέλη προέλευσης, όπως η επιτάχυνση της γήρανσης ή η απώλεια εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων, καθώς και για τα κράτη μέλη προορισμού.

6.4.

Το ερώτημα είναι κατά πόσον αυτή η ενδοενωσιακή κινητικότητα είναι μη αναστρέψιμη και κατά πόσον αποτελεί απλώς προσωρινό φαινόμενο και η παλιννόστηση στις χώρες προέλευσης θα αποτελέσει τον κανόνα στο μέλλον. Στην πραγματικότητα, μεγάλο μέρος όσων αποδημούν από τη χώρα τους επιστρέφουν εντός δύο ετών. Πρόκειται για μια μορφή κυκλικής κινητικότητας. Αυτές οι μετακινήσεις είναι αμοιβαία επωφελείς για τις εν λόγω χώρες. Για να συμβαίνει συχνότερα αυτό, απαιτείται ανιούσα οικονομική και κοινωνική σύγκλιση μεταξύ Ανατολής και Δύσης και μεταξύ Νότου και Δύσης. Η γεφύρωση του υφιστάμενου χάσματος αποτελεί τον καλύτερο τρόπο επιβράδυνσης αυτής της απώλειας εργατικού δυναμικού.

---

(1)  Gérard-François Dumont «Vue de ses frontières, une Europe vieillissante mais attractive pour les migrants» («Από την άλλη μεριά των συνόρων, η Ευρώπη φαίνεται να γηράσκει αλλά παραμένει ελκυστική για τους μετανάστες»), Diploweb, La revue géopolitique, 3.11.2019.

(2)  https://www.etui.org/Publications2/Working-Papers/Why-central-and-eastern-Europe-needs-a-pay-rise.

(3)  Demographic Scenarios for the EU (Δημογραφικά σενάρια για την ΕΕ), 2019, https://ec.europa.eu/jrc/en/publication/eur-scientific-and-technical-research-reports/demographic-scenarios-eu.

(4)  https://www.etui.org/Publications2/Working-Papers/Why-central-and-eastern-Europe-needs-a-pay-rise.

(5)  Ετήσια έκθεση για την ενδοενωσιακή κινητικότητα του εργατικού δυναμικού του 2018, τελική έκθεση, 2018.

(6)  ΕΕ C 218 της 23.7.2011, σελ. 7 και ΕΕ C 161 της 13.7.2007, σελ. 66.

(7)  ΕΕ C 318 της 29.10.2011, σελ. 1 και ΕΕ C 14 της 15.1.2020, σελ. 60.

(8)  ΕΕ C 190 της 5.6.2019, σ. 1.

(9)  ΕΕ C 71 της 24.2.2016, σ. 46.

(10)  https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=E/CN.6/2017/3

(11)  Δημογραφικά σενάρια για την ΕΕ, 2019.

(12)  ΕΕ C 62 της 15.2.2019, σ. 142.

(13)  ΕΕ C 14 της 15.1.2020, σ. 52.

(14)  ΕΕ C 129 της 11.4.2018, σελ. 44 και ΕΕ C 110 της 22.3.2019, σελ. 26.

(15)  Ομιλία της κ. von der Leyen.

(16)  ΕΕ C 14 της 15.1.2020, σ. 60.

(17)  ΕΕ C 62 της 15.2.2019, σ. 142.

(18)  https://osha.europa.eu/sites/default/files/publications/documents/Work-related_MSDs_prevalence_costs_and_demographics_in_the_EU_report.pdf

(19)  ΕΕ C 14 της 15.1.2020, σ. 60.

(20)  ΕΕ C 110 της 22.3.2019, σ. 1.