1. Εισαγωγή

Το 2016, τα θεμελιώδη δικαιώματα και οι αξίες στις οποίες βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση τέθηκαν σε δοκιμασία. Οι εξελίξεις στα κράτη μέλη έδειξαν ότι ο σεβασμός των αξιών και των δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένος.

Η ΕΕ αντιμετώπισε πολλαπλές προκλήσεις: τις συνέπειες της άφιξης πρωτοφανούς αριθμού προσφύγων στα εξωτερικά της σύνορα, οικονομικές ανισορροπίες και μια σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων. Οι άνθρωποι που έχουν πληγεί από πολλαπλές κρίσεις δεν είναι πεπεισμένοι ότι τα παιδιά τους θα είναι σε καλύτερη θέση απ’ ό,τι είναι οι ίδιοι. Διερωτώνται αν τα θεσμικά όργανα εξακολουθούν να είναι σε θέση να τους προστατεύουν από τις προκλήσεις και τις απειλές της μετανάστευσης, της χρηματοπιστωτικής αναταραχής και της τρομοκρατίας. Στο πλαίσιο αυτό, ο εθνικισμός, ο λαϊκισμός και η μισαλλοδοξία βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να ευδοκιμήσουν και να προβάλουν τον αποκλεισμό και τον απομονωτισμό ως τον μοναδικό τρόπο αντιμετώπισης των τρεχουσών προκλήσεων.

Μέσα σε ένα πλαίσιο αυξανόμενης μισαλλοδοξίας, είναι επίσης σημαντικό η ΕΕ να επιβεβαιώσει με έμφαση και να προωθήσει ίσα δικαιώματα για όλους. Το τρίτο ετήσιο συμπόσιο για τα θεμελιώδη δικαιώματα που θα πραγματοποιηθεί το 2017 θα επικεντρωθεί στην προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών και της ισότητας των φύλων. Θα αποτελέσει ευκαιρία να εξεταστούν η οικονομική και πολιτική χειραφέτηση των γυναικών, τα δικαιώματα των γυναικών στη δημόσια και ιδιωτική ζωή και η καταπολέμηση κάθε μορφής βίας κατά των γυναικών, ενώ το τελευταίο αυτό ζήτημα θα αποτελέσει παράλληλα αντικείμενο στοχοθετημένων δράσεων καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.

Το ευρύτερο τοπίο έχει αντίκτυπο στα θεμελιώδη δικαιώματα στην ΕΕ. Η ΕΕ πρέπει να καταβάλει αποφασιστικές προσπάθειες για την προάσπιση των κοινών της αξιών της δημοκρατίας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου ενάντια στις δυνάμεις που επιδιώκουν να δημιουργήσουν πόλωση στις κοινωνίες μας και να θέσουν σε κίνδυνο το μοντέλο της ανοικτής συμμετοχής και της αλληλεγγύης. Τα ευρωπαϊκά και εθνικά θεσμικά όργανα πρέπει να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών αποδεικνύοντας ότι είναι σε θέση να εγγυηθούν την ελευθερία, την ασφάλεια και την ευημερία. Η επιτυχής προστασία και προαγωγή των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών και των κοινών αξιών της ΕΕ θα διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο στην προσπάθεια αυτή, και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ θα πρέπει να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση. Ο Χάρτης αποτελεί πολύτιμο εργαλείο στο πλαίσιο αυτό και θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί με τρόπο που αξιοποιεί πλήρως τις δυνατότητές του.

2. Εφαρμογή του Χάρτη της ΕΕ

2.1. Προαγωγή και προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων

Προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα των προσώπων στην ΕΕ και αλλού

Ένας ακόμη βασικός τομέας εστίασης το 2016 ήταν η προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (άρθρο 8 του Χάρτη). Η έκδοση του γενικού κανονισμού για την προστασία δεδομένων (ΓΚΠΔ) 9 και της οδηγίας για την προστασία των δεδομένων που αφορά τις αστυνομικές αρχές και τις αρχές ποινικής δικαιοσύνης 10 αποτέλεσε σημαντικό βήμα προόδου στον συγκεκριμένο τομέα.

Ο ΓΚΠΔ ενισχύει και εκσυγχρονίζει τους υφιστάμενους κανόνες: οι πολίτες θα διαθέτουν ευκολότερη πρόσβαση στα δικά τους δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, δικαίωμα στη φορητότητα των δεδομένων, σαφώς προσδιορισμένο «δικαίωμα στη λήθη» και ορισμένα δικαιώματα που εφαρμόζονται σε περίπτωση παραβίασης δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Ο ΓΚΠΔ υποχρεώνει επίσης τις εταιρείες και τους οργανισμούς να ενημερώνουν άμεσα την εθνική εποπτική αρχή για τυχόν σοβαρές παραβιάσεις δεδομένων, ώστε οι χρήστες να μπορούν να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα. Περαιτέρω, ο ΓΚΠΔ, ως ενιαία νομική πράξη της ΕΕ, θεσπίζει ένα ενιαίο σύνολο κανόνων, ούτως ώστε τα φυσικά πρόσωπα να απολαμβάνουν την ίδια προστασία ανεξαρτήτως του τόπου στον οποίο βρίσκονται στην ΕΕ. 

Η οδηγία (ΕΕ) 2016/680 έχει ως στόχο να καθιερωθεί αποτελεσματική ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των εθνικών αρχών επιβολής του νόμου και να διασφαλιστεί ότι τα δεδομένα των θυμάτων, των μαρτύρων καθώς και των υπόπτων για αξιόποινες πράξεις θα προστατεύονται δεόντως κατά την ποινική έρευνα ή την εφαρμογή μέτρων επιβολής του νόμου. Κάθε επεξεργασία δεδομένων στην ΕΕ για λόγους επιβολής του νόμου θα πρέπει να συμμορφώνεται με τις αρχές της αναγκαιότητας, της αναλογικότητας και της νομιμότητας και να παρέχει κατάλληλες εγγυήσεις για τα πρόσωπα.

Ένα ακόμη ορόσημο ήταν η σύναψη, τον Δεκέμβριο, της συμφωνίας-πλαισίου 11 μεταξύ ΕΕ και ΗΠΑ, η οποία προβλέπει υψηλό επίπεδο προστασίας των δεδομένων για κάθε διαβίβαση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα μεταξύ της ΕΕ και των Ηνωμένων Πολιτειών στο πλαίσιο της αστυνομικής ή δικαστικής συνεργασίας σε ποινικές υποθέσεις.

Προστασία των δικαιωμάτων των πλέον ευάλωτων

Σε δύσκολους καιρούς, τα πρόσωπα τα οποία συνήθως πλήττονται περισσότερο είναι εκείνα που είναι περισσότερο ευάλωτα. Η αντιμετώπιση του μεταναστευτικού ζητήματος, και ειδικότερα η διασφάλιση της προστασίας του δικαιώματος ασύλου (άρθρο 18 του Χάρτη) και του σεβασμού της αρχής της μη επαναπροώθησης (άρθρο 19 του Χάρτη), αποτέλεσε έναν ακόμη σημαντικό τομέα εστίασης της ΕΕ το 2016. Σε συνέχεια της ανακοίνωσής της για τη μεταρρύθμιση του κοινού ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου (ΚΕΣΑ) 12 που εκδόθηκε τον Απρίλιο του 2016, η Επιτροπή πρότεινε τροποποιήσεις στους υφιστάμενους κανόνες με στόχους:

i) την καθιέρωση ενός πιο δίκαιου και βιώσιμου συστήματος κατανομής των αιτούντων άσυλο μεταξύ των κρατών μελών (πρόταση αναδιατύπωσης του κανονισμού του Δουβλίνου) 13 και τη διασφάλιση της αποτελεσματικής εφαρμογής του συστήματος αυτού (πρόταση αναδιατύπωσης του κανονισμού Eurodac) 14 ·

ii) τη μεγαλύτερη εναρμόνιση των διαδικασιών ασύλου και των προτύπων διεθνούς προστασίας, με σκοπό τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας και υποδοχής και επαρκών εγγυήσεων για τους αιτούντες άσυλο σε ολόκληρη την ΕΕ, καθώς και τη μείωση των παράτυπων δευτερογενών μετακινήσεων (πρόταση κανονισμού για τις διαδικασίες ασύλου 15 , πρόταση κανονισμού για τις απαιτήσεις αναγνώρισης 16 και πρόταση αναδιατύπωσης της οδηγίας για τις συνθήκες υποδοχής 17 )·

iii) τη διευκόλυνση μιας κοινής προσέγγισης για την ασφαλή και νόμιμη άφιξη στην ΕΕ προσώπων που χρήζουν διεθνούς προστασίας, επιδεικνύοντας αλληλεγγύη προς τις χώρες που φιλοξενούν μεγάλο αριθμό εκτοπισθέντων (πρόταση κανονισμού για τη θέσπιση πλαισίου της Ένωσης για την επανεγκατάσταση 18 )·

iv) τη μετατροπή της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Υποστήριξης για το Άσυλο σε αυτόνομο οργανισμό της ΕΕ με ενισχυμένη εντολή για την αντιμετώπιση τυχόν διαρθρωτικών αδυναμιών του συστήματος ασύλου της ΕΕ (πρόταση κανονισμού σχετικά με τον Οργανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το Άσυλο) 19 .

Η προαγωγή και προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού (άρθρο 24 του Χάρτη) βρέθηκαν στο επίκεντρο της νομοθετικής αυτής δράσης. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στα ασυνόδευτα παιδιά σε βασικούς τομείς, όπως η αξιολόγηση του συμφέροντος του παιδιού, το δικαίωμα ακρόασης του παιδιού σε διαδικασίες ασύλου και η διασφάλιση κατάλληλων συνθηκών υποδοχής και αποτελεσματικής επιτροπείας 20 . Η ολοκληρωμένη προσέγγιση της Επιτροπής για την προστασία όλων των παιδιών-μεταναστών ήταν το βασικό θέμα του 10ου ετήσιου ευρωπαϊκού φόρουμ για τα δικαιώματα του παιδιού που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο 21 . Τον Δεκέμβριο του 2016, η Επιτροπή πρότεινε την ενίσχυση του Συστήματος Πληροφοριών Σένγκεν 22 , με την οποία θα βελτιωθεί η ικανότητα των υπαλλήλων των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και των συνοριοφυλάκων να εντοπίζουν αγνοούμενα παιδιά, μεταξύ άλλων και στο πλαίσιο της μετανάστευσης.

Προώθηση ανοικτών και ανεκτικών κοινωνιών, απαλλαγμένων από τον ρατσισμό

Το τρέχον κλίμα έχει οδηγήσει σε αύξηση του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας κατά εθνοτικών, θρησκευτικών και άλλων μειονοτήτων σε ολόκληρη την Ευρώπη 23 . Η κατάσταση αυτή επηρεάζει πολλά θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στον Χάρτη, μεταξύ των οποίων η απαγόρευση διακρίσεων (άρθρο 21), το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια (άρθρο 1), το δικαίωμα στην ακεραιότητα του προσώπου (άρθρο 3) και το δικαίωμα στη ζωή (άρθρο 2).

Η Επιτροπή παρείχε στα κράτη μέλη, στην κοινωνία των πολιτών, στους οργανισμούς της ΕΕ και σε διεθνείς οργανισμούς μια πλατφόρμα 24 για την εξεύρεση βελτιωμένων λύσεων έναντι των εγκλημάτων μίσους και της ρητορικής μίσους. Έμφαση δόθηκε

-στην καταγραφή και συλλογή δεδομένων σχετικά με περιπτώσεις εγκλημάτων μίσους σε όλα τα κράτη μέλη·

- στην ενίσχυση της παροχής στήριξης στα θύματα· και

-στην αντιμετώπιση της παράνομης ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο.

Παράλληλα με την υποστήριξη αυτή σε επίπεδο πολιτικής, η Επιτροπή συνέχισε επίσης τους διμερείς διαλόγους με τα κράτη μέλη σχετικά με τα σημαντικά κενά που παρατηρούνται στη μεταφορά της νομοθεσίας της ΕΕ στο εθνικό τους δίκαιο 25 , με αποτέλεσμα διάφορα κράτη μέλη να τροποποιήσουν την ποινική τους νομοθεσία.

Για τον περιορισμό της εξάπλωσης της ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο και για την ενίσχυση της θέσης των νέων παραγόντων των μέσων επικοινωνίας, η Επιτροπή κατέληξε στις 31 Μαΐου σε συμφωνία με το Facebook, το Twitter, το YouTube και τη Microsoft σχετικά με έναν κώδικα συμπεριφοράς για την καταπολέμηση της παράνομης ρητορική μίσους στο διαδίκτυο 26 . Οι εταιρείες δεσμεύτηκαν, μεταξύ άλλων:

-να εξετάζουν σε λιγότερο από 24 ώρες την πλειονότητα των θεμελιωμένων ειδοποιήσεων που λαμβάνουν από πολίτες και από την κοινωνία των πολιτών για απόσυρση παράνομου περιεχομένου που υποκινεί δημοσίως τη βία και το μίσος· και

-να αξιολογούν τις εν λόγω ειδοποιήσεις και με βάση τις εθνικές διατάξεις ποινικού δικαίου που μεταφέρουν τη νομοθεσία της ΕΕ στο εθνικό δίκαιο.

Η Επιτροπή παρακολουθεί στενά την πρόοδο που σημειώνεται στη συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών, τα κράτη μέλη και τις εταιρείες ΤΠ και τον Δεκέμβριο παρουσίασε τα πρώτα αποτελέσματα 27 .

Η προώθηση του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας, της κριτικής σκέψης και της ισορροπημένης ανάπτυξης επιχειρηματολογίας σε επίπεδο βάσης αποτελούν πρόσθετες κύριες δράσεις τις οποίες στηρίζει η ΕΕ για την καταπολέμηση της μισαλλοδοξίας στο διαδίκτυο και εκτός διαδικτύου, σε συνδυασμό με την εκπαίδευση (βλέπε ενότητα 4).

2.2. Διασφάλιση του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων

Τα θεσμικά και λοιπά όργανα και οργανισμοί της Ένωσης πρέπει να συμμορφώνονται με τον Χάρτη σε όλες τις δράσεις τους· σε περιπτώσεις μη συμμόρφωσης, μπορεί να ασκηθεί προσφυγή ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ). Η Επιτροπή καταβάλλει πολλές προσπάθειες για την ενσωμάτωση της διάστασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, δηλαδή για τη διασφάλιση του πλήρους σεβασμού τους σε όλες τις οικείες νομοθετικές προτάσεις και προτάσεις πολιτικής.

Η νέα οδηγία για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, επί της οποίας το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο κατέληξαν σε συμφωνία τον Δεκέμβριο του 2016 28 , αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της εν λόγω ενσωμάτωσης. Περιλαμβάνει ρητή –μοναδική στο είδος της– ρήτρα για τα θεμελιώδη δικαιώματα, ενώ παράλληλα λήφθηκαν υπόψη διάφορες πτυχές των θεμελιωδών δικαιωμάτων κατά την κατάρτιση και τη διαπραγματευτική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένης της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας των παρεμβάσεων στα δικαιώματα της ελεύθερης κυκλοφορίας, της προστασίας των δεδομένων και της ελευθερίας έκφρασης (άρθρα 45, 8 και 11 του Χάρτη). Λήφθηκαν επίσης δεόντως υπόψη οι αρχές της νομιμότητας και της αναλογικότητας αξιόποινων πράξεων και ποινών (άρθρο 49 του Χάρτη) και τα δικαιώματα των θυμάτων, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος πραγματικής προσφυγής (άρθρο 47 του Χάρτη). Η εκ των υστέρων αξιολόγηση της οδηγίας θα καλύψει επίσης τον αντίκτυπό της στα θεμελιώδη δικαιώματα και τις ελευθερίες.

Το 2016 η Επιτροπή υπέβαλε πρόταση επικαιροποίησης του κανονισμού για τον έλεγχο από την ΕΕ των εξαγωγών ευαίσθητων ειδών (διπλής χρήσης) 29 . Ο κανονισμός παρέχει ισχυρό πλαίσιο για τον έλεγχο των εξαγωγών τεχνολογίας κυβερνοεπιτήρησης όταν υπάρχει κίνδυνος να χρησιμοποιηθεί για την τέλεση σοβαρών παραβιάσεων των ανθρώπινων δικαιωμάτων ή του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Επιπλέον, με βάση πρόταση της Επιτροπής, οι κανόνες της ΕΕ που απαγορεύουν τις εξαγωγές και εισαγωγές αντικειμένων δυνάμενων να χρησιμοποιηθούν για τη θανατική ποινή ή για βασανιστήρια σε άλλες χώρες ενισχύθηκαν μέσω της έγκρισης, τον Νοέμβριο, τροποποίησης του κανονισμού κατά των βασανιστηρίων 30 .

Η ενσωμάτωση επεκτείνεται και σε άλλους τομείς, όπως η χρήση της χρηματοδότησης της ΕΕ. Το 2016 η Επιτροπή εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές για τη διασφάλιση της τήρησης του Χάρτη κατά την εφαρμογή των ευρωπαϊκών διαρθρωτικών και επενδυτικών ταμείων 31 από τα κράτη μέλη.

Όσον αφορά τη μετανάστευση, στο πλαίσιο της κοινής έρευνας του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή σχετικά με εκτίμηση των επιπτώσεων που θα έχει στα ανθρώπινα δικαιώματα η δήλωση ΕΕ-Τουρκίας της 18ης Μαρτίου 2016, η Επιτροπή ανέφερε ότι θα συνεχίσει να παρακολουθεί στενά την εφαρμογή της δήλωσης, μεταξύ άλλων και όσον αφορά τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τόσο στην ΕΕ όσο και στην Τουρκία 32 .

Η προσχώρηση της ΕΕ στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου εξακολουθεί να αποτελεί προτεραιότητα για την Επιτροπή, λαμβανομένης ιδίως υπόψη της σχετικής νομικής υποχρέωσής της βάσει της Συνθήκης. Η προσχώρηση θα ενισχύσει τις κοινές μας αξίες, θα βελτιώσει την αποτελεσματικότητα του δικαίου της ΕΕ και θα εντείνει τη συνοχή της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ΕΕ. Ωστόσο, η γνωμοδότηση που εξέδωσε το ΔΕΕ τον Δεκέμβριο του 2014 (με την οποία το σχέδιο συμφωνίας προσχώρησης του 2013 κηρύχθηκε μη συμβατό με τις Συνθήκες) έθεσε διάφορα σημαντικά και σύνθετα ερωτήματα τα οποία απαιτούν τη διεξαγωγή νέων διαπραγματεύσεων επί διαφόρων σημείων του σχεδίου. Η Επιτροπή, με την ιδιότητα του διαπραγματευτή της ΕΕ, διερευνά λύσεις για την αντιμετώπιση των διαφόρων ζητημάτων που τέθηκαν από το Δικαστήριο στην αρμόδια ομάδα εργασίας του Συμβουλίου.

2.3. Αύξηση της ευαισθητοποίησης όσον αφορά τον Χάρτη

Προκειμένου να ασκούν πλήρως τα θεμελιώδη δικαιώματά τους, οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν ποια είναι αυτά τα θεμελιώδη δικαιώματα. Πρέπει επίσης να γνωρίζουν πού πρέπει να απευθυνθούν σε περίπτωση παραβίασης των δικαιωμάτων τους. Τον Οκτώβριο του 2016 η Επιτροπή εγκαινίασε τον οδηγό για τα θεμελιώδη δικαιώματα 33 , ένα διαδικτυακό εργαλείο το οποίο παρέχει σχετική βοήθεια στους πολίτες.

Σε διάσκεψη που διοργανώθηκε από την ολλανδική προεδρία τον Φεβρουάριο του 2016 σχετικά με την «Εφαρμογή του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ στο πλαίσιο των εθνικών πολιτικών» (The national policy application of the EU Charter of Fundamental Rights), προτάθηκαν διάφορες βέλτιστες πρακτικές και εργαλεία ώστε να διευκολύνονται οι εθνικές αρχές στην αξιολόγηση του πότε και με ποιον τρόπο πρέπει να εφαρμόζουν τον Χάρτη κατά την ανάπτυξη εθνικών πολιτικών και νομοθεσίας.

Επιπλέον, η Επιτροπή χρησιμοποιεί κονδύλια της ΕΕ για τη στήριξη έργων και δικτύων τα οποία αναλύουν την εθνική νομολογία που αφορά τον Χάρτη και παρέχουν κατάρτιση στους επαγγελματίες νομικούς σχετικά με την εφαρμογή του.

Σε συνέχεια της έκθεσης σχετικά με την εφαρμογή του Χάρτη που εκπόνησε το 2015 η Επιτροπή, το Συμβούλιο εξέδωσε τον Ιούνιο συμπεράσματα σχετικά με την εφαρμογή του Χάρτη 34 και τον Δεκέμβριο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέδωσε ψήφισμα σχετικά με την κατάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση 35 . Οι συζητήσεις στο Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συνέβαλαν στην αύξηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με τις εξελίξεις και τις προκλήσεις όσον αφορά τα θεμελιώδη δικαιώματα στην ΕΕ.

2.4 Έλεγχος των θεσμικών οργάνων της ΕΕ από το Δικαστήριο

Στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις Ledra Advertising και Μαλλής και Μαλλή 36 , το Δικαστήριο απέρριψε σε δεύτερο βαθμό τις προσφυγές ακύρωσης και αποζημίωσης που κατέθεσαν πολίτες και επιχειρήσεις κατά της μείωσης της αξίας των καταθέσεών τους σε δύο τράπεζες στην Κύπρο. Η μείωση αυτή είχε συμφωνηθεί στο πλαίσιο του μνημονίου κατανόησης που είχε υπογραφεί το 2013 μεταξύ των κυπριακών αρχών και του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας. Το Δικαστήριο τόνισε ότι ο Χάρτης εφαρμόζεται στα θεσμικά όργανα της ΕΕ ακόμη και όταν ενεργούν εκτός του νομικού πλαισίου της ΕΕ. Επισήμανε ότι η Επιτροπή πρέπει να διασφαλίζει ότι ένα μνημόνιο κατανόησης συνάδει με τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στον Χάρτη. Ο περιορισμός του δικαιώματος ιδιοκτησίας (άρθρο 17 του Χάρτη) ήταν δικαιολογημένος λαμβανομένου υπόψη του επιδιωκόμενου σκοπού, δηλαδή της διασφάλισης της σταθερότητας του τραπεζικού συστήματος της ζώνης του ευρώ συνολικά και του άμεσου κινδύνου οικονομικής ζημίας τον οποίο θα διέτρεχαν οι καταθέτες σε περίπτωση πτώχευσης των δύο τραπεζών. Κατέληξε επομένως στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούσε να θεωρηθεί ότι η Επιτροπή είχε συμβάλει σε παραβίαση του Χάρτη.

3. Εφαρμογή του Χάρτη στα και από τα κράτη μέλη

Ο Χάρτης εφαρμόζεται στα κράτη μέλη μόνο όταν αυτά εφαρμόζουν το δίκαιο της ΕΕ. Ως εκ τούτου, για την κίνηση διαδικασιών επί παραβάσει κατά κρατών μελών σχετικά με παραβιάσεις του Χάρτη απαιτείται να έχει αποδειχθεί επαρκής σύνδεση με το δίκαιο της ΕΕ.

Το ΔΕΕ συνέχισε (στο πλαίσιο του συστήματος των παραπομπών για προδικαστικές αποφάσεις) να παρέχει καθοδήγηση στους εθνικούς δικαστές σχετικά με τη δυνατότητα εφαρμογής και την ερμηνεία του Χάρτη.

Στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις Tele2 Sverige AB 42 και Tom Watson κ.λπ. 43 , το Δικαστήριο εξέτασε νόμους σε δύο κράτη μέλη βάσει των οποίων απαιτούνταν η γενική και χωρίς διάκριση διατήρηση των δεδομένων κίνησης και των δεδομένων θέσης όλων των συνδρομητών και των εγγεγραμμένων χρηστών η οποία αφορούσε όλα τα μέσα ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Το δικαστήριο έκρινε ότι οι νόμοι αυτοί περιόριζαν τα θεμελιώδη δικαιώματα στην ιδιωτική ζωή και στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα (άρθρα 7 και 8 του Χάρτη). Δεδομένης της ευρείας εμβέλειας και των περιορισμένων διασφαλίσεών τους, κανένας από τους περιορισμούς αυτούς δεν θεωρήθηκε δικαιολογημένος, ακόμη και στις περιπτώσεις που ο σκοπός ήταν η καταπολέμηση του σοβαρού εγκλήματος. Ωστόσο, ο σκοπός αυτός μπορεί να δικαιολογήσει τη στοχευμένη διατήρηση των δεδομένων κίνησης και των δεδομένων θέσης, υπό την προϋπόθεση ότι η διατήρηση των δεδομένων περιορίζεται σε ό,τι είναι απολύτως αναγκαίο όσον αφορά τις κατηγορίες διατηρούμενων δεδομένων, τα μέσα επικοινωνίας που επηρεάζονται, τα πρόσωπα των οποίων τα δεδομένα διατηρούνται καθώς και το διάστημα διατήρησης.

Στην υπόθεση GS Media BV 44 το Δικαστήριο αποφάνθηκε σχετικά με την τοποθέτηση υπερσυνδέσμων στο πλαίσιο του θεμελιώδους δικαιώματος στην ελευθερία έκφρασης (άρθρο 11 του Χάρτη). Μια εταιρεία μέσων επικοινωνίας είχε τοποθετήσει στον ιστότοπό της υπερσύνδεσμο ο οποίος κατηύθυνε τους επισκέπτες σε ιστότοπους στους οποίους είχαν αναρτηθεί φωτογραφίες διάσημου ατόμου που είχαν ληφθεί από το περιοδικό Playboy. Δεδομένου ότι ο κάτοχος του δικαιώματος του δημιουργού δεν είχε επιτρέψει τη δημοσίευση των φωτογραφιών στους συγκεκριμένους ιστότοπους, η εκδότρια εταιρεία του περιοδικού ισχυρίστηκε ότι η τοποθέτηση των υπερσυνδέσμων συνιστούσε παραβίαση του δικαιώματος του δημιουργού. Η εταιρεία μέσων επικοινωνίας συνέχισε να καθιστά διαθέσιμους τους συγκεκριμένους ή παρόμοιους υπερσυνδέσμους, ενώ ορισμένοι από τους παλαιούς υπερσυνδέσμους κατέστησαν μη διαθέσιμοι. Με βάση την εφαρμοστέα οδηγία της ΕΕ για το δικαίωμα του δημιουργού 45 , το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι κάθε παρουσίαση έργου στο κοινό πρέπει να έχει επιτραπεί από τον κάτοχο του δικαιώματος του δημιουργού. Έκρινε ότι η τοποθέτηση, χωρίς την άδεια του κατόχου του δικαιώματος του δημιουργού, υπερσυνδέσμων προς έργα στους επίμαχους ιστότοπους συνιστούσε «παρουσίαση στο κοινό». Αναγνώρισε, ωστόσο ότι, σε μεμονωμένες περιπτώσεις, μπορεί να είναι δύσκολο για το πρόσωπο που τοποθετεί τον σύνδεσμο να εξακριβώσουν αν έχει χορηγηθεί άδεια. Με βάση τα ανωτέρω, πρέπει να επιτυγχάνεται κατάλληλη ισορροπία μεταξύ του δικαιώματος του κατόχου του δικαιώματος του δημιουργού και του δικαιώματος στην ελευθερία έκφρασης του προσώπου που τοποθετεί τον σύνδεσμο. Ωστόσο, όταν το πρόσωπο αυτό γνωρίζει ή όφειλε να γνωρίζει τις παραβιάσεις του δικαιώματος του δημιουργού, όπως στην υπό κρίση υπόθεση, οι ενέργειές του συνιστούν «παρουσίαση στο κοινό» χωρίς τη συγκατάθεση του κατόχου του δικαιώματος του δημιουργού.

Η απόφαση που εκδόθηκε στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις Aranyosi και Caldararu 46 αφορούσε την υποχρέωση των κρατών μελών να σέβονται τα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται στον Χάρτη, και ειδικότερα την απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας, κατά την εκτέλεση ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι, βάσει του άρθρου 4 (το οποίο κατοχυρώνει απόλυτο δικαίωμα), εάν οι αρχές εκτέλεσης έχουν στη διάθεσή τους πληροφορίες οι οποίες μαρτυρούν πραγματικό κίνδυνο απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης λόγω των συνθηκών κράτησης στο κράτος μέλος έκδοσης, πρέπει να εκτιμούν αν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος όσον αφορά το οικείο πρόσωπο κατά τη λήψη απόφασης εκτέλεσης του ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης. Εφόσον αποδειχθεί η ύπαρξη κινδύνου σχετικά με το συγκεκριμένο πρόσωπο, η εκτέλεση του ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης πρέπει να αναβληθεί και μπορεί να ματαιωθεί αν η ύπαρξη κινδύνου εξακολουθεί να μην μπορεί να αποκλειστεί εντός εύλογης προθεσμίας. Κατά την αξιολόγηση του κινδύνου, η αρμόδια για την εκτέλεση αρχή λαμβάνει δεόντως υπόψη το θεμελιώδες δικαίωμα του προσώπου στην ελευθερία και την αρχή του τεκμηρίου αθωότητας (άρθρα 6 και 48 του Χάρτη).

3.3. Εθνική νομολογία που παραπέμπει στον Χάρτη

Οι εθνικοί δικαστές εξακολουθούν να διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην προάσπιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ 47 διαπίστωσε ότι το 2016 τα εθνικά δικαστήρια συνέχισαν να ανατρέχουν στον Χάρτη για καθοδήγηση και έμπνευση, ακόμη και σε σημαντικό αριθμό αποφάσεων που δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ.

Τα δικαιώματα του παιδιού (άρθρο 24 του Χάρτη) κατείχαν κεντρική θέση. Μια υπόθεση ενώπιον δικαστηρίου του Ηνωμένου Βασιλείου 48 αφορούσε Νιγηριανό υπήκοο ο οποίος διέμενε στο Ηνωμένο Βασίλειο για 25 έτη. Οι κόρες του (ηλικίας 13 και 11 ετών) ήταν υπήκοοι του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο Νιγηριανός υπήκοος προσέφυγε κατά διαταγής απέλασης που εκδόθηκε για λόγους δημόσιας τάξης. Το δικαστήριο ανέτρεψε την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου, κρίνοντας ότι δεν είχε αναγνωρίσει την ύπαρξη του δικαιώματος των παιδιών να διατηρούν τακτικά προσωπικές σχέσεις και απευθείας επαφές με τους δύο γονείς τους, εκτός εάν τούτο είναι αντίθετο προς το συμφέρον τους (άρθρο 24). Η συγκεκριμένη διάταξη του Χάρτη ερμηνεύθηκε ως «αυτοτελές» δικαίωμα στο πλαίσιο του δικαίου στον τομέα της μετανάστευσης.

Σε μια άλλη υπόθεση, σουηδικό δικαστήριο χρησιμοποίησε το άρθρο 24 του Χάρτη ως τη μόνη νομική πηγή για την ερμηνεία του εθνικού ποινικού δικαίου κατά τρόπο φιλικό προς τα παιδιά 49 . Η συνήθης ποινή που επιβάλλεται σε πρόσωπα τα οποία διευκολύνουν την είσοδο αλλοδαπού στη Σουηδία έναντι χρηματικού ανταλλάγματος είναι φυλάκιση διάρκειας τριών έως τεσσάρων μηνών. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη υπόθεση, το δικαστήριο αναγνώρισε ότι κίνητρο του ενδιαφερομένου ήταν η επιθυμία να βοηθήσει παιδιά. Επέβαλε μόνο ποινή με αναστολή, σε συνδυασμό με παροχή κοινωφελούς εργασίας, με βάση το άρθρο 24 του Χάρτη και την υποχρέωση των κρατικών αρχών να λαμβάνουν υπόψη το συμφέρον του παιδιού.

4. Κύριο θέμα: Ετήσιο συμπόσιο του 2016 για τα θεμελιώδη δικαιώματα «Πολυφωνία των μέσων ενημέρωσης και δημοκρατία»

5. Συμπέρασμα

Οι πρόσφατες εξελίξεις στην ΕΕ και αλλού δημιουργούν σοβαρές απειλές για τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η Επιτροπή παραμένει σε επαγρύπνηση και προσηλωμένη στην παροχή υψηλού επιπέδου προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ΕΕ. Θα ενισχύσει τις δράσεις της προκειμένου να διασφαλίζεται ότι όλες οι νομοθετικές προτάσεις και δράσεις της ΕΕ είναι πλήρως συμβατές με τον Χάρτη. Στόχος της είναι να εξασφαλίσει ότι όλοι οι φορείς που δεσμεύονται από τον Χάρτη θα συνεχίσουν να τον τηρούν.

Είναι προφανής η σημασία του συστήματος ελέγχων και εξισορροπήσεων στις δημοκρατικές κοινωνίες, ιδίως ο βασικός ρόλος που διαδραματίζουν τα ανώτατα και τα συνταγματικά δικαστήρια στην προάσπιση των κοινών αξιών της ΕΕ· ο ρόλος αυτός πρέπει να στηριχθεί, με πλήρη σεβασμό της ανεξαρτησίας της δικαστικής εξουσίας. Η εξωτερική ανεξάρτητη εποπτεία (μεταξύ άλλων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) έχει ουσιώδη σημασία στις δημοκρατικές κοινωνίες. Ο βασικός ρόλος που διαδραματίζουν οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών στην ανανέωση της δέσμευσης υπέρ της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων θα πρέπει να διαφυλάσσεται και να διατηρείται.