EL Βρυξέλλες, 25.5.2010 COM(2010)253 τελικό ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ ΕΚΘΕΣΗ ΠΡΟΟΔΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΑΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΤΟ 2009 (15H ΕΚΘΕΣΗ) SEC(2010)630 1. Εισαγωγή Η παρούσα ανακοίνωση αναφέρεται στις εξελίξεις που έχουν σημειωθεί το 2009 στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών της ΕΕ και αφορούν την αγορά και της κανονιστικές ρυθμίσεις [1]. Το σημερινό ρυθμιστικό πλαίσιο της ΕΕ έχει αποφέρει οφέλη στους ευρωπαίους πολίτες από άποψη καινοτόμων και οικονομικά ολοένα προσιτότερων υπηρεσιών ηλεκτρονικών επικοινωνιών, αλλά εκκρεμεί ακόμα η αντιμετώπιση ορισμένων σοβαρών εμποδίων. Εξακολουθούν να υπάρχουν ανησυχίες όσον αφορά την ανεξαρτησία και την αποτελεσματικότητα των εθνικών ρυθμιστικών αρχών (ΕΡΑ). Οι σημαντικές αποκλίσεις στις τιμές χονδρικής και λιανικής μεταξύ κρατών μελών δεν μπορούν να δικαιολογηθούν αποκλειστικά από τα χαρακτηριστικά των αγορών, αλλά είναι επίσης αποτέλεσμα διαφορών στις ρυθμιστικές προσεγγίσεις. Για παράδειγμα, τα χονδρικά τέλη τερματισμού κλήσεων σε δίκτυα κινητών επικοινωνιών στα κράτη μέλη με τις πέντε ακριβότερες χρεώσεις είναι κατά μέσο όρο 2,5 φορές υψηλότερα σε σχέση με τα κράτη μέλη με τις πέντε φθηνότερες χρεώσεις. Παρομοίως, η μέση λιανική τιμή κινητής κλήσης ανά λεπτό είναι κατά μέσο όρο σχεδόν τέσσερις φορές υψηλότερη στα κράτη μέλη με τα πέντε ακριβότερα τιμολόγια σε σύγκριση με τα πέντε φθηνότερα. Οι διαφορές αυτές επιδεινώνονται από την παράλειψη εφαρμογής επανορθωτικών μέτρων κατά συνεπή, έγκαιρο, διαφανή και προβλέψιμο τρόπο και από τη αδυναμία των ΕΡΑ να αναλαμβάνουν δράση ενόψει νέων εξελίξεων στην τεχνολογία και την αγορά. Οι καταναλωτές και οι επιχειρήσεις εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν 27 διαφορετικές αγορές και συνεπώς δεν μπορούν να επωφεληθούν από το οικονομικό δυναμικό μιας ενιαίας αγοράς. Oι αγορές ηλεκτρονικών επικοινωνιών, όπως η φωνητική τηλεφωνία, ωριμάζουν ενώ ο ρυθμός ανάπτυξης του τομέα επιβραδύνεται. Για τη μελλοντική αειφόρο ανάπτυξη θα απαιτηθούν νέες καινοτομίες στις υπηρεσίες και νέα επιχειρηματικά μοντέλα. Είναι πλέον επιτακτική ανάγκη να προχωρήσουμε στο περιβάλλον της επόμενης γενιάς, με τις νέες ευκαιρίες και προκλήσεις που αυτό παρέχει. Η μετάβαση αυτή απαιτεί σημαντικές επενδύσεις για την ενίσχυση της χωρητικότητας στα σταθερά και τα κινητά δίκτυα. Στις 19 Μαΐου 2010, υπό την αιγίδα της στρατηγικής Ευρώπη 2020 [2], η Επιτροπή ενέκρινε ένα ψηφιακό θεματολόγιο [3] που καθορίζει σειρά μέτρων πολιτικής για την προώθηση της ψηφιακής οικονομίας, την ενθάρρυνση της μετάβασης σε περιβάλλον υψηλής ταχύτητας και την ενίσχυση της διαδικτυακής ενιαίας αγοράς. Τα μέτρα αυτά πρέπει να συνοδευτούν από συνεπείς ρυθμιστικές προσεγγίσεις και αποτελεσματική εφαρμογή των επανορθωτικών μέτρων. Επιπλέον, το αναθεωρημένο ρυθμιστικό πλαίσιο [4] το οποίο τέθηκε σε ισχύ στις 19 Δεκεμβρίου 2009 πρέπει να μεταφερθεί κατάλληλα στο εθνικό δίκαιο και να εφαρμοστεί έγκαιρα από τα κράτη μέλη. 2. Οι εξελίξεις στην αγορά Παρά το γεγονός ότι ο τομέας κατάφερε να αντιμετωπίσει την οικονομική ύφεση το 2009, η ωρίμανση των παραδοσιακών αγορών, όπως της σταθερής και της κινητής φωνητικής τηλεφωνίας, συνιστά σημαντικό πρόβλημα για την ανάπτυξη. Οι ταχύτατοι ρυθμοί ανάπτυξης που σημειώνονται μετά την ελευθέρωση της αγοράς έχουν επιβραδυνθεί τα τελευταία χρόνια. Η αύξηση των εσόδων από δεδομένα δεν αντισταθμίζει ακόμη τη μείωση των εσόδων από φωνητικές κλήσεις. Το οικονομικό κλίμα αποδυνάμωσε τις δαπάνες των χρηστών. Σχέδια για μεγάλες περικοπές δαπανών, σε συνδυασμό με παράγοντες όπως επιχειρηματικά μοντέλα που βασίζονται σε προϊόντα ενιαίου τέλους έχουν, ωστόσο, εξασφαλίσει συνεχή κερδοφορία. Οι επενδύσεις μειώθηκαν και σε μεγάλο βαθμό επικεντρώθηκαν σε σταθερά δίκτυα. Στις περισσότερες χώρες, ωστόσο, οι επενδύσεις σε δίκτυα πρόσβασης νέας γενιάς είναι ακόμη περιορισμένες, μολονότι κατευθύνονται από τον ανταγωνισμό στις καλωδιακές συνδέσεις και από επενδύσεις των τοπικών αρχών. Αν και θα είναι δύσκολο να επιστρέψουν στους ρυθμούς ανάπτυξης του παρελθόντος, υπάρχουν καλές προοπτικές για την επίτευξη θετικών ρυθμών ανάπτυξης το 2010/2011, χάρη στην ανάκαμψη του ΑΕΠ και την αύξηση της κατανάλωσης των χρηστών. Το 2008, τα έσοδα στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών στην ΕΕ ανήλθαν σε 351 δις ευρώ, δηλαδή περίπου στο μισό του τομέα των ΤΠΕ συνολικά. Επτά από τις δέκα μεγαλύτερες εταιρείες τηλεπικοινωνιών στον κόσμο είναι ευρωπαϊκές. Το 43% από τα έσοδα του τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών προέρχονται από σταθερή φωνητική τηλεφωνία και σταθερή πρόσβαση στο διαδίκτυο (συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών επιχειρηματικών δεδομένων), το 47% από κινητές υπηρεσίες (φωνητικές και δεδομένων), ενώ το υπόλοιπο 10% από τη συνδρομητική τηλεόραση [5]. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Τεχνολογίας της Πληροφορίας (EITO), η ανάπτυξη το 2009 ήταν σχεδόν μηδενική (πίνακας 1): Πίνακας 1 | | | | | ρυθμός αύξησης | μερίδιο στα έσοδα από τηλεπικοινων. υπηρεσίες | Σταθερή φωνητική τηλεφωνία, πρόσβαση και υπηρεσίες διαδικτύου | -2,5% | | 36% | | | σταθερή φωνητική τηλεφωνία: | | -6,3% | 24% | | | πρόσβαση και υπηρεσίες διαδικτύου | | 5,6% | 12% | Κινητή φωνητική τηλεφωνία και κινητές υπηρεσίες δεδομένων | 0.6% | | 47% | | | κινητή φωνητική τηλεφωνία | | -1,8% | 36% | | | κινητές υπηρεσίες δεδομένων | | | 9,3% | 11% | Υπηρεσίες επιχειρηματικών δεδομένων | | | | 0,6% | | 7% | Συνδρομητική τηλεόραση | | | | | 11,7% | | 10% | Σύνολο τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών | υπηρεσίες τηλεπικοινωνιακών φορέων | | 0% | | 100% | Πηγή: EITO (2009) Ευρυζωνικές επικοινωνίες Το 2009, ορισμένα κράτη μέλη (π.χ. Κάτω Χώρες, Δανία) προηγούντο παγκοσμίως από πλευράς διείσδυσης. Ο μέσος όρος του ποσοστού σταθερής ευρυζωνικής διείσδυσης έφτασε το 24,8% [6], αύξηση κατά 2 ποσοστιαίες μονάδες σε σύγκριση με τα στοιχεία του προηγούμενου έτους, μολονότι ο ρυθμός ανάπτυξης επιβραδύνθηκε περισσότερο από το ένα τρίτο. Σχήμα 1 (...PICT...) Οι περισσότερες ευρυζωνικές γραμμές βασίζονται σε τεχνολογίες xDSL. Η εγκατάσταση ευρυζωνικής πρόσβασης υψηλής χωρητικότητας εξακολουθεί να είναι περιορισμένη, με το ένα τέταρτο περίπου των γραμμών να παρέχουν περισσότερο από 10 μεγαδυφία ανά δευτερόλεπτο (Mbps). Η Ευρώπη έχει μείνει πίσω όσον αφορά την πρόσβαση επόμενης γενιάς. Οι γραμμές που βασίζονται σε οπτική ίνα έως το χώρο του συνδρομητή [7] αντιπροσωπεύουν μόλις το 1,8% έως 5% όλων των σταθερών γραμμών ευρυζωνικής, επισημαίνοντας την ανάγκη να βελτιωθούν οι όροι για την εγκατάσταση των δικτύων πρόσβασης επόμενης γενιάς (δίκτυα NGA). Οι λιανικές τιμές μειώθηκαν, κυρίως λόγω αναβάθμισης της ταχύτητας και κατ 'αποκοπήν συνδυασμένων προσφορών. Από τον Ιούλιο του 2003 το μερίδιο αγοράς των κατεστημένων φορέων εκμετάλλευσης στην αγορά σταθερών ευρυζωνικών συνδέσεων έχει μειωθεί και τώρα σταθεροποιείται σε 45% (48,3% αν περιλαμβάνεται η μεταπώληση). Ωστόσο, σε ορισμένες χώρες οι κατεστημένοι φορείς εκμετάλλευσης ανακτούν τα μερίδια αγοράς. Η αποδεσμοποίηση του τοπικού βρόχου έχει αυξηθεί (73,7% των νεοεισερχόμενων γραμμών DSL, έναντι 69,2% τον Ιανουάριο του 2009), ως επί το πλείστον σε βάρος της μεταπώλησης, η οποία συρρικνώθηκε από 12,9% των νεοεισερχόμενων γραμμών DSL τον Ιανουάριο του 2009 σε 9,4% τον Ιανουάριο του 2010. Ο αδεσμοποίητος τοπικός βρόχος επιτρέπει στους νεοεισερχόμενους να παρέχουν το τριπλό πακέτο υπηρεσιών συμπεριλαμβανομένης της τηλεόρασης μέσω διαδικτύου. Κινητές επικοινωνίες Ενώ μεγάλο μέρος της ανάπτυξης των τελευταίων ετών προήλθε από την ώθηση των κινητών επικοινωνιών, ο τομέας βρίσκεται σήμερα σε σταυροδρόμι. Αν και αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 80% των συνολικών εσόδων από κινητές επικοινωνίες, το μερίδιο των φωνητικών επικοινωνιών από την άποψη της κίνησης μειώνεται προς όφελος των δεδομένων, επιβαρύνοντας σημαντικά τη χωρητικότητα του δικτύου. Τα έσοδα από κινητές επικοινωνίες στο διαδίκτυο ανέρχονται μόνο στο 4% των συνολικών εσόδων από κινητές επικοινωνίες. Ο μέσος όρος διείσδυσης της αποκλειστικής κάρτας κινητών ευρυζωνικών επικοινωνιών αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς, με ποσοστό διείσδυσης 5,2% έναντι 2,8% τον Ιανουάριο του 2009 (σχήμα 2). Στη Φινλανδία, την Πορτογαλία και την Αυστρία το ποσοστό διείσδυσης υπερβαίνει το 15%. Η σύγκλιση έγινε πραγματικότητα και οι κινητοί φορείς εκμετάλλευσης προσαρμόζουν τα επιχειρηματικά μοντέλα τους καθώς νέοι φορείς όπως οι πάροχοι υπηρεσιών διαδικτύου και οι κατασκευαστές εισέρχονται στην αγορά των κινητών ευρυζωνικών επικοινωνιών. Σχήμα 2 (...PICT...) 3. Κανονιστικό περιβάλλον Θεσμικό πλαίσιο Ανεξαρτησία των ΕΡΑ Η ανεξαρτησία των ΕΡΑ είναι καίριας σημασίας για τη διασφάλιση δίκαιων και αποτελεσματικών κανονιστικών ρυθμίσεων. Η ανάγκη να εξασφαλιστεί αποτελεσματικός διαρθρωτικός διαχωρισμός των ρυθμιστικών λειτουργιών των κρατών μελών από τις δραστηριότητες που συνδέονται με την κυριότητα ή τον έλεγχο των επιχειρήσεων οδήγησε στις εν εξελίξει διαδικασίες επί παραβάσει κατά της Λετονίας, της Λιθουανίας και της Ρουμανίας. Η απόλυση προέδρων των ΕΡΑ οδήγησε την Επιτροπή να αναλάβει δράση κατά κρατών μελών (Ρουμανία, Σλοβακία) και να δρομολογήσει έρευνα σχετικά με τα κριτήρια απόλυσης στη Σλοβενία. Το αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο απαιτεί από τα κράτη μέλη να εξασφαλίζουν ότι ο επικεφαλής της ΕΡΑ μπορεί να απολυθεί μόνον αν δεν πληροί πλέον τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για την άσκηση των καθηκόντων του, τα οποία καθορίζονται εκ των προτέρων στην εθνική νομοθεσία. Η Επιτροπή θα συνεχίσει να εστιάζει την προσοχή της στο θέμα αυτό κατά την προετοιμασία της εφαρμογής του αναθεωρημένου ρυθμιστικού πλαισίου. Εξουσίες και πόροι των Εθνικών Ρυθμιστικών Αρχών (ΕΡΑ) Όπως αποφάσισε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, οι ΕΡΑ πρέπει να διαθέτουν όλες τις απαραίτητες εξουσίες για να επιληφθούν των καθηκόντων τους [8]. Το αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο απαιτεί οι ΕΡΑ να διαθέτουν επαρκείς οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους για την εκτέλεση των καθηκόντων που τους ανατίθενται. Σε αρκετά κράτη μέλη, η δυσχερής οικονομική κατάσταση επιδεινώνει περαιτέρω τη δυνατότητα εξασφάλισης επαρκών πόρων. Μολονότι οι περισσότερες ΕΡΑ φαίνεται να είναι καλά εξοπλισμένες για την εκτέλεση των ρυθμιστικών καθηκόντων τους, ορισμένα κράτη μέλη ανέφεραν το ζήτημα των περιορισμένων πόρων. Προσφυγές Η πρόσβαση σε αποτελεσματικό δικαστικό έλεγχο των αποφάσεων των ΕΡΑ αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα όλων των εμπλεκόμενων μερών. Μετά την ερμηνεία του όρου «ενδιαφερόμενο μέρος» που δόθηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο [9], έχουν αναφερθεί αλλαγές στην προηγούμενη πρακτική. Στην Αυστρία, η ΕΡΑ περιλαμβάνει τώρα όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη στο πλαίσιο της διαδικασίας ανασκόπησης της αγοράς. Στη Σουηδία, νέα νομοθεσία επιτρέπει σε όλους τους συντελεστές της αγοράς και τους χρήστες να προσφύγουν κατά των αποφάσεων της ΕΡΑ. Ο χρόνος και οι πόροι που καταναλώνονται από διαδικασίες προσφυγής εξακολουθούν να συνιστούν σοβαρό πρόβλημα για την αποτελεσματική ρύθμιση και την ασφάλεια δικαίου. Αυτό αναφέρεται π.χ. από το Βέλγιο, την Ελλάδα, το Λουξεμβούργο, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι ρυθμιστικές αρχές προβληματίζονται από το γεγονός ότι ο αριθμός των προσφυγών και των διαφορών επηρεάζει το πρόγραμμα εργασίας τους. Ρυθμιστικά μέτρα Ανάλυση αγοράς και επανορθωτικά μέτρα [10] Ενώ ορισμένες ΕΡΑ προχώρησαν με τις τακτικές περιοδικές αναθεωρήσεις τους ή/και αντιμετώπισαν τα νευραλγικά σημεία με πιο αποτελεσματικά επανορθωτικά μέτρα προστασίας, προσαρμοσμένα σε περιβάλλον επόμενης γενιάς (π.χ. πρόσβαση σε αδεσμοποίητο βρόχο οπτικής ίνας στις Κάτω Χώρες), άλλες ρυθμιστικές αρχές παρήγαγαν περιορισμένα αποτελέσματα (π.χ. Βέλγιο, Λουξεμβούργο). Η Ρουμανία και η Βουλγαρία, ενώ σημείωσαν πρόοδο, πρέπει ακόμη να ολοκληρώσουν τον πρώτο γύρο των αναλύσεών της αγοράς τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα προβλεπόμενα επανορθωτικά μέτρα είναι ξεπερασμένα όταν τελικά καταστούν διαθέσιμα, π.χ. δυφιόρρευμα ATM στη Γερμανία. Η έλλειψη σαφήνειας στα επανορθωτικά μέτρα καθυστερεί περαιτέρω την αφομοίωσή τους και τείνει να προκαλέσει διαφορές που επίσης αναλίσκουν τους πόρους των ρυθμιστικών αρχών. Επιπλέον του κοινοτικού μηχανισμού διαβούλευσης, η Επιτροπή χρησιμοποιεί τις εκτελεστικές αρμοδιότητές της για την έκδοση συστάσεων με σκοπό την ενίσχυση συνεκτικής κανονιστικής ρύθμισης. Ο ενισχυμένος ρόλος της Επιτροπής σε επανορθωτικά μέσα και η νέα θεσμική διάταξη που προβλέπεται στο αναθεωρημένο πλαίσιο πρέπει να αξιοποιηθούν αποτελεσματικά για τη βελτίωση της συνέπειας. Ιδιαίτερα ζωτικής σημασίας είναι η έγκαιρη δράση που αναλαμβάνει ο Φορέας Ευρωπαϊκών Ρυθμιστικών Αρχών για τις Ηλεκτρονικές Επικοινωνίες (BEREC). Ευρυζωνικές επικοινωνίες Η κατάσταση του ανταγωνισμού στις ευρυζωνικές αγορές παρουσίασε πρόσφατα στασιμότητα ή ακόμη και αντιστροφή σε ορισμένα κράτη μέλη. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι τα επανορθωτικά μέτρα δεν εφαρμόζονται κατά τρόπο αποτελεσματικό και έγκαιρο τρόπο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, σημαντικά προϊόντα πρόσβασης διατέθηκαν μόλις πρόσφατα, π.χ. γυμνές DSL στην Τσεχική Δημοκρατία, την Κύπρο και τη Σλοβενία ή διφυόρευμα στη Σλοβακία. Οι σχετικές προσφορές αναφοράς, όπως π.χ. για τις ADSL και VDSL, μερικές φορές καθυστερούν (π.χ. στην Ιταλία, τη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Βουλγαρία ή το Λουξεμβούργο). Η σημερινή τάση της αγοράς προς δεσμοποιημένα προϊόντα επηρεάζει σημαντικά την ανταγωνιστική δυναμική και δημιουργεί ένα πρόσθετο κανονιστικό πρόβλημα για τις ΕΡΑ. Είναι αναγκαίο να εξεταστεί ο βαθμός στον οποίο τα διατιθέμενα προϊόντα πρόσβασης χονδρικής επιτρέπουν σε εναλλακτικούς φορείς εκμετάλλευσης να ανταγωνιστούν τις δέσμες των κατεστημένων φορέων σε επίπεδο λιανικής. Ενώ ορισμένες ΕΡΑ περιλαμβάνουν οπτικές ίνες στις αγορές χονδρικής ευρυζωνικής και έχουν επιβάλει υποχρεώσεις (π.χ. Κάτω Χώρες, Φινλανδία, Λετονία, Εσθονία), άλλοι αποκλείουν τις οπτικές ίνες από την αγορά ή δεν ρυθμίζουν την εφαρμογή τους (π.χ. Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Κύπρος, Ελλάδα, Λουξεμβούργο, Σουηδία). Οι Κάτω Χώρες έχουν επιβάλει υποχρέωση διαχωρισμού των βρόχων οπτικής ίνας. Ορισμένες ΕΡΑ έχουν διαφοροποιήσει τα επανορθωτικά μέτρα που επιβάλλονται σε δίκτυα οπτικής ίνας και χαλκού (π.χ. Εσθονία, Κάτω Χώρες και Φινλανδία). Προκειμένου να προωθηθεί η εξάπλωση των δικτύων NGA, έχουν ληφθεί νομοθετικά μέτρα (π.χ. στην Πορτογαλία, την Αυστρία, τη Γαλλία, τη Σλοβενία) για να διευκολύνουν την πρόσβαση σε υλική υποδομή και την από κοινού χρήση ευκολιών. Επιπλέον, η πρόσβαση σε παθητική υποδομή, έχει επιβληθεί από πολλές ΕΡΑ, προκειμένου να διευκολυνθεί η ανάπτυξη του δικτύου από εναλλακτικούς φορείς εκμετάλλευσης (π.χ. Δανία, Ελλάδα, Εσθονία, Σλοβενία, Πορτογαλία, Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία). Μέτρα σε σχέση με την εσωτερική καλωδίωση έχουν επίσης εγκριθεί μέσω συμμετρικών υποχρεώσεων στη Γαλλία, την Πορτογαλία και την Ισπανία. Είναι απαραίτητη περαιτέρω συνοχή, διαφάνεια και ασφάλεια δικαίου στα κανονιστικά μέτρα, όπως εκείνα που αφορούν τη μετάβαση από το χαλκό σε οπτική ίνα. Για το σκοπό αυτό, η Επιτροπή θα εγκρίνει σύσταση για τη ρύθμιση της πρόσβασης σε δίκτυα NGA κατά τη διάρκεια του 2010. Κινητές επικοινωνίες Τα τέλη τερματισμού κινητών κλήσεων (MTR) εξακολούθησαν να μειώνονται (κατά 18,4% σε σύγκριση με 14,8% το 2008), αλλά παραμένουν σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ των κρατών μελών (σχήμα 3). Οι τιμές είναι χαμηλότερες στην Κύπρο (1,95 ευρωλεπτά), ενώ η Βουλγαρία έχει τις υψηλότερες (12,4 ευρωλεπτά). Τα τέλη κινητού τερματισμού παραμένουν υψηλά σε σχέση με τα τέλή διασύνδεσης σταθερών. Αποκλίσεις στην κανονιστική αντιμετώπιση των τελών τερματισμού δημιουργούν στρεβλώσεις στον ανταγωνισμό και εμποδίζουν την ανάπτυξη της ενιαίας αγοράς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Επιτροπή εξέδωσε σύσταση για την κανονιστική αντιμετώπιση των τελών τερματισμού κλήσεων σταθερών και κινητών [11]. Αναμένονται περαιτέρω μειώσεις όταν οι ΕΡΑ εφαρμόσουν τη σύσταση. Σχήμα 3 (...PICT...) Σταθερές επικοινωνίες Οι αγορές φωνητικών κλήσεων λιανικής απορυθμίστηκαν περαιτέρω στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Σλοβενία, τις Κάτω Χώρες, τη Μάλτα, την Ισπανία, την Αυστρία και τη Γερμανία. Η ρύθμιση της αγοράς μισθωμένων γραμμών λιανικής αποσύρθηκε στη Φινλανδία, τη Γερμανία, την Τσεχική Δημοκρατία και την Ιταλία. Στο επίπεδο χονδρικής, η απελευθέρωση πραγματοποιήθηκε στις αγορές διαμετακόμισης (Σουηδία, Ισπανία, Γερμανία) και στην αγορά ζευκτικών τμημάτων μισθωμένων γραμμών (Ιταλία, Πολωνία, Ισπανία). Οι ενέργειες των ΕΡΑ σε σχέση με τον τερματισμό σταθερών έχουν οδηγήσει σε μικρή μείωση στα επίπεδα των μέσων τελών τερματισμού σταθερών. Ωστόσο, το ύψος των τελών αυτών εξακολουθεί να παρουσιάζει αποκλίσεις (σχήμα 4). Σχήμα 4 [12] (...PICT...) Κατά τα τελευταία έτη οι αποκλίσεις στα τέλη τερματισμού δεν έχουν μειωθεί μεταξύ των κρατών μελών (σχήμα 5), ενώ παρουσιάζεται ελαφρά αύξηση στα τέλη τερματισμού σταθερών επικοινωνιών. Σχήμα 5 [13] (...PICT...) Διαχείριση του ραδιοφάσματος Ψηφιακό μέρισμα Η άμεση ρυθμιστική δράση που συνιστά η Επιτροπή συνίσταται στην ολοκλήρωση της μετάβασης από την αναλογική στην ψηφιακή εκπομπή έως την 1η Ιανουαρίου 2012 και στην εκπόνηση εναρμονισμένων όρων χρήσης για την υποζώνη των 790 έως 862 MHz [14]. Απαιτείται συντονισμένη δράση για να ανοίξει το ραδιοφάσμα του ψηφιακού μερίσματος για διάφορες υπηρεσίες, καθώς αυτό θα δημιουργήσει ευκαιρία, ιδίως για τους φορείς εκμετάλλευσης ασύρματου ευρυζωνικού δικτύου να αποκτήσουν πολύτιμες ραδιοσυχνότητες, γεγονός που στη συνέχεια αναμένεται να ενισχύσει τον ανταγωνισμό στην παροχή ευρυζωνικών υπηρεσιών. Ορισμένα κράτη μέλη ενέκριναν τη λήψη στρατηγικών αποφάσεων σχετικά με τη χρήση του ψηφιακού μερίσματος και μερικά έχουν ανακοινώσει τις προθέσεις τους όσον αφορά την εκχώρησή του. Ειδικότερα, σύμφωνα με πληροφορίες, το 2010 θα διεξαχθούν στη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Σουηδία πλειστηριασμοί συχνοτήτων του ψηφιακού μερίσματος. Η Δανία έχει ήδη ανακοινώσει ότι το ψηφιακό μέρισμα θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για σκοπούς άλλους εκτός τηλεοπτικής μετάδοσης, ιδίως για τις κινητές ευρυζωνικές υπηρεσίες, ενώ η Γαλλία έχει παρόμοια σχέδια. Ελευθέρωση του ραδιοφάσματος Περισσότερα κράτη μέλη έλαβαν μέτρα για την εισαγωγή αγοραίων μεθόδων στις πρακτικές τους για τη διαχείριση του ραδιοφάσματος. Η αναθεωρημένη οδηγία GSM [15] προβλέπει την εισαγωγή νέων ασύρματων υπηρεσιών στη ζώνη των 900 MHz, αρχίζοντας από υπηρεσίες UMTS. Πολλά κράτη μέλη ανέλαβαν συγκεκριμένη κανονιστική δράση ώστε να καταστεί δυνατή η χρήση των ζωνών συχνοτήτων των 900 MHz και των 1800 MHz για υπηρεσίες που βασίζονται σε τεχνολογίες πλην της GSM. Κινητές δορυφορικές υπηρεσίες (MSS) Ύστερα από απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου [16] σχετικά με την επιλογή και αδειοδότηση συστημάτων που παρέχουν κινητές δορυφορικές υπηρεσίες (MSS), τον Μάιο του 2009 ολοκληρώθηκε μια κοινοτική διαδικασία επιλογής. Ως αποτέλεσμα, επελέγησαν δύο φορείς εκμετάλλευσης για παροχή υπηρεσιών. Τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν γρήγορα μέτρα για να αδειοδοτήσουν και να παρακολουθήσουν την εξέλιξη των συστημάτων αυτών. 4. Συμφέροντα των καταναλωτών Ταχύτητες και τιμές ευρυζωνικών συνδέσεων Οι περισσότερες ευρυζωνικές γραμμές στην Ευρώπη είναι ταχύτητας πάνω από 2 Mbps και το μερίδιό τους αυξάνεται (σχήμα 6). Οι ευρυζωνικές τιμές λιανικής μειώθηκαν, αν και λιγότερο σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Οι χρήστες απολαμβάνουν ολοένα ταχύτερη πρόσβαση στο διαδίκτυο για παρόμοιες τιμές. Σχήμα 6 (...PICT...) Τιμές κινητών επικοινωνιών Ο κανονισμός για την περιαγωγή [17] έχει χαμηλώσει σημαντικά τις χρεώσεις περιαγωγής και έχει βελτιωθεί η διαφάνεια των τιμολογίων για χρήστες κινητών τηλεφώνων που ταξιδεύουν εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η μέση τιμή ανά λεπτό των κινητών επικοινωνιών μειώθηκε από 0,14 ευρώ το 2007 σε 0,13 το 2008. Ο ενισχυμένος ανταγωνισμός, ωθούμενος από αποτελεσματικότερη ρύθμιση των τελών τερματισμού, έχει οδηγήσει σε αύξηση των κατ 'αποκοπή προσφορών, με αποτέλεσμα μείωση στις τιμές λιανικής. Η πιο σημαντική πτώση σε ποσοστό σημειώθηκε στη Φινλανδία και τη Λετονία (σχήμα 7), αλλά οι τιμές εξακολουθούν να διαφέρουν πολύ, από 0,04 ευρώ στη Λετονία έως 0,24 στη Μάλτα. Οι διαφορές αυτές δεν μπορούν να εξηγηθούν αποκλειστικά με βάση τα χαρακτηριστικά της αγοράς, ένδειξη ότι, μέχρι στιγμής, δεν υπάρχει ενιαία αγορά. Σχήμα 7 (...PICT...) Τιμές σταθερών επικοινωνιών Τα τιμολόγια της σταθερής φωνητικής τηλεφωνίας αυξήθηκαν το 2009. Παρά τη γενική πτωτική τάση κατά την τελευταία δεκαετία, η τιμή της τρίλεπτης αστικής κλήσης αυξήθηκε κατά 3,7% το 2009 [18], ενώ η τρίλεπτη εθνική κλήση αυξήθηκε κατά 4,8%. Η 10λεπτη αστική κλήση αυξήθηκε ελαφρά κατά 0,5%, ενώ η 10λεπτη εθνική κλήση αυξήθηκε κατά 4,1% (σχήμα 8). Από το 2007, οι τιμές λιανικής για αστικές κλήσεις παρουσίασαν όλο και μεγαλύτερη απόκλιση, ενώ ο κατακερματισμός στις τιμές των εθνικών φωνητικών κλήσεων δεν έχει μειωθεί διαχρονικά (σχήματα 9 και 10). Σχήμα 8 (...PICT...) Σχήμα 9 (...PICT...) Σχήμα 10 (...PICT...) Διαφάνεια τιμολογίων Αρκετά κράτη μέλη ενίσχυσαν τη διαφάνεια μέσω νέας νομοθεσίας (π.χ. Ρουμανία, Πορτογαλία, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ισπανία, Λιθουανία, Πολωνία, Ουγγαρία και Σλοβενία). Ορισμένα κράτη μέλη ενίσχυσαν τις υποχρεώσεις διαφάνειας, τους κώδικες δεοντολογίας ή τα ανώτατα όρια τιμών σε σχέση με υπηρεσίες προστιθέμενου τέλους, συμπεριλαμβανομένων υπηρεσιών προστιθέμενης αξίας. Όσον αφορά την ποιότητα των υπηρεσιών, η προσοχή επικεντρώθηκε στις διαδικτυακές υπηρεσίες, ιδίως στις ευρυζωνικές ταχύτητες. Ορισμένες ΕΡΑ (π.χ. Δανία, Λετονία, Ελλάδα), συνέχισαν την ανάπτυξη εργαλείων που επιτρέπουν στους τελικούς χρήστες να ελέγχουν την πραγματική ευρυζωνική ταχύτητά τους. Το αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο ενισχύει περαιτέρω την υποχρέωση παροχής διαφανών πληροφοριών σχετικά με τις τιμές και τους όρους παροχής των υπηρεσιών. Καθολική υπηρεσία Οι δράσεις που έχουν αναληφθεί όσον αφορά τις καθολικές υπηρεσίες είναι δύο ειδών. Πρώτον, πολλά κράτη μέλη διεξήγαγαν νέες διαδικασίες καθορισμού για ορισμένα ή για όλα τα στοιχεία των υφιστάμενων υποχρεώσεων παροχής καθολικής υπηρεσίας. Δεύτερον, τα κράτη μέλη όλο και περισσότερο εξετάζουν τη συμπερίληψη των ευρυζωνικών υπηρεσιών στο πεδίο εφαρμογής της καθολικής υπηρεσίας. Σε ορισμένα κράτη μέλη, η καθολική υπηρεσία συνεχίζει ακόμη να παρέχεται υπό μεταβατικό καθεστώς ή μέσω της νομοθεσίας χωρίς διαδικασία καθορισμού. Η Επιτροπή έχει υπογραμμίσει την ανάγκη για ταχεία διεξαγωγή των καθορισμών. Μολονότι αυξάνεται ο αριθμός των αιτήσεων για αποζημίωση, ο μηχανισμός χρηματοδότησης της καθολικής υπηρεσίας δεν έχει ενεργοποιηθεί στα περισσότερα κράτη μέλη. Λόγω διοικητικών καθυστερήσεων, εν εξελίξει δικαστικών διαδικασιών ή επικαιροποίησης μεθόδων υπολογισμού του καθαρού κόστους, η αποζημίωση μέσω ενός ταμείου καθολικής υπηρεσίας υπάρχει μόνο στη Γαλλία, την Τσεχική Δημοκρατία και τη Ρουμανία. Αρκετά κράτη μέλη έχουν χαλαρώσει τις υποχρεώσεις σχετικά με υπηρεσίες που παρέχονται από την αγορά ή που θεωρούνται ήσσονος σημασίας. Για παράδειγμα, στην Τσεχική Δημοκρατία, την Εσθονία, την Ιταλία, τη Φινλανδία, την Ιρλανδία και την Αυστρία, καμία επιχείρηση δεν έχει καθοριστεί να παρέχει πλήρεις καταλόγους και υπηρεσίες πληροφοριών καταλόγου. Στη Γερμανία, το Λουξεμβούργο και τη Σουηδία, η καθολική υπηρεσία παρέχεται χωρίς επίσημο καθορισμό. Διαδικασίες επί παραβάσει λόγω εσφαλμένης εφαρμογής εξακολουθούν να εκκρεμούν εναντίον του Βελγίου, της Πορτογαλίας και της Ισπανίας. Επιπλέον, ο μηχανισμός χρηματοδότησης της Δανίας τελεί υπό εξέταση. Πρόσβαση χρηστών στο Διαδίκτυο και διαχείριση δικτύου Η ψηφιακή οικονομία βασίζεται στη διάθεση καινοτόμων υπηρεσιών και εφαρμογών. Το αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο ενισχύει τις απαιτήσεις διαφάνειας και παρέχει στις ΕΡΑ αρμοδιότητες για τον καθορισμό των παραμέτρων ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών, ώστε να αποτραπεί η υποβάθμιση των υπηρεσιών και να παρεμποδιστεί ή επιβράδυνση της κίνησης. Η ουδετερότητα του δικτύου έχει αναγνωριστεί ως ζήτημα σε ορισμένα κράτη μέλη, κυρίως στα πλαίσια των φορέων εκμετάλλευσης κινητής τηλεφωνίας που είτε εμποδίζουν την πρόσβαση είτε επιβάλλουν διαφοροποιημένες στρατηγικές τιμολόγησης για υπηρεσίες VoIP. Σε ορισμένα κράτη μέλη οι νομοθετικές πρωτοβουλίες για την προστασία των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας πυροδότησε συζήτηση σχετικά με το πώς θα επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ των δικαιωμάτων των τελικών χρηστών και της ανάγκης διασφάλισης των έννομων συμφερόντων των κατόχων δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας. Η Επιτροπή, σύμφωνα με τη δήλωση της προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο [19], παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις. Φορητότητα αριθμού Η φορητότητα αριθμού διατίθεται πλέον σε όλα τα κράτη μέλη. Το χρονοδιάγραμμα και το ύψος των τελών είναι σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη φορητότητα των αριθμών. Σημειώθηκε ή έχει ήδη προγραμματιστεί σημαντική επίσπευση των προθεσμιών (Πορτογαλία, Κάτω Χώρες, Σλοβακία, Πολωνία, Τσεχική Δημοκρατία). Ο μέσος χρόνος για μεταφορά κινητού και σταθερού αριθμού τον Οκτώβριο του 2009 ήταν 4,1 ημέρες και 6,5 ημέρες αντίστοιχα, σε σύγκριση με 8,5 και 7,5 ημέρες τον Οκτώβριο του 2008. Η βελτίωση του απαιτούμενου χρόνου είναι αναγκαία, καθώς το αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο προβλέπει ότι η μεταφορά οφείλει να πραγματοποιείται εντός μιας εργάσιμης ημέρας. Σχήμα 11 (...PICT...) Σχήμα 12 (...PICT...) Ενώ σε ορισμένες χώρες δεν επιβάλλονται τέλη χονδρικής για σταθερούς αριθμούς, στη Σλοβακία οι φορείς εκμετάλλευσης χρεώνουν μεταξύ τους 50 ευρώ. Για κινητούς αριθμούς, δεν χρεώνονται τέλη χονδρικής σε επτά κράτη μέλη, σε αντίθεση με τα υψηλά τέλη των 33 και 21 ευρώ στη Σλοβακία και την Τσεχική Δημοκρατία. Σε ορισμένα κράτη μέλη, οι πελάτες χρεώνονται και σε επίπεδο λιανικής για μεταφορά αριθμού. Αυτές οι επιβαρύνσεις αποτρέπουν τους χρήστες από αιτήσεις μεταφοράς αριθμού. Ευρωπαϊκός αριθμός έκτακτης ανάγκης 112 Η Επιτροπή συνεχίζει να δεσμεύεται όσον αφορά την εγγύηση της ασφάλειας των ευρωπαίων πολιτών όταν ταξιδεύουν στο εξωτερικό, μέσω της διάθεσης του πανευρωπαϊκού αριθμού έκτακτης ανάγκης 112. Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, η παροχή των υπηρεσιών 112 είναι πλέον συμβατή με το ευρωπαϊκό δίκαιο. Οι υπηρεσίες της Επιτροπής ερευνούν προς το παρόν ζητήματα που σχετίζονται με τη διάθεση πληροφοριών εντοπισμού θέσης του καλούντος σε ορισμένα κράτη μέλη. Εξακολουθεί να εκκρεμεί μια υπόθεση παράβασης κατά της Ιταλίας, σχετικά με την παροχή πληροφοριών εντοπισμού θέσης καλούντος. Τα κράτη μέλη πρέπει να εξασφαλίζουν ότι οι πολίτες είναι ενημερωμένοι για την ύπαρξη του 112. Προς το παρόν, μόνο ένας στους τέσσερις πολίτες της ΕΕ έχει επίγνωση του γεγονότος ότι μπορεί να καλέσει το 112 σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια σειρά μέτρων έχουν, επίσης, πρόσφατα ληφθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο προς ευαισθητοποίηση του κοινού [20]. Τον Φεβρουάριο του 2009, η Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, ανακήρυξαν την 11η Φεβρουαρίου ως «Ευρωπαϊκή Ημέρα του αριθμού 112». Σύμφωνα με τον κανονισμό για την περιαγωγή, όταν οι χρήστες κινητής τηλεφωνίας ταξιδεύουν στο εξωτερικό, λαμβάνουν ένα SMS σχετικά με τη διάθεση του 112. Το αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο ενισχύει ακόμη περισσότερο τις διατάξεις που αφορούν τις πληροφορίες εντοπισμού θέσης του καλούντος και την ευαισθητοποίηση, ενώ η Επιτροπή θα συνεχίσει να συνεργάζεται με τα κράτη μέλη ώστε να διασφαλιστεί ότι οι ευρωπαίοι πολίτες θα καρπωθούν όλα τα οφέλη από τον ενιαίο ευρωπαϊκό αριθμό έκτακτης ανάγκης. Ηλ-ιδιωτικότητα (ePrivacy) Οι εθνικοί κανόνες για την προστασία της ιδιωτικής ζωής πρέπει να είναι οι κατάλληλοι στο πλαίσιο της νέας ψηφιακής οικονομίας. Η Επιτροπή κίνησε διαδικασίες επί παραβάσει κατά του Ηνωμένου Βασιλείου για εσφαλμένη μεταφορά των κανόνων της ΕΕ σχετικά με το απόρρητο των επικοινωνιών. Τα θέματα αφορούν τη συναίνεση του χρήστη, την έλλειψη κυρώσεων σε περίπτωση παραβάσεων και απουσίας μιας ανεξάρτητης αρχής για την εποπτεία των δραστηριοτήτων συνακρόασης. Άλλα κράτη μέλη λαμβάνουν μέτρα για να διασφαλίσουν την ακεραιότητα και την ασφάλεια των ηλεκτρονικών επικοινωνιών (π.χ. Μάλτα, Σουηδία), καθώς και για ευαισθητοποίηση όσον αφορά κινδύνους για την διαδικτυακή ασφάλεια (Σλοβακία, Κάτω Χώρες, Σουηδία). Μια πρόσφατη μελέτη [21], σχετικά με τις δράσεις για την αντιμετώπιση των αυτόκλητων μηνυμάτων (spam), του κατασκοπευτικού και του κακόβουλου λογισμικού, επιβεβαιώνει την ανάγκη για τις νομοθετικές αλλαγές που περιλαμβάνονται στο αναθεωρημένο κανονιστικό πλαίσιο. Οι αλλαγές αυτές περιλαμβάνουν σαφέστερη και πιο συνεπή επιβολή των κανόνων και των αποτρεπτικών κυρώσεων, καλύτερη διασυνοριακή συνεργασία, καθώς και επαρκείς πόρους στις εθνικές αρχές που είναι επιφορτισμένες με την προστασία της διαδικτυακής ιδιωτικής ζωής των πολιτών. Η Επιτροπή θα συνεχίσει να εργάζεται για να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των καταναλωτών, έτσι ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί όλο το δυναμικό της ψηφιακής οικονομίας της ΕΕ. 5. Συμπεράσματα Για να προσεγγίσουμε μια γνήσια ενιαία αγορά, είναι ζωτικής σημασίας να εντείνουμε τις προσπάθειές μας για την αντιμετώπιση των θεμάτων που εντοπίζει η παρούσα ανακοίνωση. Η Επιτροπή θα συνεχίσει να παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις στην αγορά, έτσι ώστε τα προβλήματα να μπορούν να αντιμετωπιστούν γρήγορα. Σύμφωνα με το ψηφιακό θεματολόγιο και τα μέτρα που περιέχει σχετικά με το ραδιοφάσμα, την καθολική υπηρεσία, την κανονιστική αντιμετώπιση των δικτύων NGA και της ιδιωτικής ζωής, η Επιτροπή θα λάβει επίσης μια σειρά από συγκεκριμένα μέτρα ώστε: (1) να αντιμετωπιστούν οι αποκλίσεις στις κανονιστικές προσεγγίσεις και η έλλειψη έγκαιρης και αποτελεσματικής εφαρμογής των επανορθωτικών μέτρων, (2) να τεθούν γερές βάσεις για ορθή και έγκαιρη εφαρμογή του αναθεωρημένου κανονιστικού πλαισίου, και (3) να εξασφαλιστεί η αποτελεσματική λειτουργία του Φορέα των Ευρωπαϊκών Ρυθμιστικών Αρχών για τις Ηλεκτρονικές Επικοινωνίες (BEREC). Τα μέτρα αυτά με τη σειρά τους θα ενισχύσουν τον ανταγωνισμό προς όφελος των καταναλωτών και θα διασφαλίσουν ότι οι επιχειρήσεις θα λειτουργήσουν σε περιβάλλον που θα τους επιτρέπει να προσαρμόσουν τα επιχειρηματικά μοντέλα τους στις νέες πραγματικότητες. [1] Εφόσον δεν αναφέρεται διαφορετικά, η κατάσταση αναφέρεται στην 31η Δεκεμβρίου 2009, ενώ τα δεδομένα της αγοράς στην 1η Οκτωβρίου 2009. [2] COM(2010) 2020 [3] Ένα ψηφιακό θεματολόγιο για την Ευρώπη - μια πολιτική για έξυπνη ανάπτυξη και καινοτομία στην ψηφιακή κοινωνία. [4] ΕΕ L 337 της 18.12.2009 [5] Στα έσοδα από την συνδρομητική τηλεόραση περιλαμβάνονται το σύνολο των εσόδων από κανάλια και υπηρεσίες της συνδρομητικής τηλεόρασης (δηλ. κανάλια πρώτης επιλογής και δορυφορικά, καλωδιακή τηλεόραση, ADSL και πακέτα προγραμμάτων επίγειας τηλεόρασης) [6] Ποσοστό ευρυζωνικής διείσδυσης στον πληθυσμό την 1η Ιανουαρίου 2010 [7] Περιλαμβάνονται οπτική ίνα έως το σπίτι (FTTH) και οπτική ίνα έως το κτίριο (FTTB) σε συνδυασμό, με λύσεις τοπικού δικτύου (LAN), χωίς όμως τις αποκαλούμενες τεχνολογίες VDSL (DSL πολύ υψηλού δυφιορυθμού). [8] C-424-07 [9] C-426-05 [10] Βλ. επίσης την ανακοίνωση για την ανασκόπηση των αγορών βάσει του ενωσιακού πλαισίου κανονιστικών ρυθμίσεων (3η έκθεση). [11] ΕΕ L124 της 20.5.2009, σ.67 [12] Το τοπικό επίπεδο δεν ισχύει στη Λετονία [13] Ο συντελεστής μεταβολής είναι ο λόγος της τυπικής απόκλισης ως προς το μέσο όρο. [14] COM(2009)586 και C(2009)8287. [15] ΕΕ L 274 της 20.10.2009, σ. 25 [16] ΕΕ L172 της 2.7.2008, σ.15 [17] ΕΕ L 167 της 29.6.2009, σ. 12. [18] Μεθοδολογία OΟΣΑ [19] ΕΕ L 337 της 18.12.2009, σ. 69 [20] http://ec.europa.eu/information_society/activities/sip/index_en.htm [21] http://ec.europa.eu/information_society/policy/ecomm/doc/library/ext_studies/privacy_trust_policies/spam_spyware_legal_study2009final.pdf --------------------------------------------------