Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ψηφιακή ενιαία αγορά — Τάσεις και προοπτικές για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/01)

Εισηγητής: ο κ.

Pedro ALMEIDA FREIRE

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	30.3.2017
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα:	Ενιαία αγορά, παραγωγή και κατανάλωση
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	4.9.2020
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	220/0/0

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) δίνει ιδιαίτερη σημασία στις συνέπειες της ψηφιακής τεχνολογίας στις ευρωπαϊκές μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ). Πράγματι, οι 25 εκατομμύρια ΜΜΕ είναι ο πυλώνας της οικονομίας της ΕΕ. Απασχολούν περί τα 100 εκατομμύρια ανθρώπους, αντιπροσωπεύουν πάνω από το μισό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕγχΠ) της Ευρώπης και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή αξίας σε όλους τους τομείς της οικονομίας.

1.2.

Η ΕΟΚΕ διαπίστωσε, μέσω των ακροάσεων που πραγματοποίησε σε κάποιες χώρες που επέλεξε με βάση το DESI 2019 (Βέλγιο, Γερμανία, Πορτογαλία και Ρουμανία), ότι πολλές ευρωπαϊκές ΜΜΕ, ιδιαίτερα δε οι μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις (93 % των επιχειρήσεων στην Ευρώπη), καθυστέρησαν να υιοθετήσουν ψηφιακές λύσεις. Εκείνες που τελικά έκαναν αυτό το βήμα δήλωσαν ότι αντιμετωπίζουν πολλά εμπόδια, τα οποία καθυστερούν την ανάπτυξή τους.

1.3.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να γίνουν όλες οι δυνατές προσπάθειες ώστε να αρθεί το πρώτο εμπόδιο, το οποίο έγκειται στην απουσία βέλτιστης κάλυψης των εδαφών από δίκτυο υψηλής ταχύτητας.

1.4.

Τόνισε ότι οι ανάγκες κατάρτισης των ΜΜΕ στις ψηφιακές τεχνολογίες σε τομείς όπως η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, η τεχνητή νοημοσύνη ή η τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών (blockchain) είναι καίριας σημασίας, εάν όχι επείγουσες. Η ΕΟΚΕ συνιστά, ως προς αυτό, να συμπεριλαμβάνονται στη σχολική εκπαίδευση υποχρεωτικά μαθήματα ψηφιακών τεχνολογιών και να μπορούν οι ΜΜΕ να επωφελούνται από υπηρεσίες επιμόρφωσης σε αυτά τα εργαλεία. Επιπλέον, πρέπει να στηριχτεί και να προωθηθεί περαιτέρω η κατάλληλη και οικονομικά προσιτή διαρκής επιμόρφωση για τους αυτοαπασχολούμενους, τους διευθυντές των ΜΜΕ και τους υπαλλήλους τους.

1.5.

Η ΕΟΚΕ ζητεί κατάλληλο εθνικό φορολογικό συντονισμό, δεδομένου ότι η απουσία φορολογικού συντονισμού στον τομέα αυτό συνεπάγεται αναλογικά πιο σημαντικές δαπάνες για τις ΜΜΕ απ’ ό,τι για τις μεγάλες επιχειρήσεις των μισών από τις χώρες που συμμετείχαν στην ακρόαση, ενώ εμποδίζει τις διασυνοριακές δραστηριότητες. Η εξασφάλιση ισότιμου ανταγωνισμού μεταξύ ΜΜΕ και μεγάλων επιχειρήσεων έχει καθοριστική σημασία για την εύρυθμη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς.

1.6.

Η ΕΟΚΕ εύχεται να καταργηθούν οι νομοθετικές ανισότητες και η υπερπληθώρα ρυθμίσεων, προτύπων και σημάτων: αποτελούν σημαντικά εμπόδια στην ψηφιακή και διασυνοριακή ανάπτυξη των ΜΜΕ, καθώς συνεπάγονται δαπάνες συμμόρφωσης, μισθών, εξωτερικών εμπειρογνωμόνων, που αποτελούν τροχοπέδη στην ανάπτυξή τους.

1.7.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η πρόσβαση των ΜΜΕ σε χρηματοδότηση αποτελεί προτεραιότητα για τη στήριξη των επενδύσεων που πραγματοποιούν οι ΜΜΕ για να προσαρμοστούν στον ψηφιακό μετασχηματισμό της κοινωνίας, του εμπορίου, των τρόπων κατανάλωσης και στη διεθνοποίηση των συναλλαγών. Τονίζει ότι οι ευρωπαϊκές ΜΜΕ, αλλά και οι κόμβοι ψηφιακής καινοτομίας που χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν γνωρίζουν επαρκώς, ούτε χρησιμοποιούν το Enterprise Europe Network (EEN). Η ενίσχυση του διαλόγου και της συνεργασίας μεταξύ EEN και οργανώσεων ΜΜΕ θα μπορούσε να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα του συστήματος.

2.   Αντίκτυπος της ψηφιακής τεχνολογίας στις ΜΜΕ

2.1.

Κατά τη δημοσίευση του δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας (DESI) για το 2020, στις 11 Ιουνίου 2020, η εκτελεστική αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Margrethe Vestager δήλωσε ότι η κρίση του κορωνοϊού κατέδειξε πόσο σημαντικό είναι για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις να είναι συνδεδεμένοι και να μπορούν να αλληλεπιδρούν ηλεκτρονικά (1).

2.2.

Ο Ευρωπαίος επίτροπος για την εσωτερική αγορά κ. Thierry Breton επεσήμανε ότι τα στοιχεία [του DESI (2) ] δείχνουν ότι η βιομηχανία χρησιμοποιεί περισσότερο από ποτέ ψηφιακές λύσεις. Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι το ίδιο ισχύει επίσης για τις μικρές και τις μεσαίες επιχειρήσεις και ότι χρησιμοποιούνται οι πιο προηγμένες ψηφιακές τεχνολογίες σε ολόκληρο το φάσμα της οικονομίας.

2.3.

Η ΕΟΚΕ δίνει ιδιαίτερη σημασία στον αντίκτυπο της ψηφιακής τεχνολογίας στις ΜΜΕ. Πράγματι, οι 25 εκατομμύρια ΜΜΕ είναι ο πυλώνας της οικονομίας της ΕΕ. Απασχολούν περί τα 100 εκατομμύρια ανθρώπους, αντιπροσωπεύουν πάνω από το μισό του ΑΕγχΠ της Ευρώπης και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγή αξίας σε όλους τους τομείς της οικονομίας. (3)

2.4.

Οι ΜΜΕ είναι βαθιά ενσωματωμένες στον οικονομικό και κοινωνικό ιστό της Ευρώπης και πολύ διαφορετικές όσον αφορά το οικονομικό τους μοντέλο, το μέγεθός τους, την αρχαιότητά τους, το προφίλ επιχειρηματία της καθεμίας, ενώ στηρίζονται σε μια δεξαμενή ποικιλόμορφων ταλέντων, αντρών και γυναικών. Σε αυτές περιλαμβάνονται τα ελευθέρια επαγγέλματα —παρότι τα ελευθέρια επαγγέλματα που υπόκεινται σε ρύθμιση και σε κανόνες ειδικούς για τον κλάδο δραστηριότητάς τους (φαρμακευτικός, δικαστικός κ.λπ.) δεν περιλαμβάνονται στον ορισμό των ΜΜΕ—, οι πολύ μικρές επιχειρήσεις, οι βιομηχανικές επιχειρήσεις μεσαίας κατηγορίας, οι παραδοσιακές βιοτεχνικές επιχειρήσεις και οι νεοφυείς επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας.

2.5.

Έχοντας επίγνωση του αντίκτυπου των ψηφιακών τεχνολογιών στις ΜΜΕ, η ΕΟΚΕ συμμερίζεται την άποψη της Επιτροπής και θεωρεί ότι οι τρεις πυλώνες στους οποίους στηρίζεται ο προσανατολισμός της στρατηγικής της Επιτροπής για τις ΜΜΕ με στόχο μια βιώσιμη και ψηφιακή Ευρώπη (4) (ανάπτυξη ικανοτήτων και στήριξη για τη μετάβαση στη βιωσιμότητα και την ψηφιοποίηση· μείωση του κανονιστικού φόρτου και βελτίωση της πρόσβασης στην αγορά· βελτίωση της πρόσβασης σε χρηματοδότηση) είναι πραγματικά τομείς προτεραιότητας. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι οι ΜΜΕ έχουν ανάγκη από άμεση οικονομική στήριξη, δεδομένου ότι έχουν πληγεί πολύ σοβαρά από τον οικονομικό αντίκτυπο της πανδημίας COVID-19 και ότι, ως εκ τούτου, οι υπάλληλοί τους διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο απώλειας της εργασίας τους. Από αυτή την άποψη, η ΕΟΚΕ εκφράζει τη λύπη της για το γεγονός ότι το σχέδιο ανάκαμψης για την Ευρώπη —που ενέκρινε το έκτακτο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 17ης έως 21ης Ιουλίου 2020, με στόχο την αποκατάσταση των οικονομικών και κοινωνικών ζημιών του προκάλεσε η πανδημία COVID19— περιορίζεται σε 750 δισεκατομμύρια ευρώ και ότι τα είκοσι επτά κράτη μέλη υποβάθμισαν τις φιλοδοξίες τους, ιδίως στον ψηφιακό τομέα, προκειμένου να αποσπάσουν την έγκριση των λεγόμενων «φειδωλών» χωρών, δεδομένου ότι αυτό θα έχει επιπτώσεις στην οικονομική στήριξη για ψηφιοποίηση των ΜΜΕ.

2.6.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι οι πυλώνες της στρατηγικής της Επιτροπής για τις ΜΜΕ με στόχο μια βιώσιμη και ψηφιακή Ευρώπη συνάδουν με τις προσδοκίες που εξέφρασαν οι εκπρόσωποι των ΜΜΕ κατά τις ακροάσεις που διεξήγαγε η ΕΟΚΕ σε τέσσερις χώρες που επέλεξε με βάση τον DESI 2019 (Βέλγιο, Γερμανία, Πορτογαλία και Ρουμανία), προκειμένου να αξιολογήσει τον αντίκτυπο των ψηφιακών τεχνολογιών στις ΜΜΕ, πριν οι ακροάσεις αυτές διακοπούν από την κρίση του κορωνοϊού και την εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων. Συνεπώς, η ΕΟΚΕ δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει ακροάσεις σε Εσθονία και Ιρλανδία, χώρες που είχαν επιλεγεί λαμβανομένης υπόψη της κατάταξής τους στις υψηλότερες θέσεις της κλίμακας του DESI 2019.

3.   Γενικές παρατηρήσεις

3.1.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες είναι παράγοντας ανάπτυξης των ΜΜΕ (βιοτέχνες, έμποροι, ελεύθεροι επαγγελματίες, πάροχοι υπηρεσιών κ.λπ.). Πάνω από το μισό των λιανικών πωλήσεων στην Ευρώπη επηρεάζονται από το διαδίκτυο, είτε πρόκειται για αγορές που γίνονται απευθείας διαδικτυακά είτε για αγορές που πραγματοποιούνται σε φυσικό κατάστημα μετά από έρευνα στο διαδίκτυο (η λεγόμενη δραστηριότητα «ROPO»: Research Online, Purchase Offline) (5).

3.2.

Η ανάπτυξη των ιστοτόπων, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, του ψηφιακού μάρκετινγκ ή των λογισμικών διαχείρισης των σχέσεων με τους πελάτες (CRM) ευνοούν την ανάπτυξη «ψηφιοποιημένων ΜΜΕ». Τα πακέτα λογισμικού και τα προγράμματα ανάλυσης δεδομένων συμβάλλουν, επίσης, στη βελτιστοποίηση των επιχειρηματικών διεργασιών. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει, ως προς αυτό, ότι τα προγράμματα κατάρτισης θα πρέπει να επιτρέπουν στους χρήστες, συμπεριλαμβανομένων των διευθυντών των ΜΜΕ, να εκπαιδεύονται στη χρήση αυτών των εργαλείων.

3.3.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν, ακόμη, να προκαλέσουν εκτροπές και να οδηγήσουν σε ριζικές ανατροπές. Η «ανατρεπτική» καινοτομία, η «εκτρέπουσα» καινοτομία, είναι μια διεργασία μετασχηματισμού μιας αγοράς προερχόμενη από τις ψηφιακές προκλήσεις. Η ανατροπή αλλάζει την αγορά, καθιστώντας την ανοιχτή σε περισσότερους και επιτρέπει σε νέους παράγοντες να αποσπούν («να εκτρέπουν») μέρος του κύκλου εργασιών των παραδοσιακών αλυσίδων αξίας.

3.4.

Για παράδειγμα, η σχέση εμπιστοσύνης και εγγύτητας μεταξύ μιας ΜΜΕ και των πελατών της μπορεί να δημιουργήσει την εντύπωση ότι η δραστηριότητα της ΜΜΕ προστατεύεται από τη διείσδυση μέσω ψηφιακών τεχνολογιών. Ωστόσο, η εμπειρία δείχνει ότι αυτή η σχέση εγγύτητας με τον πελάτη δεν αποτελεί, σε καμία περίπτωση, εγγύηση. Πράγματι, οι καταναλωτές είναι έτοιμοι να επιλέξουν άλλες προσφορές αν αυτές αποδειχθούν πιο πρακτικές και επωφελείς (6).

3.5.

Στην ψηφιακή οικονομία, η νομική προστασία του καταναλωτή δεν έχει συνέπειες στη συμπεριφορά του. Πράγματι, μια προσφορά που προτείνεται ψηφιακά σε έναν καταναλωτή που είναι συνηθισμένος σε άυλες υπηρεσίες, διαθέσιμες και εύχρηστες, οι οποίες περιλαμβάνουν νομική προστασία που διαφυλάσσει τα συμφέροντά του, αλλά η οποία είναι λιγότερο εύχρηστη, δεν θα έχει καμία συνέπεια στη συμπεριφορά του (7).

3.6.

Η θετική ρητορική για την ανατρεπτική επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών αφορά συχνά τις μεγάλες επιχειρήσεις που διαθέτουν επαρκείς πόρους για επενδύσεις σε έρευνα και καινοτομία και σε μάρκετινγκ. Ωστόσο, αυτή η ρητορική παραβλέπει ότι η ανατρεπτική επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών μπορεί να πλήξει, λόγου χάρη, μεταξύ άλλων, ορισμένα από τα ελευθέρια επαγγέλματα, τα οποία είναι εκ φύσεως πολύ κατακερματισμένα και συχνά δεν διαθέτουν χρηματικούς πόρους για έρευνα και καινοτομία. Μπορούν μόνο να εξοπλιστούν με ψηφιακές λύσεις που είναι διαθέσιμες στην αγορά και όχι να τις αναπτύξουν τα ίδια, ενώ είναι εκ των πραγμάτων πιο ευάλωτα σε ζητήματα ψηφιοποίησης της δραστηριότητάς τους.

3.7.

Ο ψηφιακός χώρος καταστρέφει, επίσης, ορισμένες αυταπάτες των ΜΜΕ. Έτσι, το γεγονός ότι κάποιος παρέχει υπηρεσίες μικρότερης κλίμακας σε μια περιορισμένη γεωγραφική ζώνη όπου οι δυνατότητες ανάπτυξης είναι εξίσου μικρές, μπορεί να δώσει την εντύπωση ότι βρίσκεται εκτός της μετάβασης που φέρνει η ψηφιακή εποχή. Όμως, η πραγματικότητα δείχνει το αντίθετο. Για παράδειγμα, ο ξενοδοχειακός κλάδος αποτελεί φαινομενικά προσφορά που δεν επιδέχεται μετεγκατάσταση. Ωστόσο, οι πλατφόρμες κρατήσεων κατάφεραν να απορροφήσουν σημαντικό μέρος της αξίας του κλάδου, σε σημείο που ορισμένοι εκπρόσωποι του κλάδου της εστίασης και των ξενοδοχείων δηλώνουν ότι θα έπρεπε να είχαν προλάβει την κατάσταση και να είχαν δημιουργήσει τη δική τους πλατφόρμα, ώστε να εξακολουθήσουν να ελέγχουν οι ίδιοι τις κρατήσεις και να μην εξαρτώνται σε τέτοιο βαθμό από αυτούς τους έξωθεν του κλάδου παράγοντες (8).

3.8.

Επιπλέον, η ανατρεπτική επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών έχει ως αποτέλεσμα την ανακατανομή της εργασίας. Ας αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα από τον χώρο των ελευθέριων επαγγελμάτων: όσον αφορά τη δραστηριότητα του ορκωτού λογιστή, το έργο της καταχώρησης λογιστικών δεδομένων, το οποίο είναι μια ιδιαιτέρως «χειρωνακτική» εργασία, πραγματοποιείται όλο και περισσότερο από τους ίδιους τους πελάτες, γεγονός που περιορίζει το εκτελεστικό έργο των ορκωτών λογιστών και τα περιθώριά τους, ενώ επιπλέον εμφανίζονται ανταγωνιστές που προσφέρουν υπηρεσίες λογιστικής μέσω διαδικτύου.

3.9.

Ο κίνδυνος που δημιουργείται από την ανακατανομή της εργασίας στον κλάδο των συμβολαιογράφων, για παράδειγμα, είναι μικρότερος, αλλά ένα μέρος των συμβολαιογραφικών εργασιών μπορεί να εκτελεστεί και από άλλους: έτσι, κάποιες νεοφυείς επιχειρήσεις προτείνουν την κατάρτιση νομικά έγκυρων διαθηκών με 70 ευρώ (9).

3.10.

Η ανακατανομή της εργασίας επηρεάζει επίσης τον ιατρικό κλάδο: κάποιοι ιστότοποι προτείνουν το κλείσιμο ραντεβού διαδικτυακά ή την τηλεϊατρική για την κάλυψη των λιγότερο εξυπηρετούμενων περιοχών.

3.11.

Συμβαίνει, ακόμη, οι συνεργατικές πλατφόρμες με εμπορικό σκοπό να μην είναι ενημερωμένες για τις απαιτήσεις που πρέπει να πληρούνται κατ’ εφαρμογή του ευρωπαϊκού και του εθνικού δικαίου, όπως, για παράδειγμα, την υποχρέωση καταχώρησης των εταιρειών σε μητρώα, τις απαιτήσεις όσον αφορά την υποχρεωτική ασφάλιση, την υγεία και την ασφάλεια, την προστασία των εργαζομένων, των καταναλωτών κ.λπ.

3.12.

Έτσι, υπό το πρίσμα όλων αυτών των οικονομικών, κοινωνικών και κοινωνιακών ανατροπών, φαίνεται ότι οι προκλήσεις του ψηφιακού μετασχηματισμού θα πρέπει να αποτελούν μόνιμο αντικείμενο κοινωνικού διαλόγου.

3.13.

Οι ΜΜΕ συνιστούν μια ετερογενή κατηγορία οικονομικών παραγόντων, από τον φούρναρη ως τον φαρμακοποιό, συμπεριλαμβανομένων των ελευθέριων επαγγελμάτων, γεγονός που σημαίνει ότι η πολιτική όσον αφορά την ενίσχυση των ικανοτήτων και την υποστήριξη του ψηφιακού μετασχηματισμού των ΜΜΕ πρέπει να τις περιλαμβάνει όλες και να είναι εύκολα εφαρμόσιμη από αυτές, χωρίς να συνεπάγεται δυσανάλογο επιπρόσθετο κόστος ή επιβράδυνση της κύριας δραστηριότητάς τους για την επίτευξη συμμόρφωσης.

3.14.

Ωστόσο, οι ανάγκες των ΜΜΕ δεν περιορίζονται σε μια νομοθεσία έξυπνη και χωρίς διακρίσεις, αλλά εκτείνονται στην ανάπτυξη τεχνογνωσίας και τη διαρκή επιμόρφωση, και βασίζονται σε μια νέα θεώρηση της επιχείρησης. Πράγματι, ο ψηφιακός μετασχηματισμός των ΜΜΕ επηρεάζει εξίσου την οργάνωση και τη φιλοσοφία της επιχείρησης. Όμως, πολλοί διευθυντές ΜΜΕ δεν υιοθετούν τον ψηφιακό μετασχηματισμό ως στρατηγική για την επιχείρησή τους. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός δεν είναι μόνο ζήτημα ψηφιακών εργαλείων και διαδικασιών· είναι ένας νέος τρόπος δημιουργίας αξίας με προσαρμογή του επιχειρηματικού μοντέλου στο ψηφιακό πλαίσιο, και η σχετική πρωτοβουλία εξαρτάται από τους διευθύνοντες.

3.15.

Οι ΜΜΕ, εξάλλου, αντιμετωπίζουν πολυάριθμα εμπόδια όσον αφορά την πρόσβαση σε χρηματοδότηση, σε οικονομικά προσιτή επιμόρφωση, και σε υποστήριξη για τη διεθνοποίηση. Το δίκτυο Enterprise Europe Network, το οποίο ασχολείται με την καινοτομία και τη διεθνοποίηση των επιχειρήσεων και παρέχει στις ΜΜΕ υπηρεσίες πληροφόρησης, συμβουλευτικής στο ευρωπαϊκό δίκαιο και καθοδήγησης, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό στον χώρο. Οι κόμβοι ψηφιακής καινοτομίας που χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (European Digital Innovation Hubs, που στις Βρυξέλλες, για παράδειγμα, τελεί υπό τη διαχείριση της Innoviris (10)) συμβάλλουν επίσης στην υποστήριξη της ψηφιοποίησης των ΜΜΕ, μέσω επιμόρφωσης και χρηματοδοτήσεων, καθώς και στην ανάπτυξη ψηφιακού επιχειρηματικού πνεύματος. Ωστόσο, η ενίσχυση του διαλόγου, της ανάλυσης των αναγκών των ΜΜΕ και της συνεργασίας μεταξύ EEN και οργανώσεων ΜΜΕ θα μπορούσε να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα του συστήματος.

4.   Ειδικές παρατηρήσεις

4.1.

Η παρούσα γνωμοδότηση στηρίζεται εν μέρει στα συμπεράσματα από τις ακροάσεις που διεξήχθησαν από τον Ιούλιο του 2019 μέχρι το πρώτο τρίμηνο του 2020 με κοινωνικούς εταίρους, ομοσπονδίες των ΜΜΕ, ενώσεις καταναλωτών και δημόσιες αρχές, μεταξύ άλλων, σε τέσσερα κράτη μέλη: Γερμανία, Βέλγιο, Πορτογαλία και Ρουμανία. Στην Εσθονία και την Ιρλανδία, που είχαν επίσης επιλεγεί, δεν κατέστη δυνατή η πραγματοποίηση των ακροάσεων λόγω της κρίσης του κορωνοϊού.

4.2.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι ο στόχος των ακροάσεων που πραγματοποιήθηκαν στις εν λόγω χώρες ήταν να υποστηριχθεί και να τροφοδοτηθεί με επιτόπιες μαρτυρίες η ευρωπαϊκή δράση και πολιτική αναφορικά με την ενσωμάτωση των ψηφιακών τεχνολογιών από τις ΜΜΕ.

4.3.

Προκειμένου να αξιολογήσει τον αντίκτυπο της ψηφιακής τεχνολογίας στις ΜΜΕ, μεταξύ των πέντε δεικτών (11) του DESI η ΕΟΚΕ επέλεξε: — την ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας, στην εμπορική της διάσταση, η οποία περιλαμβάνει τρεις δείκτες που η ΕΟΚΕ θεωρεί σημαντικούς: το ποσοστό των ΜΜΕ που πραγματοποιούν πωλήσεις μέσω διαδικτύου, τον κύκλο εργασιών των ΜΜΕ από το ηλεκτρονικό εμπόριο και το ποσοστό των ΜΜΕ που πραγματοποιούν πωλήσεις μέσω διαδικτύου (e-commerce) και σε διασυνοριακό επίπεδο.

4.4.

Μεταξύ των χωρών που επέλεξε η ΕΟΚΕ υπό το πρίσμα του προαναφερθέντα δείκτη του DESI 2019, η Ιρλανδία και η Εσθονία βρίσκονται στην κορυφή του ηλεκτρονικού εμπορίου και της ενσωμάτωσης της ψηφιακής τεχνολογίας στην εμπορική της διάσταση, ενώ ακολουθεί το Βέλγιο, το οποίο βρίσκεται επίσης πάνω από τον μέσο όρο.

4.5.

Η Γερμανία βρίσκεται στον μέσο όρο, ενώ η Πορτογαλία κάτω από τον μέσο όρο. Η Ρουμανία περιλαμβάνεται στη βάση της κατάταξης.

4.6.

Οι περισσότερες ακροάσεις (Βέλγιο, Γερμανία, Πορτογαλία) δείχνουν ότι η κάλυψη δικτύου υψηλής ταχύτητας είναι άνιση: στις αστικές περιοχές η κάλυψη είναι πολύ καλή, ενώ στις αγροτικές και απόκεντρες περιοχές δεν είναι καλή, το δε δίκτυο 4G δεν είναι καν διαθέσιμο σε πολλές ορισμένες της χώρας (Πορτογαλία). Ωστόσο, η διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ευρώπης και των ΜΜΕ της προϋποθέτει μεγάλης κλίμακας ανάπτυξη ψηφιακών λύσεων και διαλειτουργικότητα των απαραίτητων ψηφιακών υποδομών. Πράγματι, η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η συνδεσιμότητα είναι ο βασικός πυλώνας του ψηφιακού μετασχηματισμού των ΜΜΕ.

4.7.

Η κατάρτιση στις ψηφιακές τεχνολογίες είναι μια ανάγκη που επισημαίνουν όλοι οι συνομιλητές που συναντήσαμε στις ακροάσεις. Υπάρχει μεγάλο κενό σε εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση στις ψηφιακές τεχνολογίες, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται οι ΜΜΕ να προσλάβουν προσωπικό με σχετικές δεξιότητες (Πορτογαλία, Ρουμανία). Η κατάρτιση των υπαλλήλων των ΜΜΕ σε ψηφιακά ζητήματα, ώστε να αποκτήσουν τις απαραίτητες δεξιότητες και να παραμένουν ενημερωμένοι σε τομείς όπως η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, η τεχνητή νοημοσύνη ή η τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών (blockchain) είναι κρίσιμης σημασίας, αν όχι επείγουσα ανάγκη (Βέλγιο). Πράγματι, σήμερα υπάρχει επιφανειακή μόνο γνώση των ψηφιακών εργαλείων, η οποία δεν είναι δυνατό να θεωρείται ικανοποιητική για πολύ καιρό ακόμη (Γερμανία). Οι εργαζόμενοι έχουν ανάγκη να αποκτήσουν ψηφιακές δεξιότητες για να διατηρήσουν τις θέσεις εργασίας τους και να είναι επιτυχημένοι σε μια αγορά εργασίας, η οποία γίνεται όλο και περισσότερο ψηφιοποιημένη και εξελίσσεται με γρήγορους ρυθμούς (Γερμανία). Πράγματι, ο ψηφιακός μετασχηματισμός μπορεί να δημιουργήσει τον φόβο απώλειας της θέσης εργασίας σε ορισμένους τομείς ιδιαίτερα αυτοματοποιημένους.

4.8.

Οι ΜΜΕ δεν είναι επαρκώς εξοπλισμένες, ούτε υπάρχει η απαραίτητη κατάρτιση για τη διαχείριση των κινδύνων που συνεπάγονται οι κακόβουλες δραστηριότητες στον κυβερνοχώρο (Βέλγιο, Γερμανία). Ως εκ τούτου, ορισμένες παραδοσιακές ΜΜΕ εκφράζουν ανησυχίες όσον αφορά και την καθαυτό ανάπτυξη δραστηριότητας στο διαδίκτυο (Πορτογαλία). Εκείνες που έχουν επιλέξει τον ψηφιακό μετασχηματισμό αντιμετωπίζουν δυσκολίες να εκμεταλλευτούν τους ιδιαίτερα εκτενείς καταλόγους δεδομένων που διαθέτουν οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις και είναι απρόθυμες να χρησιμοποιήσουν προηγμένα εργαλεία και εφαρμογές που βασίζονται, για παράδειγμα, στην τεχνητή νοημοσύνη, γεγονός που τις τοποθετεί σε μειονεκτική θέση ως προς τον ανταγωνισμό έναντι των μεγάλων επιχειρήσεων (Γερμανία). Παράλληλα, οι ΜΜΕ, ανεξαρτήτως κλάδου, είναι πολύ εκτεθειμένες στις απειλές στον κυβερνοχώρο και συχνά πρέπει να απευθύνονται σε εξωτερικούς εμπειρογνώμονες, γεγονός που συνεπάγεται επιπρόσθετες δαπάνες.

4.9.

Η απουσία κατάλληλου εθνικού φορολογικού συντονισμού επιφέρει αναλογικά πιο σημαντικό κόστος για τις ΜΜΕ απ’ ό,τι για τις μεγάλες επιχειρήσεις των μισών από τις χώρες που συμμετείχαν στην ακρόαση (Βέλγιο, Πορτογαλία) και εμποδίζει τις διασυνοριακές δραστηριότητες.

4.10.

Οι νομοθετικές ανισότητες και η υπερπληθώρα ρυθμίσεων, προτύπων και σημάτων, αποτελούν επίσης εμπόδια στην ψηφιακή και διασυνοριακή ανάπτυξη των ΜΜΕ (Βέλγιο, Πορτογαλία), καθώς συνεπάγονται δαπάνες συμμόρφωσης, μισθών, εξωτερικών εμπειρογνωμόνων, σε βαθμό που βάζουν στον πειρασμό της μετεγκατάστασης ορισμένες ΜΜΕ (Βέλγιο). Για παράδειγμα, η έναρξη ισχύος του γενικού κανονισμού για την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα ανάγκασε τις ΜΜΕ να διαθέσουν προσωπικό για την ανάπτυξη εσωτερικών διαδικασιών διαχείρισης προσωπικών δεδομένων, την ενημέρωση των πελατών τους κ.λπ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, χρειάστηκε να απευθυνθούν σε εξωτερικούς συμβούλους, γεγονός που τις έκανε να παρεκκλίνουν από την προτεραιότητά της εμπορικής ανάπτυξης, να επιβαρυνθούν με επιπρόσθετες δαπάνες και να επιβραδύνουν την κύρια δραστηριότητά τους (Βέλγιο).

4.11.

Η αδράνεια του εθνικού νομοθέτη μπορεί, επίσης, να παρεμποδίσει την ψηφιακή ανάπτυξη των ΜΜΕ: η κατάρτιση και η εκπαίδευση στις ψηφιακές τεχνολογίες, καθώς και η καθοδήγηση των ΜΜΕ στην ψηφιακή τους ανάπτυξη δεν θεωρούνται στρατηγικές προτεραιότητες (Ρουμανία).

4.12.

Δεδομένων των οικονομικών, κοινωνικών και κοινωνιακών κινδύνων που ελλοχεύουν λόγω της ψηφιακής επανάστασης, οι συνομιλητές που συναντήσαμε σε όλες τις χώρες όπου πραγματοποιήθηκαν ακροάσεις προβάλλουν ως αδήριτη ανάγκη τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων και των εκπροσώπων των ΜΜΕ στην κατάρτιση της νομοθεσίας που τους αφορά και στον κοινωνικό διάλογο.

---

(1)  Δελτίο Τύπου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 11 Ιουνίου 2020, Βρυξέλλες.

(2)  Δείκτης ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας (DESI).

(3)  COM(2020) 103 final.

(4)  Βλ. υποσημείωση 3.

(5)  Forrester, European Cross-Channel Retail Sales Forecast, 2015 to 2020,

https://www.forrester.com/report/European+CrossChannel+Retail+Sales+Forecast+2015+To+2020/-/E-RES115375.

(6)  Τα καταστήματα ενοικίασης DVD, που έχουν συρρικνωθεί λόγω άνθησης του βίντεο κατά παραγγελία και της τηλεφόρτωσης, αποτελούν ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της ευπάθειας. Η εμφάνιση παραγόντων όπως η Amazon, που προτείνει, στην ίδια τιμή, αξιόπιστη και γρήγορη παράδοση κατ’ οίκον, με βάση μια προσφορά καταλόγου, οδήγησε πολλούς καταναλωτές να προτιμούν τις διαδικτυακές αγορές, ακόμη κι εάν συνεχίζουν να χαζεύουν στα βιβλιοπωλεία στον ελεύθερο χρόνο τους.

(7)  Le numérique déroutant. Μελέτη BPI France Le Lab, 19 Φεβρουαρίου 2015.

(8)  Μελέτη BPI France Le Lab, όπως ανωτέρω.

(9)  https://testamento.fr/fr/

(10)  Πρόγραμμα «Ψηφιακή Ευρώπη» 2021-2027.

(11)  Συνδεσιμότητα, ανθρώπινο κεφάλαιο, χρήση διαδικτύου, ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας, ψηφιακές δημόσιες υπηρεσίες.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Αποτελεσματικά και συντονισμένα μέτρα της ΕΕ για την καταπολέμηση της φορολογικής απάτης, της φοροαποφυγής, της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και των φορολογικών παραδείσων»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/02)

Εισηγητής: ο κ.

Javier DOZ ORRIT

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32, παράγραφος 2 του εσωτερικού κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Οικονομική και Νομισματική Ένωση, Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή
Έγκριση από το τμήμα	20.7.2020
Έγκριση από την Ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	216/2/2

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Παρά τις προσπάθειες της ΕΕ και πολλών κυβερνήσεων, παρά την έναρξη ισχύος σημαντικών ενωσιακών οδηγιών (οδηγία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, οδηγία κατά της φοροαποφυγής) (1), και του προγράμματος BEPS (Διάβρωση της φορολογικής βάσης και μετατόπιση κερδών) του ΟΟΣΑ, ο όγκος της φορολογικής απάτης, της φοροδιαφυγής, της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, καθώς και της φοροαποφυγής, εξακολουθεί να είναι πολύ μεγάλος σε σχέση με τα δημόσια οικονομικά των κρατών μελών της ΕΕ.

1.2.

Η ΕΟΚΕ προτείνει την εκπόνηση ενός ευρωπαϊκού συμφώνου για την αποτελεσματική πάταξη της φορολογικής απάτης, της φοροδιαφυγής, της φοροαποφυγής και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναλάβει πολιτική πρωτοβουλία στην οποία θα συμμετέχουν οι εθνικές κυβερνήσεις και τα υπόλοιπα θεσμικά όργανα της ΕΕ για την επίτευξη αυτού του στόχου, προωθώντας την αναγκαία συναίνεση και μεριμνώντας για τη συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών. Η συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών πρέπει να αποτελεί έναν από τους πυλώνες του συμφώνου.

1.3.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη να διαθέσουν τους χρηματοδοτικούς και ανθρώπινους πόρους που απαιτούνται για την αποτελεσματική εφαρμογή της υφιστάμενης ευρωπαϊκής νομοθεσίας και να δεσμευτούν ότι θα λάβουν όλα τα αναγκαία νέα νομοθετικά και διοικητικά μέτρα για την αποτελεσματική καταπολέμηση των φορολογικών εγκλημάτων και των αθέμιτων πρακτικών, της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και των δραστηριοτήτων των φορολογικών παραδείσων. Προς τούτο απαιτείται μόνιμη αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής κάθε μέτρου.

1.4.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ουσιαστικής σημασίας τη δέσμευση των κρατών μελών για τον τερματισμό περιπτώσεων αθέμιτου και επιβλαβούς φορολογικού ανταγωνισμού. Επιβεβαιώνονται επίσης τα αναφερόμενα στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Φορολογία — ψηφοφορία με ειδική πλειοψηφία» (2) για την ανάγκη προώθησης της συζήτησης σχετικά με τη σταδιακή μετάβαση από την ομοφωνία στην ψήφιση με ειδική πλειοψηφία όταν πρόκειται για φορολογικά θέματα.

1.5.

Η ενεργός συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών έχει καίρια σημασία για τη δημιουργία μιας φορολογικής συνείδησης των πολιτών που να τάσσεται κατά τέτοιων αδικημάτων και αθέμιτων πρακτικών και υπέρ της δίκαιης φορολόγησης. Η συνεργασία τους θα βοηθήσει στην επίτευξη του συμφώνου και την εφαρμογή του. Η συμμετοχή των εργοδοτών και των ενώσεών τους είναι πολύ σημαντική για την επιτυχία του. Είναι αναγκαίο να εξασφαλιστεί ότι τα νομοθετικά μέτρα που θα θεσπιστούν δεν θα έχουν αδικαιολόγητο αντίκτυπο —με την επιβολή υπερβολικών διοικητικών διατυπώσεων— στις επιχειρήσεις που τηρούν τις φορολογικές υποχρεώσεις τους. Μια αποτελεσματική και επείγουσα δράση κατά των φορολογικών αδικημάτων και καταχρήσεων θα προσπορίσει πρόσθετα δημόσια χρηματοδοτικά έσοδα που απαιτούνται για τη χρηματοδότηση των σχεδίων ανάκαμψης από την πανδημία, του οικολογικού και ψηφιακού μετασχηματισμού της οικονομίας και της κατασκευής του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων.

1.6.

Η ψηφιοποίηση της οικονομίας δημιουργεί νέα ζητούμενα για τις φορολογικές αρχές, καθότι ενδέχεται να οδηγήσει σε νέες μεθόδους επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού, οικονομικά αδικήματα και καταχρήσεις. Ωστόσο, η ψηφιοποίηση της οικονομίας, μέσω της αποτελεσματικότερης διοικητικής συνεργασίας και της ανταλλαγής δεδομένων, προσφέρει επίσης νέες ευκαιρίες στις φορολογικές αρχές να πατάσσουν αυτές τις πρακτικές.

1.7.

Η βελτίωση των επιδόσεων της πάταξης αυτών των αδικημάτων και των αθέμιτων πρακτικών απαιτεί στενότερη πολιτική, διοικητική, αστυνομική και δικαστική συνεργασία, τόσο άμεσα μεταξύ των κρατών μελών όσο και των κρατών μελών με την ΕΕ, την ενίσχυση της νομικής βάσης αυτής της συνεργασίας και την παροχή επαρκών χρηματοδοτικών μέσων και ανθρώπινου δυναμικού στις μονάδες χρηματοοικονομικών πληροφοριών (ΜΧΠ), τις φορολογικές αρχές, τις ενωσιακές εποπτικές αρχές και σε άλλα όργανα πάταξης των ανωτέρω.

1.8.

Προκειμένου να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα των δράσεων, είναι αναγκαίο να ληφθεί ως αφετηρία μια κοινή αντίληψη όσον αφορά αυτά τα αδικήματα και τις αθέμιτες πρακτικές, τις μεταξύ τους διασυνδέσεις και τη σχέση τους με το οικονομικό και χρηματοπιστωτικό έγκλημα και την πολιτική διαφθορά, καθώς και τον ρόλο των φορολογικών παραδείσων που είναι απαραίτητος για τη διευκόλυνση και την κάλυψή τους. Η εξάλειψη των παράνομων δραστηριοτήτων των φορολογικών παραδείσων θα πρέπει να αποτελέσει στόχο προτεραιότητας της ΕΕ.

1.9.

Με δεδομένο ότι η πολιτική αυτή είναι απαραίτητη σε κάθε περίσταση, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι, στην κατάσταση που θα προκύψει μετά την πανδημία COVID-19, είναι απαραίτητο να καταστεί πολιτική και δεοντολογική προτεραιότητα για την Ένωση, τις εθνικές κυβερνήσεις και την ευρωπαϊκή κοινωνία των πολιτών. Όταν απαιτούνται τόσοι δημοσιονομικοί πόροι για την αντιμετώπιση των υγειονομικών, οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων της πανδημίας, είναι απαράδεκτο ένα σημαντικό μέρος αυτών των πόρων να εκτρέπεται παρανόμως προς την ιδιωτική κερδοσκοπία ορισμένων ολίγων, πλήττοντας άμεσα τη μεγάλη πλειονότητα των εργαζομένων, των εργοδοτών, των αυτοαπασχολούμενων, των εργαζομένων εξαρτημένης εργασίας και των συνταξιούχων που εκπληρώνουν τις φορολογικές υποχρεώσεις τους.

1.10.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει το νέο σχέδιο δράσης για μια ολοκληρωμένη ενωσιακή πολιτική με σκοπό την πρόληψη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας (3) που υπέβαλε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 7 Μαΐου 2020 και θεωρεί αναγκαία την επείγουσα εφαρμογή του. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει τα μέτρα που προτείνονται για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής εφαρμογής του ισχύοντος νομικού πλαισίου που διέπει την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας, τη θέσπιση ενός ενιαίου νομικού κώδικα της ΕΕ, τη σύσταση ενός ευρωπαϊκού εποπτικού οργάνου και τους λοιπούς πυλώνες που περιλαμβάνονται στο σχέδιο. Η ΕΕ και τα κράτη μέλη πρέπει να έχουν κοινές θέσεις σε διεθνή φόρουμ όπως η Ομάδα χρηματοοικονομικής δράσης (FATF — ΟΟΣΑ), η Ομάδα των 20 (G20) και ο ΟΗΕ. Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την άποψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι στα μέτρα που εγκρίνονται θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη η ενωσιακή νομοθεσία περί προστασίας των δεδομένων και η σχετική νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ θα πρέπει να επιχειρηθεί να συνεπάγονται όσο το δυνατόν μικρότερο πρόσθετο διοικητικό και οικονομικό φόρτο για τα κράτη μέλη και τις υπόχρεες οντότητες.

1.11.

Η ΕΟΚΕ ζητεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αξιολογήσει τον ισχύοντα κατάλογο μη συνεργάσιμων αρχών και να εξετάσει τη δυνατότητα θέσπισης πρόσθετων κριτηρίων για να διασφαλιστεί ότι όλοι οι φορολογικοί παράδεισοι περιλαμβάνονται στον εν λόγω κατάλογο. Ζητεί επίσης να θεσπιστούν τα κατάλληλα μέτρα ώστε οι εταιρείες και οι ιδιώτες να μην μπορούν να διενεργούν αδικαιολόγητες συναλλαγές με τα χρηματοπιστωτικά τους ιδρύματα.

1.12.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί τη θέσπιση φορολογικών δεικτών στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, και καλεί τα κράτη μέλη να συμμορφωθούν εν προκειμένω με τις ειδικές ανά χώρα συστάσεις. Προτείνει δε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συμπεριλάβει στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο μια διαδικασία για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας, της δικαιοσύνης, της επάρκειας και της σωστής λειτουργίας των φορολογικών συστημάτων.

1.13.

Η ΕΟΚΕ ζητεί, αφενός, οι ενωσιακές οδηγίες να αφορούν τα έργα τέχνης και άλλα στοιχεία υψηλής αξίας, ιδίως εκείνα που είναι κατατεθειμένα σε ελεύθερους λιμένες και τελωνειακές αποθήκες και, αφετέρου, να καταργηθούν σταδιακά τα καθεστώτα ιθαγένειας ή διαμονής λόγω επενδύσεων που έχουν θεσπίσει ορισμένα κράτη μέλη και να σταματήσει η αδιαφάνεια του καθεστώτος των μετοχών στον κομιστή.

1.14.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι, σε περιπτώσεις φοροδιαφυγής, θα πρέπει να εφαρμόζονται οι διατάξεις της 5ης οδηγίας κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες όσον αφορά το κεντρικό και δημόσιο μητρώο των πραγματικών ιδιοκτητών εταιρειών και καταπιστευμάτων. Ζητεί επίσης να θεσπιστούν κατάλληλες διαδικασίες για τη διευκόλυνση της συμμόρφωσης των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ) με τις απαιτήσεις των μητρώων.

1.15.

Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ μιας συνολικής λύσης για τη φορολόγηση των εταιρειών με σημαντική ψηφιακή παρουσία στο πλαίσιο των εργασιών του ΟΟΣΑ, αλλά εάν δεν έχει επιτευχθεί λύση έως τα τέλη του 2020, η ΕΕ θα πρέπει να συνεχίσει την πρωτοβουλία της για τη φορολόγηση μεγάλων ψηφιοποιημένων επιχειρήσεων.

1.16.

Πρέπει να αναθεωρηθεί η οδηγία κατά της φοροαποφυγής, έτσι ώστε να συμπεριληφθούν κανόνες για τη φορολογική μεταχείριση σε περιοχές δικαιοδοσίας με χαμηλή φορολογία και για τον επαναπατρισμό μερισμάτων ή υπεραξίας ενεργητικού που δεν έχουν φορολογηθεί στο εξωτερικό.

1.17.

Πρέπει να υπάρξει χρηματοδοτική και τεχνική στήριξη των εθνικών ΜΧΠ και προώθηση της στενής συνεργασίας τόσο μεταξύ τους όσο και με τις φορολογικές αρχές, καθώς και μεταξύ των εθνικών αστυνομικών αρχών και της Ευρωπόλ, για τη δίωξη των φορολογικών και οικονομικών εγκλημάτων.

1.18.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκπονήσει μελέτη σχετικά με τον ρόλο των «εικονικών-εταιρειών» στη φορολογική απάτη, τη φοροδιαφυγή, τη φοροαποφυγή και τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και, με βάση τα συμπεράσματά της, να τροποποιήσει την οδηγία κατά της φοροαποφυγής, την οδηγία για την επάρκεια των ιδίων κεφαλαίων και την οδηγία κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, με σκοπό την αποτροπή της διάπραξης ποινικών αδικημάτων και της διευκόλυνσης των αθέμιτων πρακτικών μέσω αυτών των εταιρειών.

1.19.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή και τα κράτη μέλη να εξετάσουν την έννοια της πραγματικής ελάχιστης φορολόγησης των κερδών των εταιρειών και την πιθανή εφαρμογή της.

1.20.

Η ΕΟΚΕ προτείνει οι εμπορικές ή οικονομικές συμφωνίες της ΕΕ να περιλαμβάνουν, σύμφωνα με τις αρχές και τους κανόνες του ΠΟΕ, ένα κεφάλαιο με διατάξεις κατά των φορολογικών εγκλημάτων, της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και του επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού, καθώς και για τη συνεργασία μεταξύ των φορολογικών διοικήσεων.

2.   Ιστορικό

2.1.

Το μέγεθος, στην Ευρώπη και παγκοσμίως, της φορολογικής απάτης, της φοροδιαφυγής, της φοροαποφυγής και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες είναι σημαντικό σε μακροοικονομικούς όρους. Η διακρατική διάστασή τους είναι ολοφάνερη. Οι φορολογικοί παράδεισοι, λόγω της φύσης τους, διαδραματίζουν καίριο ρόλο, καθότι υποδέχονται και διοχετεύουν κεφάλαια από μεγάλες επιχειρήσεις και ατομικές περιουσίες που έχουν διαφύγει ή αποφύγει την καταβολή φόρων, καθώς και κεφάλαια προερχόμενα από υποθέσεις πολιτικής και οικονομικής διαφθοράς και από το οργανωμένο οικονομικό έγκλημα.

2.2.

Δεν υπάρχει παγκοσμίως αποδεκτός ορισμός των φορολογικών παραδείσων, αν και σε όλους η φορολογία είναι μηδενική ή πολύ χαμηλή και η αδιαφάνεια όσον αφορά τους πελάτες και τις ροές κεφαλαίου αποτελεί τον κανόνα. Ο προσδιορισμός τους γίνεται βάσει καταλόγων, από τους οποίους το πνεύμα άρνησης συνεργασίας προκύπτει από την άρνηση παροχής πληροφοριών στις φορολογικές αρχές και συνεργασίας με τη δικαιοσύνη. Οι αναγνωρισμένοι κατάλογοι είναι ο ένας του ΟΟΣΑ (4) και οι δύο κατάλογοι της ΕΕ: για τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και τη χρηματοδότηση της τρομοκρατίας και για τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή (5). Μια μονογραφία στο F&D (ΔΝΤ) εκτιμά ότι ο ιδιωτικός πλούτος σε υπερπόντια χρηματοπιστωτικά κέντρα κυμαίνεται μεταξύ 7 και 8,7 τρισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ (6) (μεταξύ 8 % και 10 % του παγκόσμιου ΑΕγχΠ).

2.3.

Το ΔΝΤ εκτιμά ότι η φοροδιαφυγή κοστίζει στις κυβερνήσεις περί τα 3 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ ετησίως (7). Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υπολογίζει ότι στην ΕΕ το ποσό ανέρχεται στα 825 δισεκατομμύρια ευρώ (8), και το έλλειμμα είσπραξης ΦΠΑ, που ως επί το πλείστον οφείλεται στη φορολογική απάτη, ανέρχεται στα 147 δισεκατομμύρια ευρώ περίπου ετησίως, εκ των οποίων τα 50 δισεκατομμύρια ευρώ αντιστοιχούν στη διασυνοριακή κυκλική απάτη (επιστροφής του ΦΠΑ) (9).

2.4.

Η φοροαποφυγή δεν συνεπάγεται πάντα παραβίαση του γράμματος του νόμου, αλλά παραβιάζει σαφώς το πνεύμα του. Οι φορολογικοί παράδεισοι υποδέχονται περί τα 600 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ ετησίως από τη φοροαποφυγή κατά τη φορολόγηση των επιχειρήσεων (10). Οι απώλειες της ΕΕ κυμαίνονται μεταξύ των 160 και των 190 δισεκατομμυρίων ευρώ περίπου ετησίως (11). Η φοροαποφυγή, μέσω έξι κρατών μελών, ζημιώνει κατά 42,8 δισεκατομμύρια ευρώ τα φορολογικά έσοδα άλλων είκοσι δύο (12). Σύμφωνα με την F&D (ΔΝΤ), το 40 % των παγκόσμιων άμεσων ξένων επενδύσεων, δηλ. περίπου 15 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, κατευθύνεται σε εταιρείες-φαντάσματα (χωρίς καμία οικονομική δραστηριότητα), συχνά με μορφή εταιρειών χαρτοφυλακίου που διαμορφώνουν ομίλους με τις θυγατρικές τους και φαίνεται ότι εξαρτώνται από αυτές. Η πλειονότητα βρίσκεται δε σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες (13).

2.5.

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες κυμαίνεται μεταξύ του 2 % και του 5 % του παγκόσμιου ΑΕγχΠ (14). Πρόσφατες υποθέσεις όπως αυτή της Danske Bank (με αρχική εκτίμηση περίπου 200 δισεκατομμύρια ευρώ) (15), ή της Swedbank (37 δισεκατομμύρια ευρώ) (16), καταδεικνύουν τις αδυναμίες στην πάταξη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, παρά τις ενωσιακές οδηγίες και το έργο των ελεγκτικών αρχών.

2.6.

Εκτός από τον χρηματοπιστωτικό τομέα, υπάρχουν και άλλοι δίαυλοι νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες: αγορές έργων τέχνης, διαμαντιών και πολύτιμων μετάλλων· ελεύθεροι λιμένες, τελωνειακές αποθήκες και ειδικές οικονομικές ζώνες κ.λπ. Οι γοργές τεχνολογικές αλλαγές παρέχουν νέες δυνατότητες μέσω των εικονικών περιουσιακών στοιχείων και της τεχνολογίας αλυσίδας συστοιχιών (blockchain). Το ίδιο ισχύει και για τις διαδικασίες διαφυγής και αποφυγής: διανομή μερισμάτων και τοκομεριδίων για συναλλαγές τύπου «cum ex» (55,2 δισεκατομμύρια ευρώ)· επιθετικός φορολογικός σχεδιασμός· μυστικές συμβάσεις μεταξύ κρατών και πολυεθνικών εταιρειών που μειώνουν σημαντικά τις φορολογικές τους υποχρεώσεις· τα καθεστώτα χορήγησης ιθαγένειας ή διαμονής σε αλλοδαπούς με αντάλλαγμα επενδύσεις. Το ηλεκτρονικό εμπόριο, η οικονομία των πλατφορμών και η ψηφιακή οικονομία γενικά δημιουργούν νέους κινδύνους διευκόλυνσης των φορολογικών αδικημάτων και της φοροαποφυγής, καθώς και νέες δυνατότητες ιχνηλάτησης και ελέγχου.

2.7.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επί J.-C. Juncker ανέπτυξε πολύ εντατική δράση για την καταπολέμηση των φορολογικών εγκλημάτων και της φοροαποφυγής: 26 νομοθετικές πρωτοβουλίες και 57 κάθε είδους. Όσον αφορά την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας ξεχωρίζουν δύο οδηγίες, η 4η και η 5η οδηγία σχετικά με την πρόληψη της χρησιμοποίησης του χρηματοπιστωτικού συστήματος για τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και τη χρηματοδότηση της τρομοκρατίας (2015 και 2018). Η τελευταία μεταφέρθηκε στο εθνικό δίκαιο τον Ιανουάριο 2020 και επέφερε βελτιώσεις στην αναγνώριση δικαιούχων, στην ανταλλαγή πληροφοριών και στη συνεργασία μεταξύ των ΜΧΠ, καθώς και στην επέκταση του πεδίου εφαρμογής των υπόχρεων οντοτήτων, εισάγοντας παράλληλα τον έλεγχο των εικονικών νομισμάτων. Τα πρακτικά αποτελέσματα δεν είναι ικανοποιητικά: εξακολουθούν να υφίστανται ελλείψεις και κενά, παρότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι πολύ δραστήρια στο πλαίσιο των περιορισμένων αρμοδιοτήτων της (Αξιολόγηση 2019) (17). Πολύ πρόσφατα, το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο ξεκίνησε έλεγχο για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων καταπολέμησης της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες στον τραπεζικό τομέα (18) και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέπεμψε τρία κράτη μέλη στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για μη συμμόρφωση με την 4η οδηγία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (19).

2.8.

Στις 7 Μαΐου 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα νέο σχέδιο δράσης για μια ολοκληρωμένη πολιτική της Ένωσης σχετικά με την πρόληψη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας (20) και έναν κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό (21) με τον κατάλογο των χωρών και περιοχών δικαιοδοσίας που δεν συνεργάζονται προς τον σκοπό αυτόν. Το σχέδιο δράσης ξεκινά από την εκτίμηση των αποκλίσεων ως προς την εφαρμογή του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου και από τις «σοβαρές αδυναμίες στην επιβολή των κανόνων» και εκφράζει τη βούληση μηδενικής ανοχής στο παράνομο χρήμα στην ΕΕ. Είναι διαρθρωμένο με βάση έξι πυλώνες: — Διασφάλιση της αποτελεσματικής εφαρμογής του υφιστάμενου πλαισίου, αρχής γενομένης από την πλήρη μεταφορά στο εκάστοτε εθνικό δίκαιο των οδηγιών για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. — Θέσπιση ενός ενιαίου εγχειριδίου κανόνων, μέσω τροποποιημένης οδηγίας και κανονισμού. — Θέσπιση διαδικασιών και σύσταση οργανισμού εποπτείας της ΕΕ, μέσω νομοθετικής πρότασης. — Θέσπιση μηχανισμού συντονισμού και στήριξης για τις μονάδες χρηματοοικονομικών πληροφοριών και για τη διασύνδεση των κεντρικών εθνικών μητρώων τραπεζικών λογαριασμών. — Επιβολή των διατάξεων του ποινικού δικαίου και ενίσχυση της ανταλλαγής πληροφοριών. — Ενίσχυση της διεθνούς διάστασης του πλαισίου της ΕΕ. Εντός του πρώτου τριμήνου του 2021, θα υποβληθούν τέσσερις νομοθετικές προτάσεις που θα αναπτύσσουν τους εν λόγω πυλώνες.

2.9.

Ο δεύτερος σημαντικός τομέας δράσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ήταν η φοροαποφυγή, που συνδέεται με τις πρωτοβουλίες για την ψηφιακή φορολογία και τη βάση φορολογίας εταιρειών. Με τη στρατηγική της, η Επιτροπή επιδίωξε την επίτευξη «πραγματικής φορολόγησης», που θα υποχρεώνει τις πολυεθνικές να καταβάλλουν το μερίδιο που τους αναλογεί όπου δημιουργούν αξία, σύμφωνα με το σχέδιο δράσης του ΟΟΣΑ για την καταπολέμηση της διάβρωσης της φορολογικής βάσης και τη μετατόπιση κερδών, ιδίως περιορίζοντας τη διάβρωση της φορολογικής βάσης εταιρειών μέσω μείωσης τόκων, δικαιωμάτων εκμετάλλευσης και άλλων οικονομικών οφελών. Ως βασικός κανόνας χρησιμοποιήθηκε η οδηγία κατά της φοροαποφυγής (2016), η οποία τροποποιήθηκε το 2017 για να συμπεριλάβει τις ασυμφωνίες όσον αφορά τα υβριδικά μέσα (ATAD 2) (22). Τα αποτελέσματά της δεν μπορούν ακόμη να αξιολογηθούν. Επίσης, έχει θεσπιστεί νομοθεσία για τη διευκόλυνση του διακανονισμού διαφορών που προκύπτουν από τη διπλή φορολόγηση (23). Το 2018 θεσπίστηκε νέος κανονισμός σχετικά με τους ελέγχους ρευστών διαθεσίμων που εισέρχονται και εξέρχονται από την ΕΕ (24).

2.10.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έλαβε υπόψη τη φοροαποφυγή στις νομοθετικές της πρωτοβουλίες για την ψηφιακή φορολογία και τη βάση φορολογίας εταιρειών. Το 2018 πρότεινε δύο οδηγίες σχετικά με τη φορολόγηση των εταιρειών με σημαντική ψηφιακή παρουσία και σχετικά με έναν φόρο εισοδήματος για τις μεγάλες ψηφιακές εταιρείες. Το 2016, πρότεινε ακόμη δύο οδηγίες σχετικά με τη βάση φορολογίας εταιρειών, την οποία κατέστησε κοινή (κοινή βάση φορολογίας εταιρειών) και ενοποιημένη (κοινή ενοποιημένη βάση φορολογίας εταιρειών). Η τελευταία είναι πολύ σημαντική για την καταπολέμηση της φοροαποφυγής. Οι ταυτόχρονες συζητήσεις σε επίπεδο ΟΟΣΑ και η αντίθεση ορισμένων κρατών μελών καθυστέρησαν την έγκριση των εν λόγω οδηγιών. Αντιμέτωπη με αυτήν την κατάσταση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση (2019), με την οποία προτείνει την έναρξη διαλόγου προκειμένου οι αποφάσεις για τα φορολογικά θέματα να λαμβάνονται με ειδική πλειοψηφία.

2.11.

Καίριας σημασίας είναι, αφενός, η συνεργασία μεταξύ των ΜΧΠ και άλλων θεσμικών οργάνων των κρατών μελών μέσω της αυτόματης ανταλλαγής φορολογικών πληροφοριών (AEOI (25)) και, αφετέρου, η διαφάνεια. Έχουν εκδοθεί έως και έξι οδηγίες διοικητικής συνεργασίας. Από την πρώτη, την οδηγία 2011/16/ΕΕ (26), μέχρι την τελευταία, (ΕΕ) 2018/822 (27), έχει επεκταθεί η υποχρέωση γνωστοποίησης των πραγματικών δικαιούχων λογαριασμών, των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων και συναλλαγών, καθώς και όλων των προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων των ασφαλίσεων και των μερισμάτων. Έχει σημειωθεί πρόοδος στις απαιτήσεις της αυτόματης ανταλλαγής πληροφοριών σχετικά με τις φορολογικές συμβάσεις (tax ruling) και τις χρηματοοικονομικές πληροφορίες για τις μεγάλες επιχειρήσεις, για κάθε χώρα (εκθέσεις ανά χώρα, CBCR (28)). Η χρήση χρηματοοικονομικών και άλλων πληροφοριών για την ποινική δίωξη των αδικημάτων ρυθμίστηκε με την οδηγία (ΕΕ) 2019/1153 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (29).

2.12.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επί J.-C. Juncker είχε να αντιμετωπίσει τις μυστικές συμφωνίες ορισμένων κρατών μελών με πολυεθνικές εταιρείες, χάρη στις οποίες δεν πληρώνουν σχεδόν καθόλου φόρους. Κατάφερε επίσης να εισαγάγει φορολογικούς δείκτες στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο. Σύμφωνα με τις τελευταίες συστάσεις ανά χώρα, σε ορισμένα κράτη μέλη, η εφαρμογή της νομοθεσίας δεν είναι ικανοποιητική όσον αφορά τον επιθετικό φορολογικό σχεδιασμό ή τον εντοπισμό των πραγματικών δικαιούχων. Υπάρχουν πολλά περιθώρια βελτίωσης της συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών. Παρά τη σχετική πρόοδο που έχει σημειωθεί, δεν υπάρχει ευρεία μείωση των επιπέδων φορολογικής απάτης, νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και φοροαποφυγής που, σε ορισμένες περιπτώσεις αυξάνονται (όπως ροές κεφαλαίων προς εικονικές-εταιρείες).

2.13.

Η ΕΟΚΕ έχει εκδώσει, κατά την τελευταία πενταετία, 25 γνωμοδοτήσεις για τα θέματα αυτά. Η ΕΟΚΕ έχει σε γενικές γραμμές υποστηρίξει τα μέτρα που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι απαιτήσεις της ήταν μεγαλύτερες, όπως αυτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

3.   Γενικές παρατηρήσεις και συστάσεις

3.1.

Η κρίση της πανδημίας κορoνoϊού, που είναι η πιο σοβαρή από το τέλος του B’ Παγκοσμίου Πολέμου, πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε οικονομικού και κοινωνικού προβληματισμού και πρότασης. Όσον αφορά την παρούσα γνωμοδότηση, είναι σαφές ότι η δραστική μείωση του οικονομικού όγκου των φορολογικών εγκλημάτων και της φοροαποφυγής θα παρείχε στα κράτη μέλη και στην ίδια την ΕΕ ένα μέρος των οικονομικών πόρων που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των υγειονομικών, οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων της πανδημίας. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η συμμετοχή των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων, των εθνικών κυβερνήσεων και της κοινωνίας των πολιτών στη λήψη όσων μέτρων απαιτούνται για τη μόνιμη και αποτελεσματική δράση κατά των φορολογικών αδικημάτων και της φοροαποφυγής αποτελεί σήμερα, περισσότερο από ποτέ, αναγκαία πολιτική και ηθική επιταγή, αλλά και επείγον ζήτημα.

3.2.

Το κύριο θέμα της παρούσας γνωμοδότησης είναι, με βάση μια γενική οπτική και τις απόψεις που διατυπώθηκαν σε προηγούμενες γνωμοδοτήσεις της ΕΟΚΕ, η διατύπωση προτάσεων που θα καταστήσουν αποτελεσματικότερη την καταπολέμηση αυτών των εγκλημάτων. Πρέπει να ληφθούν υπόψη οι σχέσεις μεταξύ των διαφόρων φορολογικών εγκλημάτων, καθώς και της σχέσης όλων αυτών με τη φοροαποφυγή, μέσω κοινών διαύλων οι οποίοι έχουν ως κοινή κατάληξη τους φορολογικούς παραδείσους.

3.3.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τη βούληση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου να προωθήσουν πρωτοβουλίες για την καταπολέμηση των φορολογικών εγκλημάτων, της φοροδιαφυγής και του αθέμιτου φορολογικού ανταγωνισμού, και εκφράζει τη λύπη της για το γεγονός ότι ορισμένες από τις κύριες πρωτοβουλίες, όπως αυτές που αφορούν τη φορολόγηση του εισοδήματος των εταιρειών, την απάτη στον τομέα του ΦΠΑ και τον επιθετικό φορολογικό σχεδιασμό, έχουν παγώσει ή μπορούν να ανακοπούν από ορισμένα κράτη μέλη και λόγω έλλειψης συνεργασίας μεταξύ τους.

3.4.

Η ΕΟΚΕ προτείνει την εκπόνηση ενός ευρωπαϊκού συμφώνου για την αποτελεσματική πάταξη της φορολογικής απάτης, της φοροδιαφυγής, της φοροαποφυγής και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναλάβει πολιτική πρωτοβουλία στην οποία θα συμμετέχουν οι εθνικές κυβερνήσεις και τα υπόλοιπα θεσμικά όργανα της ΕΕ για την πραγματοποίηση αυτού του συμφώνου. Η συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών πρέπει να αποτελεί έναν από τους πυλώνες του συμφώνου.

3.5.

Η αποτελεσματική εφαρμογή του συμφώνου θα πρέπει να παρέχει στην ΕΕ και τα κράτη μέλη της πρόσθετους πόρους, επιπλέον εκείνων που παρέχει η ανάπτυξη, για τη χρηματοδότηση των σχεδίων ανάκαμψης από την κρίση της πανδημίας, του πράσινου και ψηφιακού μετασχηματισμού των οικονομιών τους και της οικοδόμησης ενός στέρεου ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων. Με βάση τον σεβασμό της φορολογικής κυριαρχίας των κρατών μελών, η ΕΟΚΕ απευθύνει έκκληση στους πολιτικούς υπεύθυνους της ΕΕ και τις εθνικές κυβερνήσεις προκειμένου, με την υπευθυνότητα και τη γενναιοδωρία που απαιτεί η τραγική στιγμή που ζούμε, να επιτύχουν συναίνεση ως προς το περιεχόμενο του συμφώνου. Κατά την άποψη της ΕΟΚΕ, η επίτευξη συναίνεσης όσον αφορά ένα ευρωπαϊκό σύμφωνο για την καταπολέμηση των φορολογικών εγκλημάτων, της φοροαποφυγής και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας θα πρέπει να βασίζεται στα εξής: 1) στη δέσμευση των κρατών μελών και των θεσμικών οργάνων της ΕΕ ότι θα λάβουν όλα τα πρόσθετα νομοθετικά και διοικητικά μέτρα που απαιτούνται για την αποτελεσματική καταπολέμηση αυτών των εγκλημάτων και των αθέμιτων πρακτικών· 2) στην επίδειξη μεγαλύτερης πολιτικής βούλησης για συνεργασία τόσο μεταξύ των κρατών μελών όσο και με τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, με στόχο την καθιέρωση αποτελεσματικών διαδικασιών για διοικητική, αστυνομική και δικαστική συνεργασία προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι του Συμφώνου· 3) στη δέσμευση των κρατών μελών ότι θα θέσουν τέλος στον αθέμιτο φορολογικό ανταγωνισμό και θα «ξεπαγώσουν» τις οδηγίες που διαλαμβάνουν τους στόχους του συμφώνου· και, τέλος, 4) στη συμμετοχή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών στο σύμφωνο.

3.6.

Η συμμετοχή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών στο σύμφωνο αυτό και στη δημιουργία προηγμένης κοινωνικής συνείδησης στα φορολογικά θέματα είναι ουσιαστικής σημασίας. Οι Ευρωπαίοι πολίτες ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ύπαρξη επαρκών πόρων ώστε να υπάρχουν υψηλής ποιότητας δημόσιες υπηρεσίες —σήμερα, ειδικότερα, υγείας και έρευνας— και επαρκή συστήματα κοινωνικής προστασίας. Στην πλειονότητά τους, οι εργοδότες που εκπληρώνουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις επιθυμούν να σταματήσει η φοροδιαφυγή και η φοροαποφυγή ορισμένων επιχειρήσεων, που σημαίνει γι’ αυτούς αθέμιτο ανταγωνισμό.

3.7.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως προς το ότι «[…]η δίκαιη φορολόγηση και η αποφασιστική καταπολέμηση της φορολογικής απάτης, της φοροδιαφυγής, του επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας δίκαιης κοινωνίας και μιας ισχυρής οικονομίας, προασπίζοντας παράλληλα το κοινωνικό συμβόλαιο και το κράτος δικαίου» (30). Ως εκ τούτου, παρατηρεί με ανησυχία το μέγεθος του φορολογικού χάσματος που δημιουργούν αυτά τα εγκλήματα και οι αθέμιτες πρακτικές στα φορολογικά έσοδα, καθώς και την πρόσφατη εξέλιξη της φορολογίας, η οποία έχει μετατοπίσει τη φορολογική επιβάρυνση στα εισοδήματα από την εργασία, και από τον χρηματοπιστωτικό τομέα στην πραγματική οικονομία, όπου οι ΜΜΕ υφίστανται μεγαλύτερη φορολογική πίεση από τις πολυεθνικές.

3.8.

Η εισαγωγή φορολογικών δεικτών στις ανά χώρα εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου αποτέλεσε ένα βήμα προς τα εμπρός. Ωστόσο, η αξιολόγηση των επιδόσεών τους δείχνει ότι η λειτουργία των ΜΧΠ, η αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών και η συνεργασία των φορολογικών αρχών δεν είναι ικανοποιητικές σε ορισμένα από τα κράτη μέλη της ΕΕ όσον αφορά τόσο τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες όσο και τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή. Η ΕΟΚΕ προτείνει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναγάγει—στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο— τους φορολογικούς δείκτες στην ίδια θέση με τους υπολοίπους και να εγκαθιδρύσει μια διαδικασία για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας, της δικαιοσύνης, της επάρκειας και της ορθής λειτουργίας των φορολογικών συστημάτων.

3.9.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει το νέο σχέδιο δράσης για μια ολοκληρωμένη ενωσιακή πολιτική με σκοπό την πρόληψη της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και της χρηματοδότησης της τρομοκρατίας και εκτιμά ότι θα πρέπει να εφαρμοστεί επειγόντως. Τάσσεται υπέρ της σύστασης ενός ευρωπαϊκού εποπτικού φορέα, ο οποίος θα ενισχύει στον μέγιστο δυνατό βαθμό τη συνεργασία μεταξύ των φορολογικών αρχών και των μονάδων χρηματοοικονομικών πληροφοριών των κρατών μελών και θα διαθέτει άμεσες αρμοδιότητες για τον έλεγχο και τη διερεύνηση των υπόχρεων οντοτήτων σε όλους τους τομείς, καθώς και επαρκή μέσα σε ανθρώπινο δυναμικό και τεχνολογία για την προσαρμογή στη διαρκή εξέλιξη των εγκλημάτων. Ζητά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να μελετήσει, ως καταλληλότερη μέθοδο προς τούτο, τη σύσταση ευρωπαϊκού οργανισμού αρμόδιου για την καταπολέμηση του φορολογικού, οικονομικού και χρηματοοικονομικού εγκλήματος και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και για την εποπτεία της τήρησης της νομοθεσίας και της αποτελεσματικότητας των διοικητικών ενεργειών. Η ΕΟΚΕ θεωρεί απαραίτητο να εκφράζεται η ΕΕ με κοινή γνώμη σε διεθνή φόρουμ όπως η FATF (ΟΟΣΑ), η G20 και ο ΟΗΕ. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να βοηθήσει τα κράτη μέλη εγκαθιδρύοντας ιδρύματα κατάρτισης όπως η Ευρωπαϊκή Σχολή Φοροτεχνικών, όπως προτείνεται στη γνωμοδότησή της με θέμα το πρόγραμμα Fiscalis (Οκτώβριος 2018) (31).

3.10.

Το νομικό πλαίσιο για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες πρέπει να επιτρέπει την πρόσβαση σε πληροφορίες για κατόχους λογαριασμών, επιχειρήσεων και καταπιστευμάτων, με τήρηση των κανόνων προστασίας των δεδομένων και της σχετικής νομολογίας του ΔΕΕ. Πρέπει να εξασφαλιστεί η προστασία όσων επαγγελματιών κρίνουν αναγκαίο να καταγγέλλουν πρακτικές ύποπτες για νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες που υποπίπτουν στην αντίληψή τους. Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για το γεγονός ότι με το σχέδιο δράσης προτείνεται ένα νέο σύστημα προστασίας των μαρτύρων, και ζητεί να μην καθυστερήσει έως τα τέλη Δεκεμβρίου 2021. Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες ώστε τα μέτρα που θα εγκριθούν να συνεπάγονται όσο το δυνατόν λιγότερο πρόσθετο διοικητικό και οικονομικό φόρτο για τα κράτη μέλη και τις υπόχρεες οντότητες.

3.11.

Τα μέτρα ελέγχου προς τρίτους που περιλαμβάνονται στην 5η οδηγία κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες θα είναι αποτελεσματικά μόνο με έναν ρεαλιστικό κατάλογο χωρών υψηλού κινδύνου. Η ΕΟΚΕ ζητεί διαφανή και σαφή μεθοδολογία και συντομότερες περιόδους αξιολόγησης. Πιστεύει ότι ο νέος κατάλογος, με μόνο 20 χώρες και περιοχές, θα πρέπει να εγκριθεί το συντομότερο δυνατόν με την προσθήκη μερικών ακόμα χωρών, όπως αυτές που έχουν πρωταγωνιστήσει στα πρόσφατα σκάνδαλα. Εκφράζει την απογοήτευσή της για τα εμπόδια που παρεμβάλλουν ορισμένες χώρες της ΕΕ ως προς την πρόσβαση σε πληροφορίες σχετικά με συναλλαγές σε φορολογικούς παραδείσους.

3.12.

Ο κατάλογος του Ecofin (2017) των φορολογικών παραδείσων όσον αφορά τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή επικαιροποιήθηκε τον περασμένο Φεβρουάριο. Σε αντίθεση με άλλους καταλόγους, αυτός έχει το πλεονέκτημα ότι καλύπτει τόσο εκείνους που δεν αποδέχονται αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών όσο και εκείνους που προσφέρουν ειδική φορολογική μεταχείριση στις επιχειρήσεις. Είναι κατακριτέο ότι ο ευρωπαϊκός κατάλογος αποκλείει την ύπαρξη κοινοτικών φορολογικών παραδείσων. Ωστόσο, στις ειδικές ανά χώρα συστάσεις του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει ορισμένα κράτη μέλη που υπονομεύουν τις φορολογικές βάσεις των κοινοτικών εταίρων τους. Παρά το γεγονός ότι η απειλή ένταξης στη μαύρη λίστα έχει αντίκτυπο στη φήμη και μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά, οι κυρώσεις δεν είναι επαρκώς αποτελεσματικές.

3.13.

Για να μπορέσουν οι περιοχές δικαιοδοσίας του καταλόγου να επιτύχουν τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις, η ΕΟΚΕ προτείνει να αναθεωρηθεί ο κανονισμός, μετά την επόμενη αξιολόγηση, ώστε να απαγορευτούν οι χρηματοπιστωτικές συναλλαγές με την ΕΕ σε όσους δεν το πράξουν. Τα μέτρα πρέπει επίσης να αφορούν τις επιχειρήσεις που αποφεύγουν την καταβολή φόρων. Ένα αποτελεσματικό μέτρο θα ήταν να μη χορηγηθούν δημόσιες ενισχύσεις λόγω της πανδημίας COVID-19 στις επιχειρήσεις που πραγματοποιούν μη δικαιολογημένες συναλλαγές με τις περιοχές δικαιοδοσίας του καταλόγου, όπως έχει εγκριθεί από ορισμένα κράτη μέλη. Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης να εξεταστεί το ενδεχόμενο εξαίρεσης των εν λόγω επιχειρήσεων από τις δημόσιες συμβάσεις.

3.14.

Οι πολυεθνικές λειτουργούν σε παγκόσμιο επίπεδο και υπό κοινή διεύθυνση, αλλά οι φορολογικοί κανόνες θεσπίζονται σε εθνικό επίπεδο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η αλληλεπίδρασή τους με τα καθεστώτα άλλων χωρών, αν δεν πρόκειται για ξεκάθαρο φορολογικό ανταγωνισμό με αυτές. Ορισμένες αρχές εγκρίνουν φορολογικά καθεστώτα που υπονομεύουν τις φορολογικές βάσεις άλλων περιοχών. Αυτό, σε συνδυασμό με τη γενικευμένη μείωση των επιτοκίων, οδήγησε τις χώρες σε έναν αγώνα για την όσο το δυνατόν πιο μειωμένη φορολογία, με στόχο την προσέλκυση των άμεσων ξένων επενδύσεων, και οδήγησε σε νομικά κενά και αναντιστοιχίες. Πολλές πολυεθνικές εταιρείες αναδιαρθρώνουν τις δραστηριότητές τους προκειμένου να μειώσουν σημαντικά τη φορολογική τους επιβάρυνση. Για να το επιτύχουν, καταφεύγουν σε ορισμένες συναλλαγές εντός του εκάστοτε ομίλου, ώστε να μεταφέρουν τεχνητά μεγάλο μέρος των δαπανών προς περιοχές μεσαίας ή υψηλής φορολογίας, ενώ τα κέρδη δηλώνονται σε περιοχές δικαιοδοσίας χαμηλής ή μηδενικής φορολογίας, εκεί όπου καταλήγουν σε μυστικές φορολογικές συμφωνίες με τις κυβερνήσεις. Η μεταφορά κερδών από μεγάλες εταιρείες της ψηφιακής οικονομίας είναι ιδιαίτερα εύκολη σε αυτό το περιβάλλον. Η ΕΟΚΕ ευελπιστεί ότι η εφαρμογή τόσο των κανόνων περί διάβρωσης της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών όσο και των οδηγιών κατά της φοροαποφυγής θα καταστήσει δυνατή τη βαθμιαία αλλαγή της κατάστασης αυτής. Είναι νωρίς ακόμη για την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Για να υπάρξουν αποτελέσματα, είναι απαραίτητη η συνεργασία όλων των κρατών μελών, κύριος στόχος του ευρωπαϊκού συμφώνου.

3.15.

Η ΕΕ είναι χώρος ευάλωτος στη φοροαποφυγή (32). Η κινητικότητα κεφαλαίων, αγαθών και των ανθρώπων στην εσωτερική αγορά έρχεται σε αντίθεση με την έλλειψη συντονισμού των φορολογικών πολιτικών. Μετά την κρίση του 2008, η πρόοδος της οικονομικής διακυβέρνησης επικεντρώθηκε στον έλεγχο των δαπανών. Η κατάσταση έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια, αλλά ο συντονισμός των φορολογικών πολιτικών εξακολουθεί να είναι ανεπαρκής. Η θέσπιση φορολογικών δεικτών στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο αποτελεί ένα βήμα προόδου που έδωσε τη δυνατότητα να επισημανθούν ως επιζήμια τα φορολογικά συστήματα ορισμένων κρατών μελών.

3.16.

Το 2009, η Ομάδα των 20 δρομολόγησε μια διαδικασία συνεργασίας για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και της φοροαποφυγής. Ο ΟΟΣΑ ενέκρινε ένα νέο παγκόσμιο πρότυπο για την ανταλλαγή πληροφοριών, το κοινό πρότυπο αναφοράς, που βασίζεται στην αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών. Οι περισσότερες περιοχές δικαιοδοσίας της διεθνούς κοινότητας δεσμεύτηκαν να το εφαρμόσουν από τον Ιανουάριο του 2018. Εκκρεμεί συνολική αξιολόγηση όσον αφορά την τήρησή του.

3.17.

Στην ΕΕ, η αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών ρυθμίζεται από την οδηγία διοικητικής συνεργασίας, η οποία έχει αναθεωρηθεί επανειλημμένως προκειμένου να ευθυγραμμιστεί με το κοινό πρότυπο αναφοράς. Η οδηγία διοικητικής συνεργασίας έχει επεκτείνει την υποχρέωση της αυτόματης ανταλλαγής πληροφοριών στα φυσικά και νομικά πρόσωπα και στις κύριες κατηγορίες εισοδήματος, αλλά υπάρχουν κενά που πρέπει να καλυφθούν. Το ζήτημα των πληροφοριών σχετικά με τον πραγματικό δικαιούχο περιουσιακών στοιχείων και κεφαλαίων, αδιαφανών ενδιάμεσων οντοτήτων (ορισμένων καταπιστευμάτων, εταιρειών-βιτρίνα, ιδρυμάτων κ.λπ.) παραμένει ανεπίλυτο, όπως καταδεικνύεται από το σκάνδαλο των «εγγράφων του Παναμά» (Panama Papers). Δεν έχει επιλυθεί ούτε το ζήτημα της ανωνυμίας των «μετοχών στον κομιστή», χωρίς δημοσίως γνωστό δικαιούχο, που ακόμη επιτρέπεται σε ορισμένες χώρες. Το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας διοικητικής συνεργασίας θα πρέπει να επεκταθεί στα έργα τέχνης και στα άλλα στοιχεία υψηλής αξίας που βρίσκονται σε ελεύθερους λιμένες και τελωνειακές αποθήκες. Θα πρέπει επίσης να επιλυθεί το πρόβλημα των καθεστώτων ιθαγένειας ή διαμονής λόγω επενδύσεων που προσφέρουν 19 κράτη μέλη και τα οποία σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούνται για τη διάπραξη φορολογικών αδικημάτων.

3.18.

Το σχέδιο δράσης BEPS του ΟΟΣΑ είναι η παγκόσμια πρωτοβουλία για την καταπολέμηση της διάβρωσης της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών. Οι εκθέσεις προόδου για καθεμία από τις 15 δράσεις του έχουν διαφορετικό νομικό χαρακτήρα. Ορισμένες εκθέσεις αφορούν τις βέλτιστες πρακτικές και άλλες την κατάταξη ελάχιστων προτύπων, με τη δυνατότητα να υποχρεώνουν τα κράτη να ενσωματώσουν το περιεχόμενό τους στο εταιρικό δίκαιο. Η επίλυση ορισμένων βασικών ζητημάτων, όπως η φορολόγηση της ψηφιοποιημένης οικονομίας ή η κατανομή των φορολογικών δικαιωμάτων ανά χώρα, εκκρεμεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Ορισμένες χώρες και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών έχουν επικρίνει τη μεθόδευση διάβρωσης της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών και έχουν ζητήσει να μεταφερθεί η μεταρρύθμιση του διεθνούς δημοσιονομικού συστήματος στην Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων επί φορολογικών θεμάτων του ΟΗΕ. Η ΕΟΚΕ είναι της άποψης ότι ο ΟΟΣΑ πρέπει να ολοκληρώσει το έργο του και να συνεργαστεί με την Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών, προκειμένου να καταλήξουν σε κοινά και οικουμενικά συμπεράσματα.

3.19.

Οι οδηγίες κατά της φοροαποφυγής αποτελούν βασικά στοιχεία της στρατηγικής της ΕΕ για την καταπολέμηση της φοροαποφυγής. Διασφαλίζουν ότι τα κράτη μέλη εφαρμόζουν συντονισμένα τις εκθέσεις με θέμα τη διάβρωση της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών και ενισχύουν τη νομική τους ισχύ, υποβάλλοντάς τες στον έλεγχο του Δικαστηρίου της ΕΕ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι κανόνες για την αντιμετώπιση των καταχρήσεων υπερβαίνουν τους κανόνες περί διάβρωσης της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών, όπως στην περίπτωση των «εξαγωγικών φόρων», των κανόνων για τις ελεγχόμενες αλλοδαπές εταιρείες, των κανόνων κατά των υβριδικών μέσων, ή της θέσπισης γενικής ρήτρας κατά των καταχρήσεων. Ωστόσο, δεν συμπεριλήφθηκαν οι επενδυτικές ρήτρες λόγω της αντίθεσης ορισμένων χωρών, παρά το γεγονός ότι η Επιτροπή και η πλειοψηφία των κρατών μελών το υποστήριξαν.

3.20.

Οι έρευνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όσον αφορά τις μυστικές φορολογικές συμφωνίες που έχουν υπογραφεί από μερικές μεγάλες πολυεθνικές και τις κυβερνήσεις ορισμένων κρατών μελών της ΕΕ κατέδειξαν τη σημασία της διευκόλυνσης των μεθοδεύσεων φοροαποφυγής: συντελεστές φορολογίας που κυμαίνονται από 0,05 % έως 2 % επί των κερδών που μεταφέρονται από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Σε απάντηση, η ΕΕ μεταρρύθμισε την οδηγία διοικητικής συνεργασίας για να καταστήσει υποχρεωτική την αυτόματη κοινοποίηση οποιασδήποτε διασυνοριακής φορολογικής απόφασης που υπογράφεται από ένα κράτος μέλος.

3.21.

Μια πιο πρόσφατη μεταρρύθμιση της οδηγίας διοικητικής συνεργασίας επεξέτεινε την αυτόματη ανταλλαγή βασικών πληροφοριών των μεγάλων επιχειρήσεων (33) ανά χώρα (εκθέσεις ανά χώρα (34)), σύμφωνα με τις προδιαγραφές της δράσης 13 κατά της διάβρωσης της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών. Ωστόσο, εξακολουθεί να μην επιτρέπεται η δημόσια πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη μεταρρύθμιση της οδηγίας 2013/34/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (35) (περί λογιστικής), έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η δημοσίευση των εκθέσεων ανά χώρα. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι θα πρέπει να ισχύει τουλάχιστον για τις επιχειρήσεις που λαμβάνουν κρατικές ενισχύσεις.

3.22.

Η πολύ σημαντική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με θέμα τη φορολόγηση των επιχειρήσεων είναι η εναρμόνιση της φορολογητέας βάσης των εταιρειών. Στην πρώτη φάση (θέσπιση κοινής βάσης φορολογίας εταιρειών), η βάση φορολογίας θα υπολογιζόταν με βάση κοινούς κανόνες. Στη δεύτερη φάση (κοινή ενοποιημένη βάση φορολογίας εταιρειών), τα κέρδη και οι ζημίες που θα είχαν σε κάθε κράτος μέλος οι διάφορες θυγατρικές μιας εταιρείας ή ενός πολυεθνικού ομίλου θα ενοποιούνταν σε ολόκληρη την ΕΕ. Το καθαρό υπόλοιπο που προκύπτει θα κατανέμεται στα διάφορα κράτη στα οποία δραστηριοποιείται η εταιρεία, φορολογούμενη σε κάθε ένα από αυτά σύμφωνα με έναν προκαθορισμένο τύπο (στοιχεία ενεργητικού, πωλήσεις και απασχόληση). Ελπίζουμε ότι με την ενοποίηση, ένα μεγάλο μέρος των συναλλαγών επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού θα έμενε απενεργοποιημένο. Η ΕΟΚΕ συμφωνεί ότι η φορολογία θα πρέπει να βασίζεται σε έναν σταθμισμένο τύπο όπου θα συνεκτιμώνται ο τόπος πώλησης, απασχόλησης και στοιχείων ενεργητικού. Η αξία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, των δεδομένων και άλλων άυλων περιουσιακών στοιχείων πρέπει να αξιολογείται αυστηρά.

3.23.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τον ΟΟΣΑ, η δυσκολία των εν ισχύ φορολογικών κανόνων να εντοπίζουν τα έσοδα των νέων επιχειρηματικών μοντέλων της ψηφιακής οικονομίας είχε ως συνέπεια, σε διάφορες καταστάσεις και χώρες, τη μειωμένη φορολόγηση των ψηφιακών εταιρειών σε σύγκριση με τις παραδοσιακές. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε (τον Μάρτιο 2018) δύο προτάσεις οδηγίας για τη φορολόγηση της ψηφιακής οικονομίας (36), σύμφωνα με τις εργασίες του ΟΟΣΑ που πρόκειται να ολοκληρωθούν το 2020. Η μία οδηγία δίνει μια προσωρινή λύση και η άλλη την τελική λύση. Η προσωρινή λύση θεσπίζει φόρο 3 % επί των πωλήσεων ψηφιακών υπηρεσιών από τις μεγάλες επιχειρήσεις (και όχι επί των κερδών ή όπου δημιουργείται αξία). Παραμένει σε εκκρεμότητα στο Συμβούλιο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει τώρα μια συνολική λύση στο πλαίσιο των εργασιών του ΟΟΣΑ, αλλά, εάν δεν επιτευχθεί συμφωνία έως το τέλος του 2020, θα συνεχίσει την πρωτοβουλία της για φορολόγηση των μεγάλων ψηφιακών εταιρειών.

3.24.

Τόσο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή όσο και η ΕΟΚΕ (37) έχουν εκφράσει τις απόψεις τους σχετικά με την ανάγκη να ξεκινήσει συζήτηση και να συζητηθούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την προοδευτική μετάβαση από την ομοφωνία στην ειδική πλειοψηφία όσον αφορά τα φορολογικά θέματα. Οι προθεσμίες για να πραγματοποιηθεί η αλλαγή αυτή μπορεί να είναι συντομότερες ή μεγαλύτερες, ανάλογα με το πόσο ευαισθητοποιημένα είναι τα κράτη μέλη ως προς τα φορολογικά ζητήματα επί των οποίων είναι επιθυμητή η παρέμβαση.

3.25.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι οι τεράστιες προκλήσεις που εγείρει η κρίση της πανδημίας COVID-19 στην ΕΕ και σε όλα τα κράτη μέλη της είναι ασυμβίβαστες με κάθε μορφής ολιγωρία όσον αφορά τα εγκλήματα που υπονομεύουν την οικονομική ανάπτυξη και τα δημόσια οικονομικά. Υποστηρίζει, επίσης, την ανάγκη ενίσχυσης της συνεργασίας και της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών, των θεσμικών οργάνων της ΕΕ και των τομέων της ευρωπαϊκής κοινωνίας των πολιτών.

4.   Επιμέρους προσεγγίσεις και συστάσεις

4.1.

Συνιστάται να επεκταθεί η λύση που προβλέπεται από την 5η οδηγία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες στο πεδίο της φοροδιαφυγής, ώστε να υποχρεωθούν τα κράτη να δημιουργήσουν ένα κεντρικό και δημόσιο μητρώο των πραγματικών δικαιούχων εταιρειών και καταπιστευμάτων. Επίσης, πρέπει να θεσπιστεί κατάλληλη διαδικασία για τον εντοπισμό του πραγματικού ιδιοκτήτη όταν βρίσκεται πίσω από επιχείρηση με έδρα εκτός της ΕΕ. Όλα τα μητρώα πρέπει να λειτουργούν με ενδεδειγμένο και αναλογικό τρόπο, ώστε να καταστεί ευκολότερη η εργασία για τις επιχειρήσεις που πρέπει να πληρούν τις απαιτήσεις και, ιδίως, για τις ΜΜΕ, οι οποίες θα πρέπει να διαθέτουν υπηρεσίες υποστήριξης.

4.2.

Η υποχρέωση γνωστοποίησης των πραγματικών ιδιοκτητών όλων των εταιρειών και καταπιστευμάτων πρέπει να επεκταθεί στη γνωστοποίηση των ιδιοκτητών μετοχών στον κομιστή. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εξετάσει το ενδεχόμενο θέσπισης μιας διαδικασίας που θα επιτρέψει αυτό και, εφόσον δεν καθίσταται δυνατόν, να προβαίνει στην απαγόρευσή της λειτουργίας της στην ΕΕ.

4.3.

Πρέπει να καλυφθούν τα κενά που υφίστανται ακόμη στο κείμενο της οδηγίας διοικητικής συνεργασίας, προκειμένου να επεκταθεί η αυτόματη ανταλλαγή πληροφοριών στα έργα τέχνης και στα άλλα στοιχεία υψηλής αξίας που βρίσκονται σε ελεύθερους λιμένες, τελωνειακές αποθήκες και ειδικές οικονομικές ζώνες.

4.4.

Τα κράτη μέλη πρέπει να υποχρεωθούν να καταργήσουν σταδιακά τα καθεστώτα ιθαγένειας ή διαμονής λόγω επενδύσεων που διευκολύνουν τα φορολογικά εγκλήματα. Αυτή είναι η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της ΕΟΚΕ στη γνωμοδότησή της ECO/618 (38). Εφόσον εξακολουθούν να υφίστανται, θα πρέπει να ληφθούν τα αναγκαία μέτρα ελέγχου για να εξασφαλίζεται ότι οι επενδυτές εκπληρώνουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις.

4.5.

Πρέπει να θεσπιστούν μέτρα που θα συμφωνηθούν στο πλαίσιο του ΟΟΣΑ και του Ολοκληρωμένου πλαισίου τεχνικής βοήθειας όσον αφορά την κατανομή των φορολογικών εσόδων σε περιοχές δικαιοδοσίας της αγοράς όπως η Ινδία και η Κίνα. Η οδηγία κατά της φοροαποφυγής πρέπει να μεταρρυθμιστεί ώστε να περιλαμβάνει κανόνες για τη φορολογική μεταχείριση όσον αφορά τις περιοχές δικαιοδοσίας με χαμηλή φορολογία, ιδίως όσον αφορά τον επαναπατρισμό μερισμάτων ή υπερτιμημάτων από θυγατρικές στο εξωτερικό, εφόσον αυτές δεν έχουν φορολογηθεί σε ένα ελάχιστο επίπεδο στο εξωτερικό.

4.6.

Σύμφωνα με το αίτημα του ψηφίσματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου του Μαρτίου 2019 (39), η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή και τα κράτη μέλη να εξετάσουν την έννοια της πραγματικής ελάχιστης φορολόγησης των κερδών των εταιρειών και την πιθανή εφαρμογή της.

4.7.

Πρέπει να αυξηθεί η συνεργασία μεταξύ εποπτικών φορέων και φορολογικών αρχών των κρατών μελών, ιδίως στον τομέα των φορολογικών εγκλημάτων και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, καθώς και να προωθηθεί η ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ της Ευρωπόλ και των εθνικών αστυνομικών δυνάμεων.

4.8.

Πρέπει να δοθεί χρηματοδοτική και τεχνική στήριξη στις εθνικές ΜΧΠ, ώστε να είναι σε θέση να εκτελούν αποτελεσματικά τα καθήκοντά τους.

4.9.

Το τεράστιο ύψος των κεφαλαίων που διοχετεύονται μέσω εικονικών-εταιρειών με έδρα την ΕΕ απαιτεί αποφασιστική αντίδραση από πλευράς των πολιτικών αρμοδίων. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκπονήσει μελέτη σχετικά με τον ρόλο των «εικονικών-εταιρειών» στη φορολογική απάτη, τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή (μετά την εφαρμογή των οδηγιών κατά της φοροαποφυγής 1 και 2) και τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, καθώς και, με βάση τα συμπεράσματά της, να λάβει όλα τα αναγκαία μέτρα για την αποτροπή των εν λόγω αδικημάτων και αθέμιτων μεθοδεύσεων μέσω εταιρειών αυτού του τύπου. Οι οδηγίες για την καταπολέμηση της φοροαποφυγής, η οδηγία για την επάρκεια των ιδίων κεφαλαίων και η οδηγία για την καταπολέμηση της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες θα πρέπει, κατά περίπτωση, να τροποποιηθούν.

4.10.

Η ΕΟΚΕ προτείνει, στις προσεχείς συμφωνίες της ΕΕ, είτε εμπορικές είτε επενδυτικές είτε οικονομικής εταιρικής σχέσης, ή στην αναθεώρηση των υφιστάμενων συμφωνιών, να συμπεριληφθεί, σύμφωνα με τις αρχές και τους κανόνες του ΠΟΕ, ένα κεφάλαιο με θέμα τη φορολογία, το οποίο θα περιλαμβάνει τα αποτελέσματα του προγράμματος κατά της διάβρωσης της φορολογικής βάσης και της μετατόπισης κερδών του ΟΟΣΑ, με ρήτρες για την καταπολέμηση της φορολογικής απάτης και της φοροδιαφυγής, του επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού και της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, καθώς και για τη συνεργασία μεταξύ των φορολογικών διοικήσεων.

---

(1)  Αντιστοίχως AMLD και ATAD στα αγγλικά.

(2)  ΕΕ C 353 της 18.10.2019, σ. 90.

(3)  C(2020) 2800 final.

(4)  The FATF's High-Risk Jurisdictions Κατάλογος δικαιοδοσιών υψηλού κινδύνου που περιλαμβάνει μόνο δύο κράτη (Βόρεια Κορέα και Ιράν). The FATF's Jurisdictions under Increased Monitoring Κατάλογος δικαιοδοσιών ενισχυμένης παρακολούθησης που περιλαμβάνει 18 κράτη. Και οι δύο κατάλογοι επικαιροποιήθηκαν στις 21 Φεβρουαρίου 2020.

(5)  Ο κατάλογος του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού (ΕΕ) 2020/855 της Επιτροπής της 7ης Μαΐου 2020 (ΕΕ L 195 της 19.6.2020, σ. 1) περιλαμβάνει είκοσι περιοχές υψηλού κινδύνου όσον αφορά τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες και τη χρηματοδότηση της τρομοκρατίας. Ο αναθεωρημένος ενωσιακός κατάλογος μη συνεργάσιμων περιοχών δικαιοδοσίας όσον αφορά τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή περιλαμβάνει δώδεκα, στις οποίες προστίθενται άλλες είκοσι που υπόκεινται σε εποπτεία.

(6)  Lipton, D.: Shining a Light, σ. 4 και Shaxson, N.: Tackling Tax Havens, σ. 7, με αναφορά στον Zucman G. (2017). ΔΝΤ, F&D, Σεπτέμβριος 2019.

(7)  Bhatt, G.: Editor’s Letter. ΔΝΤ. Ό.π., σ. 2.

(8)  Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 26.3.2019, σχετικά με το οικονομικό έγκλημα, τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή, σημείο 24.

(9)  ΕΚ, Όπ. πρ., σημεία 142 και 143.

(10)  Shaxson, N. Tackling Tax Havens. ΔΝΤ, ό.π., σ. 7.

(11)  ΕΚ, Ό.π., σημείο 19

(12)  ΕΚ, Ό.π., σημείο 328.

(13)  Damgaardm, J., Elkjaer, T. Johannesen, N. The Rise of Phantom Investments, σ. 11-13. ΔΝΤ, F&D, Σεπτέμβριος 2019.

(14)  UN: UNODC Money-Laundering and Globalization.

(15)  ΕΚ, Όπ. πρ., σημεία 236 και 237.

(16)  ΕΚ, Ό.π., σημείο 235 Financial Times, 23/3/2020.

(17)  COM(2019) 360 final, 370 final, 371 final και 372 final της 24.7.2019. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το έγγραφο COM (2019) 373 final — Έκθεση για την αξιολόγηση των πρόσφατων υποθέσεων εικαζόμενης νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες με την εμπλοκή πιστωτικών ιδρυμάτων της ΕΕ.

(18)  11 Ιουνίου 2020: https://www.eca.europa.eu/en/Pages/DocItem.aspx?did=53979

(19)  2 Ιουλίου 2020: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_20_1228

(20)  C(2020) 2800.

(21)  Κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός (ΕΕ) 2020/855 της Επιτροπής, της 7ης Μαΐου 2020.

(22)  Η οδηγία (ΕΕ) 2016/1164 του Συμβουλίου (οδηγία κατά της φοροαποφυγής) (ΕΕ L 193 της 19.7.2016, σ. 1) τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2020 στα κράτη μέλη που δεν είχαν τη δική τους νομοθεσία (το 2024 στα άλλα κράτη). Η οδηγία (ΕΕ) 2017/952 του Συμβουλίου (ATAD 2) (ΕΕ L 144 της 7.6.2017, σ. 1) θα τεθεί σε ισχύ την 1 Ιανουαρίου 2022.

(23)  Οδηγία (ΕΕ) 2017/1852 του Συμβουλίου (ΕΕ L 265 της 14.10.2017, σ. 1).

(24)  Κανονισμός (ΕΕ) 2018/1672 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (ΕΕ L 284 της 12.11.2018, σ. 6).

(25)  Automatic exchange of information / AEOI.

(26)  Οδηγία 2011/16/ΕΕ του Συμβουλίου (ΕΕ L 64 της 11.3.2011, σ. 1).

(27)  Οδηγία (ΕΕ) 2018/822 του Συμβουλίου (ΕΕ L 139 της 5.6.2018, σ. 1).

(28)  Country by country reporting / CBCR.

(29)  ΕΕ L 186 της 11.7.2019, σ. 122.

(30)  ΕΚ, Όπ. πρ., σημείο 328.

(31)  Βλ. γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα το «Πρόγραμμα Fiscalis 2021-2027», ECO/470 (ΕΕ C 62 της 15.2.2019, σ. 118).

(32)  Cobham A. και Garcia-Bernardo J. Time for the EU to close its own tax havens, Tax Justice Network (Καιρός για την ΕΕ να κλείσει τους δικούς της φορολογικούς παραδείσους Δίκτυο Φορολογικής Ισότητας): 4 Απριλίου 2020.

(33)  Όπου βρίσκονται οι υπάλληλοί τους, οι πωλήσεις, τα δηλωθέντα κέρδη και οι καταβληθέντες φόροι.

(34)  Country by country reporting /CBCR.

(35)  ΕΕ L 182 της 29.6.2013, σ. 19.

(36)  COM(2018) 147 final, Πρόταση οδηγίας του Συμβουλίου για τη θέσπιση κανόνων σχετικά με τη φορολόγηση των εταιρειών με σημαντική ψηφιακή παρουσία και COM(2018) 148 final, Πρόταση οδηγίας του Συμβουλίου σχετικά με το κοινό σύστημα φόρου ψηφιακών υπηρεσιών επί εσόδων που προκύπτουν από την παροχή ορισμένων ψηφιακών υπηρεσιών.

(37)  COM(2019) 8 final, Προς μια πιο αποτελεσματική και πιο δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων στη φορολογική πολιτική της ΕΕ.

(38)  Γνωμοδότηση SOC/618 με θέμα «Προγράμματα χορήγησης ιθαγένειας και άδειας διαμονής σε επενδυτές στην Ευρωπαϊκή Ένωση» SOC/618 (ΕΕ C 47 της 11.2.2020, σ. 81).

(39)  ΕΚ, Όπ. πρ., σημεία 78 έως 85.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Το κράτος δικαίου και ο αντίκτυπός του στην οικονομική ανάπτυξη»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/03)

Εισηγητής:

ο κ. Jukka AHTELA

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του εσωτερικού κανονισμού
Αρμόδιο τμήμα	Οικονομική και Νομισματική Ένωση, οικονομική και κοινωνική συνοχή
Έγκριση από το τμήμα	20.7.2020
Έγκριση από την Ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	215/2/1

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Τον τελευταίο καιρό, το κράτος δικαίου δέχεται πιέσεις τόσο εντός όσο και εκτός της ΕΕ. Η συγκεκριμένη εξέλιξη είναι ανησυχητική διότι έχει τη δυνατότητα να υπονομεύσει τον σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα — καθώς και τις άλλες αξίες που καθορίζονται στο άρθρο 2 της ΣΕΕ.

1.2.

Η αποδυνάμωση του κράτους δικαίου θα επηρεάσει τη λειτουργία της κοινωνίας, τα θεμελιώδη δικαιώματα, την κοινωνία των πολιτών και την οικονομία. Συνεπώς, το ερώτημα είναι πού θα μπορούσαν να οδηγηθούν η ΕΕ και το ευρωπαϊκό και οικονομικό μοντέλο λόγω αυτού του είδους οπισθοδρόμησης.

1.3.

Για να λειτουργήσει σωστά η ενιαία αγορά, πρέπει να βασίζεται σε ένα διαφανές και σταθερό νομικό πλαίσιο το οποίο καλύπτει επίσης την επιβολή κοινών κανόνων, καθώς τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να είναι πεπεισμένα ότι τα δικαστήρια άλλων κρατών μελών δεσμεύονται εξίσου να προασπίζουν τις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ.

1.4.

Η διάκριση των εξουσιών, και ιδίως η ανεξάρτητη δικαιοσύνη η οποία έχει την εξουσία να ελέγχει την κυβερνητική συμπεριφορά, αποτελεί βασικό στοιχείο για τις επενδύσεις και την οικονομική ανάπτυξη.

1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να καταβάλει προσπάθειες για να υπολογίσει τον οικονομικό αντίκτυπο του κράτους δικαίου. Η εν λόγω διαδικασία περιλαμβάνει την ανάπτυξη ενός σταθερού συστήματος μέτρησης το οποίο λαμβάνει ρητά υπόψη τόσο το ουσιαστικό όσο και το διαδικαστικό μέρος του κράτους δικαίου.

1.6.

Πολλές χώρες έχουν νομοθεσίες που είναι απολύτως συμβατές με το κράτος δικαίου, ωστόσο η επιβολή τους είναι ατελής. Συνεπώς, είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση στην ορθή εφαρμογή.

1.7.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί τις προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλων θεσμικών οργάνων για την ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων για την προάσπιση των αξιών της ΕΕ και την προώθηση μιας νοοτροπίας κράτους δικαίου. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η αποτελεσματικότητα των υφιστάμενων εργαλείων, όπως το άρθρο 7 της ΣΕΕ, το πλαίσιο για το κράτος δικαίου, και η διαδικασία επί παραβάσει, καθώς και ο ετήσιος πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης και ο νέος μηχανισμός για το κράτος δικαίου θα μπορούσαν να βελτιωθούν περαιτέρω και θα πρέπει να συμπληρώνονται από μέτρα που εστιάζουν στο κράτος δικαίου, αλλά προσανατολίζονται πιο αποτελεσματικά σε οικονομικά ζητήματα.

1.8.

Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να επισπεύσει να υπογραμμίσει τη σημασία του κράτους δικαίου ως ενός από τα βασικά στοιχεία που στηρίζουν μια ανταγωνιστική και βιώσιμη οικονομία. Η ΕΟΚΕ συνιστά τη θέσπιση εθνικών διαδικασιών επανεξέτασης, στις οποίες να συμμετέχουν εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών και οι κοινωνικοί εταίροι, και να αυξηθεί η συνολική συμμετοχή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και των κοινωνικών εταίρων σε ολόκληρη τη διαδικασία του Εξαμήνου.

1.9.

Η ετήσια ενωσιακή διαδικασία επανεξέτασης του κράτους δικαίου θα πρέπει να καταστεί όσο το δυνατόν πιο ανοικτή στην κοινωνία των πολιτών. Τα πορίσματα και οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα πρέπει να συζητούνται δημόσια, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και να ακολουθούνται από συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση συμβάντων και αρνητικών τάσεων, μεταξύ άλλων για την οικονομία. Οι κοινωνία των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών εταίρων, θα πρέπει να συμμετέχει πιο ενεργά γενικότερα, αλλά και πιο συγκεκριμένα στη διαδικασία παρακολούθησης. Η ΕΟΚΕ έχει προτείνει τη θέσπιση ετήσιου φόρουμ των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, το οποίο θα συμβάλει στον κύκλο επανεξέτασης μέσω ποικιλόμορφης εκπροσώπησης.

1.10.

Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και τα μέσα ενημέρωσης διαδραματίζουν καίριο ρόλο σε χώρες όπου οι κυβερνήσεις αποκλίνουν από το κράτος δικαίου και συμβάλλουν στη διεξαγωγή ελέγχων και στη διατήρηση της ισορροπίας καθιστώντας τις κυβερνήσεις υπόλογες. Η ΕΟΚΕ ζητεί αυξημένη χρηματοδοτική και ουσιαστική στήριξη για τις οργανώσεις που συμμετέχουν στην προάσπιση και την προώθηση του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

1.11.

Η προσχώρηση στην ΕΕ είναι εξαιρετικά πολύτιμη για όλα τα μέλη, εφόσον η μη συμμόρφωση με τους βασικούς κανόνες επισύρει κυρώσεις. Αν δεν εφαρμόζονται κυρώσεις, μειώνεται η αξία της ιδιότητας μέλους για όλα τα συμμορφούμενα μέλη.

1.12.

Φαίνεται ότι σε πολλά κράτη μέλη το κοινό δεν αντιλαμβάνεται την καίρια σημασία που έχει το κράτος δικαίου τόσο ως θεμελιώδης αξία όσο και ως μέσο αποφασιστικής συμβολής στην οικονομική ανάπτυξη. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ ζητεί μια μόνιμη στρατηγική αύξησης της ευαισθητοποίησης προκειμένου να ενημερωθεί το κοινό σχετικά με τον καίριο ρόλο του κράτους δικαίου.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Το κράτος δικαίου είναι μια από τις θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 2 της ΣΕΕ) και αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη άλλων αξιών τις οποίες επιδιώκει να προωθήσει η Ένωση (1).

2.2.

Ωστόσο, τον τελευταίο καιρό το κράτος δικαίου δέχεται πιέσεις τόσο εντός όσο και εκτός της Ένωσης. Η συγκεκριμένη εξέλιξη είναι ανησυχητική διότι ενδεχομένως να συνεπάγεται λιγότερο σεβασμό για τις άλλες αξίες που παρατίθενται στο άρθρο 2.

2.3.

Η πίεση αυτή έχει αντίκτυπο στη λειτουργία της δικαστικής εξουσίας και στην εμπιστοσύνη σε αυτήν. Περαιτέρω επιπτώσεις γίνονται αισθητές από την κοινωνία των πολιτών λόγω του κινδύνου που διατρέχει η δικαστική εξουσία να χάσει τον ρόλο της ως προπύργιου και θεματοφύλακα των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

2.4.

Όπως επισημαίνεται στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ (2), «[ο] σεβασμός του κράτους δικαίου διασφαλίζει επίσης την ασφάλεια δικαίου και την ισότητα των επιχειρηματικών πρωτοβουλιών, την καινοτομία, τις επενδύσεις και τον θεμιτό ανταγωνισμό στην εσωτερική αγορά, προς όφελος των καταναλωτών και των πολιτών».

2.5.

Συνεπώς, το ερώτημα είναι πού θα μπορούσε να οδηγηθεί το ευρωπαϊκό και οικονομικό μοντέλο λόγω αυτού του είδους οπισθοδρόμησης. Η αποδυνάμωση του κράτους δικαίου ενδέχεται να επηρεάσει τη λειτουργία της κοινωνίας, τα θεμελιώδη δικαιώματα, την κοινωνία των πολιτών και την οικονομία.

2.6.

Εάν δεν αναχαιτιστεί, οι απειλές που υφίσταται το κράτος δικαίου καθώς και η συνολική επιδείνωση της κατάστασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων θα επηρεάσουν πιθανόν αρνητικά την αμοιβαία εμπιστοσύνη στην οποία στηρίζεται η εσωτερική αγορά και, κατά συνέπεια, την οικονομική ανάπτυξη στην ΕΕ.

2.7.

Στην ανακοίνωση (3) με τίτλο «Ενίσχυση του κράτους δικαίου εντός της Ένωσης Στρατηγικό σχέδιο δράσης», η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρεται στο έργο του ΟΟΣΑ όσον αφορά τη σημασία του κράτους δικαίου για την ανάπτυξη και το συνολικό επιχειρηματικό και επενδυτικό κλίμα. Εν προκειμένω, η ΕΟΚΕ έχει επίσης υπογραμμίσει την ανάγκη να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις οικονομικές πτυχές του κράτους δικαίου.

2.8.

Η περιφρόνηση προς το κράτος δικαίου παρεμποδίζει την ισορροπημένη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη βάσει των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ), καθώς και την επιδίωξη του πρωταρχικού στόχου της Ένωσης «να προάγει την ειρήνη, τις αξίες της και την ευημερία των λαών της» (άρθρο 3 της ΣΕΕ). Η προαγωγή του κράτους δικαίου αποτελεί έναν από τους στόχους του ΣΒΑ 16.

2.9.

Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των ελλείψεων όσον αφορά το κράτος δικαίου στην ΕΕ, δεν έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στον αντίκτυπο στην οικονομική ανάπτυξη. Η έρευνα επικεντρώνεται στον αντίκτυπο της κρατικής και της δημόσιας διακυβέρνησης γενικά στην οικονομική ανάπτυξη, ιδίως στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ως εκ τούτου, η παρούσα γνωμοδότηση επικεντρώνεται στον οικονομικό αντίκτυπο στο κράτος δικαίου στην ΕΕ.

2.10.

Στόχος της είναι να βοηθήσει τους ενδιαφερόμενους φορείς να κατανοήσουν ότι οι ευρωπαϊκές αξίες που κατοχυρώνονται στο άρθρο 2 της ΣΕΕ, εκτός από την εγγενή αξία τους, έχουν επίσης οικονομική αξία.

3.   Ορισμός του κράτους δικαίου

3.1.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το κράτος δικαίου είναι μια παγιωμένη αρχή η οποία κατοχυρώνεται στις Συνθήκες και βασίζεται στη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) και του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς και στο σχετικό έργο της Επιτροπής της Βενετίας. Η έννοια του κράτους δικαίου απαιτεί όλες οι δημόσιες εξουσίες να ενεργούν στα πλαίσια των περιορισμών που θέτει η νομοθεσία, σύμφωνα με τις αξίες της δημοκρατίας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων, και υπό τον έλεγχο ανεξάρτητων και αμερόληπτων δικαστηρίων (4).

3.2.

Στο πλαίσιο καθορισμού των επιμέρους συνιστωσών του κράτους δικαίου, οι ουσιαστικές συνιστώσες μπορούν να διαχωριστούν από τις διαδικαστικές. Η πιο βασική και κεντρικής σημασίας συνιστώσα του κράτους δικαίου είναι η ισότητα ενώπιον του νόμου, δηλαδή η έννοια ότι όλοι έχουν την ίδια αντιμετώπιση από τον νόμο, και αναφέρεται στην ουσία του νόμου.

3.3.

Η δικονομική ισότητα ενώπιον του νόμου αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την επίτευξη υψηλού επιπέδου κράτους δικαίου. Ωστόσο, δεν επαρκεί και πρέπει να συνοδεύεται από ουσιαστική ισότητα. Απαιτείται μια σειρά διαδικαστικών συνιστωσών για να διασφαλιστεί ότι εφαρμόζεται το γράμμα του νόμου. Η διάκριση των εξουσιών είναι θεμελιώδους σημασίας δεδομένου ότι βοηθά να διασφαλιστεί ότι η κυβέρνηση παραμένει επίσης εντός των ορίων του νόμου. Η δικαστική εξουσία θα είναι σε θέση να ελέγχει την εκτελεστική εξουσία μόνο αν οι δικαστές και οι εισαγγελείς είναι ανεξάρτητοι από τους δύο άλλους κλάδους διακυβέρνησης.

3.4.

Επιπλέον πρέπει να διασφαλιστεί ένας αριθμός ελάχιστων προτύπων στον τομέα της επιβολής του νόμου: όλοι πρέπει να μπορούν να ασκούν τα θεμελιώδη δικαιώματά τους, να έχουν το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη κ.λπ. Τέλος, η επιβολή του νόμου πρέπει να είναι αμερόληπτη, δηλαδή κανείς δεν πρέπει να υφίσταται διακρίσεις, και το δικαστικό σώμα πρέπει να είναι αδιάφθορο (5). Σύμφωνα με το άρθρο 2 της ΣΕΕ, το κράτος δικαίου και η δημοκρατία συμβαδίζουν ως θεμελιώδεις αξίες.

4.   Γιατί το κράτος δικαίου συμβάλλει στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη

4.1.

Η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους δείκτες υγείας μιας οικονομίας. Η ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης συνδέεται με την αύξηση του πλούτου μιας χώρας και του πληθυσμού της. Επιπλέον, μια οικονομία της αγοράς δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς βασικούς κανόνες και διαδικασίες, συμπεριλαμβανομένων κανόνων που αφορούν την ατομική ιδιοκτησία και την εκούσια μεταβίβαση ιδιοκτησίας (δηλαδή το ενοχικό δίκαιο). Σε γενικές γραμμές, μια οικονομία της αγοράς θα ευδοκιμήσει μόνο όταν βασίζεται σε σταθερούς και προβλέψιμους κανόνες, όπως αποδεικνύεται από την εσωτερική αγορά και την οικονομική και νομισματική ένωση (ΟΝΕ), οι οποίες αποτελούν κινητήριους μοχλούς της ευρωπαϊκής οικονομίας.

4.2.

Η οικονομική ανάπτυξη συνεπάγεται την κατά κεφαλήν διάθεση περισσότερων αγαθών και υπηρεσιών με την πάροδο του χρόνου. Ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο είναι η αύξηση της παραγωγικότητας. Αυτό, με τη σειρά του, προϋποθέτει επενδύσεις τόσο στο κεφάλαιο όσο και στην εκπαίδευση (που αποκαλείται επίσης «ανθρώπινο κεφάλαιο»). Για να δημιουργήσουμε, λοιπόν, μια σύνδεση ανάμεσα στο κράτος δικαίου και την οικονομική ανάπτυξη, πρέπει να αναρωτηθούμε με ποιον τρόπο μπορεί το κράτος δικαίου να επηρεάσει τη γενική επενδυτική τάση.

4.3.

Επενδύσεις, ιδίως μακροπρόθεσμες, θα πραγματοποιηθούν μόνο αν οι δυνητικοί επενδυτές προσδοκούν ότι το επενδυτικό περιβάλλον θα παραμείνει προβλέψιμο και ευνοϊκό για πολλά έτη. Το κράτος δικαίου διαδραματίζει καίριο ρόλο στην ικανότητα μιας κυβέρνησης να παρέχει ένα τέτοιο σταθερό περιβάλλον.

4.4.

Μια εκτελεστική εξουσία που δεν περιορίζεται από τους άλλους δύο κλάδους διακυβέρνησης —τον νομοθετικό και τον δικαστικό— θα μπορούσε να δώσει πολλές υποσχέσεις σε δυνητικούς επενδυτές σχετικά με την ελευθερία τους να καθορίζουν τις τιμές κατά βούληση, να μην υπόκεινται σε υψηλή φορολογία (ή να απαλλάσσονται αυτής), να μεταφέρουν κέρδη πίσω στη χώρα καταγωγής τους κ.λπ.

4.5.

Ωστόσο, μια κυβέρνηση χωρίς περιορισμούς είναι ανίκανη να δώσει δεσμευτικές υποσχέσεις, δηλαδή να αναλάβει αξιόπιστες δεσμεύσεις. Η διάκριση των εξουσιών, και ιδίως η ανεξάρτητη δικαιοσύνη η οποία έχει την εξουσία να ελέγχει την κυβερνητική συμπεριφορά και να στηρίζει τις ιδιωτικές συμβάσεις, αποτελεί βασικό στοιχείο για τις επενδύσεις και την οικονομική ανάπτυξη.

4.6.

Εκτός από την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, σημαντική είναι επίσης και η αμεροληψία της. Αν οι δικαστές χρηματίζονται, δηλαδή δεν είναι αμερόληπτοι, τότε αντί να κρίνουν τις υποθέσεις με βάση τις αρχές του κράτους δικαίου, θα αποφαίνονται υπέρ του διαδίκου που είναι σε θέση (και/ή είναι πρόθυμος) να καταβάλει το υψηλότερο δωροδόκημα. Συνεπώς, η διαφθορά είναι ασύμβατη με το κράτος δικαίου.

4.7.

Όταν οι δικαστές εισάγουν διακρίσεις εις βάρος συγκεκριμένων ομάδων, τότε ο νόμος δεν εφαρμόζεται εξίσου για όλους. Κάθε είδος μεροληψίας θα καταστήσει το νομικό περιβάλλον λιγότερο βέβαιο, γεγονός που αναμένεται να οδηγήσει όχι μόνο σε συνολικά χαμηλότερα επίπεδα επενδύσεων αλλά και σε λιγότερες συναλλαγές. Ως εκ τούτου, τα μεροληπτικά δικαστήρια θα επιβραδύνουν την οικονομική ανάπτυξη.

4.8.

Ένας άλλος βασικός παράγοντας είναι η προσβασιμότητα των δικαστηρίων. Αν χρειάζονται χρόνια για να εκδοθεί μια δικαστική απόφαση, οι επιπτώσεις για την οικονομία μπορεί να είναι καταστροφικές: τα συμβαλλόμενα μέρη που παραβιάζουν μια σύμβαση ενδέχεται να χρησιμοποιήσουν το δικαστήριο βάσει στρατηγικής αν είναι ευρέως γνωστό ότι η έκδοση δικαστικής απόφασης θα διαρκέσει πολύ. Η καθυστέρηση στην απόδοση δικαιοσύνης, είτε πρόκειται για καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων είτε για καθυστερημένη εφαρμογή της απόφασης, καθιστά λιγότερο ελκυστική τη σύναψη συμβάσεων, γεγονός που οδηγεί σε λιγότερες συναλλαγές και στις ίδιες ακριβώς επιπτώσεις με εκείνες που προκαλούνται λόγω της έλλειψης ανεξάρτητης δικαιοσύνης, όπως περιγράφεται ανωτέρω.

5.   Τρόποι μέτρησης του κράτους δικαίου

5.1.

Για να εξακριβωθούν οι επιπτώσεις του κράτους δικαίου στην οικονομική ανάπτυξη, πρέπει καταρχάς να είναι μετρήσιμες. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν είναι εύκολο καθώς πρόκειται για πολυδιάστατη έννοια, και πρέπει να ληφθούν διάφορες δύσκολες αποφάσεις ως προς την κωδικοποίηση, όπως το αν θα πρέπει να δοθεί η ίδια βαρύτητα σε όλες τις διαστάσεις.

5.2.

Ορισμένα από τα πρώιμα μέτρα βασίζονταν στη διαθεσιμότητα των στοιχείων και όχι σε θεωρητικές υποθέσεις. Μολονότι υπάρχει πολύ μεγάλος βαθμός συσχέτισης μεταξύ των ουσιαστικών και των διαδικαστικών πτυχών του κράτους δικαίου (6), η ουσιαστική συνιστώσα, δηλαδή η ισότητα ενώπιον του νόμου, δεν συνυπολογίζεται στους περισσότερους από τους γνωστότερους δείκτες του κράτους δικαίου. Συνεπώς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να αναπτύξει ένα σταθερό σύστημα μέτρησης το οποίο θα λαμβάνει ρητά υπόψη τόσο το ουσιαστικό όσο και το διαδικαστικό μέρος του κράτους δικαίου.

5.3.

Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που σχετίζεται με τη μέτρηση είναι το αν οι διατάξεις de jure ή η πραγματική εφαρμογή τους μπορούν να μετρηθούν. Πολλές χώρες έχουν νομοθεσίες που είναι απολύτως συμβατές με το κράτος δικαίου, ωστόσο η επιβολή τους είναι αναποτελεσματική. Είναι, συνεπώς, σημαντικό να δοθεί έμφαση στην εφαρμογή.

5.4.

Είναι επίσης σημαντικό το ερώτημα που αφορά τον βέλτιστο τρόπο χρήσης των διαθέσιμων μέτρων. Αφενός, τα συγκεντρωτικά μέτρα μπορεί να είναι χρήσιμα για να αποκομίσει κανείς μια πρώτη εντύπωση για το τι συμβαίνει σε μια συγκεκριμένη χώρα. Αφετέρου, στις περιπτώσεις που ζητούνται «αξιοποιήσιμες συμβουλές», δηλαδή αναλύσεις που μπορούν να έχουν άμεσες επιπτώσεις στην πολιτική, τα συγκεντρωτικά μέτρα δεν είναι ιδιαίτερα χρήσιμα.

5.5.

Παρά τη δυσκολία που υφίσταται, η ΕΟΚΕ συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διερευνήσει τη δυνατότητα μέτρησης του οικονομικού αντικτύπου του κράτους δικαίου τόσο στα κράτη μέλη όσο και στις υποψήφιες χώρες, και ενδεχομένως να τον συνδέσει με τον κύκλο επανεξέτασης του κράτους δικαίου.

6.   Τι προκύπτει από τα υφιστάμενα στοιχεία;

6.1.

Από διακρατικές μελέτες ανάλυσης των επιπτώσεων που έχει το κράτος δικαίου στην οικονομική ανάπτυξη προκύπτει ότι, κατά μέσο όρο, οι χώρες που επιδεικνύουν μεγαλύτερη προσήλωση στο κράτος δικαίου αναπτύσσονται ταχύτερα από τις υπόλοιπες χώρες (7). Αυτό δεν σημαίνει ότι μεμονωμένες χώρες που δεν τηρούν το κράτος δικαίου δεν μπορούν να επιτύχουν υψηλά επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης. Οι οικονομολόγοι τις αποκαλούν «ακραίες περιπτώσεις» (outliers). Τέτοιες περιπτώσεις είναι πιθανές και πράγματι προκύπτουν, όχι όμως με μεγάλη συχνότητα.

6.2.

Κατά την εκτίμηση των επιπτώσεων του κράτους δικαίου στην οικονομική ανάπτυξη, πρέπει επίσης να ληφθούν υπόψη τα αντίστοιχα επίπεδα εισοδήματος. Υπό όμοιες κατά τα άλλα συνθήκες, οι χώρες που έχουν ήδη υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα τείνουν να δυσκολεύονται περισσότερο να επιτύχουν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης σε σύγκριση με τις χώρες που ξεκινούν από χαμηλότερο επίπεδο. Αυτό αποτελεί ένδειξη του λεγόμενου «αποτελέσματος σύγκλισης».

6.3.

Τα συγκεντρωτικά μέτρα στον τομέα του κράτους δικαίου δεν είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για τον καθορισμό ειδικών διαύλων μετάδοσης μέσω των οποίων θα μπορούσε να επηρεάσει την οικονομική ανάπτυξη. Για τον λόγο αυτό, στην παρούσα ενότητα δίνεται έμφαση σε έναν περιορισμένο αριθμό κεντρικών στοιχείων του κράτους δικαίου.

6.4.

Όπως διαπιστώθηκε ήδη ανωτέρω, η ανεξαρτησία των δικαστηρίων φαίνεται αναγκαία για να διασφαλιστεί ότι οι κυβερνήσεις παραμένουν εντός των συνταγματικά καθορισμένων ορίων τους

6.5.

Από τη χωριστή ανάλυση των επιπτώσεων που έχουν οι δείκτες de jure και de facto της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, προκύπτει ότι οι διατάξεις de jure δεν έχουν καμία επίπτωση στην οικονομική ανάπτυξη. Οι διατάξεις de facto, αφετέρου, συνδέονται στενά με την επίσπευση της οικονομικής ανάπτυξης (8). Η βελτίωση των de facto επιπέδων της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης αποφέρει οικονομικά οφέλη: οι χώρες που το έχουν κάνει έχουν επιπλέον απολαβές, δηλαδή έχουν παρουσιάσει ταχύτερη ανάπτυξη (9).

6.6.

Έχει αποδειχθεί ότι η ανεξαρτησία και η λογοδοσία της δικαιοσύνης δρουν συμπληρωματικά, και δεν ανταγωνίζονται η μία την άλλη (10). Μια σειρά δικαστικών εγγυήσεων, όπως το δικαίωμα συνηγόρου, περιορίζουν τη διακριτική ευχέρεια των δικαστών. Στο πλαίσιο αυτό, μπορεί να θεωρηθεί ότι διασφαλίζουν δικαστική λογοδοσία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ορισμένες τέτοιου είδους εγγυήσεις συμβάλλουν όχι μόνο στη δικαστική λογοδοσία και, συνεπώς, στο κράτος δικαίου αλλά και στην οικονομική ανάπτυξη. Αυτό ισχύει όσον αφορά την έγκαιρη έκδοση δικαστικών αποφάσεων, με γραπτές —σε αντίθεση με τις προφορικές— διαδικασίες και με δικαίωμα συνηγόρου (11).

6.7.

Η διαφθορά όχι μόνο αποτελεί αξιόποινη πράξη αλλά είναι και ασύμβατη με το κράτος δικαίου. Ωστόσο, η μέτρηση της διαφθοράς συνοδεύεται από πολλές δυσκολίες. Εφόσον εκείνος που δωροδοκεί και ο αποδέκτης της δωροδοκίας συνήθως δεν έχουν κανένα κίνητρο για να γνωστοποιήσουν τη δωροδοκία, η συλλογή αντικειμενικών στοιχείων είναι αδύνατη. Το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας έχει βασιστεί στη λεγόμενη «αντίληψη της διαφθοράς», δηλαδή στην υποκειμενική εκτίμηση του εύρους εξάπλωσης της διαφθοράς σε μια συγκεκριμένη χώρα ή σε μια συγκεκριμένη δημόσια υπηρεσία.

6.8.

Παρόλο που παραμένει δύσκολο να αποδειχθεί ότι η διαφθορά είναι επιζήμια για την οικονομική ανάπτυξη, πολλές μελέτες έως τώρα συνηγορούν υπέρ αυτής της άποψης. Για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί ότι η διαφθορά μειώνει τις επενδύσεις (12) και ότι έχει κι άλλες στρεβλωτικές επιπτώσεις: για παράδειγμα, θα μπορούσε να οδηγήσει σε υψηλότερους στρατιωτικούς προϋπολογισμούς (13). Επηρεάζει επίσης τη δομή των δημόσιων δαπανών, οι οποίες δεν επικεντρώνονται πλέον σε σημαντικές δημόσιες υπηρεσίες, όπως η υγεία και η εκπαίδευση, αλλά προσανατολίζονται σε λιγότερο παραγωγικές δραστηριότητες (14). Ο ΟΟΣΑ συνοψίζει μια πρόσφατη μελέτη ως εξής: καθίσταται σαφές ότι η διαφθορά έχει άμεσο αντίκτυπο στο κόστος ενός έργου τόσο για τον δημόσιο όσο και για τον ιδιωτικό τομέα. Στις έμμεσες επιπτώσεις περιλαμβάνονται η ζημίωση των δημόσιων ιδρυμάτων, η μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στην κυβέρνησή τους και, ως εκ τούτου, μείωση των κινήτρων για καινοτομία και η επίταση των κοινωνικών ανισοτήτων. Αυξάνουν, όμως, επίσης το κόστος της επιχειρηματικής δραστηριότητας, ένα είδος φόρου οικονομικής δραστηριότητας, που στη συνέχεια μεταβιβάζονται στους τελικούς χρήστες ή τους καταναλωτές αυτών των έργων (15).

6.9.

Οι ανεξάρτητοι εισαγγελείς που υπόκεινται σε λογοδοσία συμβάλλουν στην επίτευξη υψηλών επιπέδων κράτους δικαίου, διότι τα εγκλήματα διώκονται ανεξάρτητα από πολιτικές πιέσεις, από τη συγκεκριμένη ταυτότητα ενός υπόπτου εγκληματικής πράξης και από άλλους παρόμοιους παράγοντες. Όπως έχει αποδειχθεί, οι πραγματικά ανεξάρτητοι δικαστές συνδέονται με χαμηλότερα επίπεδα διαφθοράς (16). Δεδομένου ότι η διαφθορά είναι επιζήμια για την ανάπτυξη, το γεγονός αυτό μπορεί, συνεπώς, να ερμηνευθεί ως έμμεση απόδειξη ότι οι ανεξάρτητοι εισαγγελείς —ως μια από τις συνιστώσες του κράτους δικαίου— συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη.

6.10.

Τέλος, ας εξετάσουμε το ζήτημα της αποτελεσματικότητας της δικαιοσύνης, έχοντας κατά νου τη γνωστή ρήση ότι η καθυστέρηση απονομής δικαιοσύνης ισοδυναμεί με αρνησιδικία. Μια από τις πιο εντυπωσιακές μελέτες στον τομέα επικεντρώνεται στην Ινδία (17). Οι διαφορές στις καθυστερήσεις των δικαστηρίων συνδέονται με μέτρα παραγωγής στους τομείς της γεωργίας, της βιομηχανίας και των υπηρεσιών. Αποδεικνύεται ότι οι δικαστικές καθυστερήσεις έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην αύξηση της παραγωγής και στους τρεις κλάδους της οικονομίας.

7.   Πιθανές επιπτώσεις στην πολιτική

Υφιστάμενα ενωσιακά εργαλεία

7.1.

Η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει ενίσχυση των εργαλείων που έχει στη διάθεσή της η ΕΕ προκειμένου να αντιμετωπιστεί η οπισθοδρόμηση όσον αφορά τις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ (18). Η ΕΟΚΕ επικροτεί τις προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλων θεσμικών οργάνων για την ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων για την προάσπιση των αξιών της ΕΕ και την προώθηση μιας νοοτροπίας κράτους δικαίου. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι τα υφιστάμενα εργαλεία, όπως το άρθρο 7 της ΣΕΕ, το πλαίσιο για το κράτος δικαίου, και η διαδικασία επί παραβάσει, καθώς και ο ετήσιος πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης και ο νέος μηχανισμός για το κράτος δικαίου θα μπορούσαν να βελτιωθούν περαιτέρω και θα πρέπει να συμπληρώνονται από μέτρα που εστιάζουν στο κράτος δικαίου, αλλά προσανατολίζονται πιο αποτελεσματικά σε οικονομικά ζητήματα.

7.2.

Στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέτασε τη σύνδεση του κράτους δικαίου με το επιχειρηματικό περιβάλλον στην προσπάθειά της να προωθήσει τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που ενισχύουν την ανάπτυξη σε τομείς όπως τα αποτελεσματικά συστήματα δικαιοσύνης και η καταπολέμηση της διαφθοράς. Επί του παρόντος, τα στοιχεία που εισάγονται στον πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης προέρχονται κυρίως από αυτούς που παρέχουν νομικές υπηρεσίες, όπως τα υπουργεία δικαιοσύνης, οι ενώσεις δικαστών, τα δικαστικά συμβούλια κ.λπ. Περιέργως, απουσιάζει η συμβολή όσων ζητούν την παροχή νομικών υπηρεσιών, οι οποίοι θα μπορούσαν να προσφέρουν πολύτιμες προτάσεις για τη βελτίωση των διαφόρων δικαστικών συστημάτων. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (ΟΚΠ), καθώς και οι κοινωνικοί εταίροι, θα μπορούσαν να αναλάβουν σημαντικό ρόλο στη διαβίβαση των πληροφοριών. Η ΕΟΚΕ προτρέπει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να επισπεύσει να υπογραμμίσει τη σημασία του κράτους δικαίου ως ενός από τα βασικά στοιχεία που στηρίζουν μια ανταγωνιστική και βιώσιμη οικονομία. Οι δείκτες του κράτους δικαίου θα πρέπει να ενσωματωθούν με πιο εμφανή τρόπο και να περιλαμβάνουν ζητήματα όπως η ασφάλεια δικαίου και η πρόσβαση επιχειρήσεων και εργαζομένων σε ένδικα μέσα. Θα πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες για τη βελτίωση της διαδικασίας παρακολούθησης με σκοπό την καλύτερη υλοποίηση των συστάσεων. Η ΕΟΚΕ συνιστά τη θέσπιση εθνικών διαδικασιών επανεξέτασης, στις οποίες να συμμετέχουν εκπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών και οι κοινωνικοί εταίροι, και να αυξηθεί η συνολική συμμετοχή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και των κοινωνικών εταίρων σε ολόκληρη τη διαδικασία του Εξαμήνου.

7.3.

Η ετήσια ενωσιακή διαδικασία επανεξέτασης του κράτους δικαίου θα πρέπει να καταστεί όσο το δυνατόν πιο ανοικτή προκειμένου να διασφαλιστεί ότι τα πορίσματα και οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής συζητούνται δημόσια τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και να ακολουθείται από συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπιση συμβάντων και αρνητικών τάσεων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα ήταν σκόπιμο να ενισχύσει τη συμμετοχή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, καθώς είναι συχνά οι πρώτες που πλήττονται όταν το κράτος δικαίου απειλείται και θα μπορούσαν, ως εκ τούτου, να λειτουργούν ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης (19). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει επίσης να λαμβάνει μέτρα όσον αφορά τα αντίποινα κατά των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών λόγω της συμμετοχής τους στη διαδικασία. Η ΕΟΚΕ έχει προτείνει τη θέσπιση ετήσιου φόρουμ των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, το οποίο θα συμβάλει στον κύκλο επανεξέτασης. Η ΕΟΚΕ δηλώνει έτοιμη να συμβάλει στη συγκεκριμένη διαδικασία και να διασφαλίσει ευρεία εκπροσώπηση των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που εκπροσωπούν κοινωνικοοικονομικά συμφέροντα, όπως οι κοινωνικοί εταίροι.

7.4.

Η ΕΟΚΕ επιδοκίμασε ήδη την πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης σε περίπτωση γενικευμένων ελλείψεων όσον αφορά το κράτος δικαίου στα κράτη μέλη. Εν προκειμένω, η ΕΟΚΕ υποστήριξε την πρόταση βάσει της οποίας η διάθεση κονδυλίων της ΕΕ στα κράτη μέλη θα εξαρτάται από τον σεβασμό της αρχής του κράτους δικαίου, θεώρησε δε ότι η προϋπόθεση αυτή θα μπορούσε να επεκταθεί και στις άλλες αρχές που συνδέονται με το κράτος δικαίου και καθορίζονται στις Συνθήκες της ΕΕ (20).

Πιθανά περαιτέρω πολιτικά μέτρα

7.5.

Δεδομένου ότι το υψηλό επίπεδο κράτους δικαίου αποτελεί θεμελιώδη αξία της ΕΕ και επιπλέον έχει θετικές επιπτώσεις στην οικονομική ανάπτυξη, είναι επιτακτική ανάγκη η ΕΕ να λάβει μέτρα για τη διασφάλιση του κράτους δικαίου.

7.6.

Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) εξέδωσε πρόσφατα ορισμένες αποφάσεις-ορόσημα υπέρ της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης. Εκτός από τους νομικούς λόγους που προέβαλε το δικαστήριο, υπάρχουν επίσης οικονομικοί λόγοι που συνηγορούν υπέρ της ανάληψης δράσης από τα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Για να λειτουργήσει σωστά η ενιαία αγορά, πρέπει να βασίζεται σε ένα διαφανές και σταθερό νομικό πλαίσιο το οποίο καλύπτει επίσης την επιβολή κοινών κανόνων, καθώς τα εθνικά δικαστήρια πρέπει να είναι πεπεισμένα ότι τα δικαστήρια άλλων κρατών μελών δεσμεύονται εξίσου να προασπίζουν τις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ.

7.7.

Η έννοια του ενιαίου ευρωπαϊκού δικαστικού χώρου είναι σημαντική για τις επιχειρήσεις, καθώς επιτρέπει στις δικαστικές αποφάσεις που λαμβάνονται σε ένα κράτος μέλος να εφαρμόζονται σε άλλο. Για την επίτευξη του εν λόγω έργου, πρέπει όλα τα δικαστήρια εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης να είναι ανεξάρτητα. Αν η προϋπόθεση αυτή δεν μπορεί πλέον να διασφαλιστεί, τότε ο ενιαίος ευρωπαϊκός δικαστικός χώρος όχι μόνο θα παραμείνει ελλιπής αλλά θα περιέλθει σε κατάσταση παρακμής. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει να διασφαλίσει την τήρηση της αρχής της δικαστικής ανεξαρτησίας σε όλα τα κράτη μέλη προκειμένου να υλοποιηθεί η ιδέα ενός ενιαίου ευρωπαϊκού δικαστικού χώρου και της ελεύθερης κυκλοφορίας των δικαστικών αποφάσεων.

7.8.

Κάθε εθνικό κράτος θέλει να είναι αξιόπιστο και φιλικό προς τους επενδυτές, μέσω της παροχής αξιόπιστων δεσμεύσεων σε πιθανούς επενδυτές. Η προσχώρηση στην ΕΕ παρέχει σαφή οφέλη σε όλα τα κράτη μέλη, καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να αναλαμβάνουν πιο αξιόπιστες δεσμεύσεις, ανεξαρτήτως της οικονομικής ή πολιτικής ιστορίας τους. Υπό αυτή την έννοια, η προσχώρηση στην ΕΕ είναι εξαιρετικά πολύτιμη για όλα τα μέλη, εφόσον η μη συμμόρφωση με τους βασικούς κανόνες επισύρει κυρώσεις. Χωρίς κυρώσεις, θα μειωθεί η αξία της ιδιότητας μέλους για όλα τα συμμορφούμενα μέλη.

7.9.

Με άλλα λόγια, τα μη συμμορφούμενα κράτη μέλη δημιουργούν αρνητικά εξωτερικά επακόλουθα για τα συμμορφούμενα κράτη μέλη. Αυτό οφείλεται στο ότι κάθε φορά που η κυβέρνηση ενός κράτους μέλους δεν τηρεί τις υποσχέσεις που έδωσε κατά την προσχώρησή της στην ΕΕ και η εν λόγω μη συμμόρφωση παραμένει ατιμώρητη, η αξιοπιστία του ενωσιακού δικαίου πλήττεται σε όλα τα κράτη μέλη. Συνεπώς, θα μειωθεί η αξία της ιδιότητας κράτους μέλους της ΕΕ, καθώς με την πάροδο των ετών δεν θα αποτελεί πλέον ένδειξη αξιοπιστίας. Ως εκ τούτου, αιτιολογείται πλήρως η επιμονή στη συμμόρφωση με τις βασικές αξίες της ΕΕ.

7.10.

Πολλές αποφάσεις αφορούν άμεσα όλους τους πολίτες των κρατών μελών της ΕΕ. Αν δεν ανασταλούν τα δικαιώματα ψήφου των κρατών μελών που κυβερνώνται από δυνάμει αυταρχικές δυνάμεις, οι οποίες καταπατούν συστηματικά την αρχή του κράτους δικαίου, τότε αυτές οι δυνάμεις θα έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που επηρεάζουν άμεσα όλους τους πολίτες της ΕΕ. Το εν λόγω φαινόμενο αποκαλείται εύστοχα «άλλο δημοκρατικό έλλειμμα» (21).

7.11.

Με άλλα λόγια, ένας άλλος παράγοντας που δικαιολογεί την παρέμβαση της ΕΕ είναι τα αρνητικά εξωτερικά επακόλουθα που δημιουργούν οι δυνάμει αυταρχικές κυβερνήσεις, τα οποία εκτείνονται όχι μόνο πέρα από τα σύνορα του εθνικού κράτους αλλά επηρεάζουν κάθε πολίτη των κρατών μελών της ΕΕ. Συνοψίζοντας, οι παρεμβάσεις με στόχο την προάσπιση ή την αποκατάσταση του σεβασμού στο κράτος δικαίου είναι πλήρως δικαιολογημένες.

7.12.

Ένα μέσο υποστήριξης και προώθησης του κράτους δικαίου είναι η παροχή στήριξης στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και στα μέσα ενημέρωσης. Η ικανότητα των πολιτών να συγκροτούν οργανώσεις, να συνέρχονται και να εκφράζονται ελεύθερα, καθώς και η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης αποτελούν κομβικά στοιχεία του κράτους δικαίου στο πλαίσιο των ελέγχων και των ισορροπιών με σκοπό την υποχρέωση λογοδοσίας των κυβερνήσεων. Η συρρίκνωση του χώρου δράσης της κοινωνίας των πολιτών επηρεάζει την ικανότητα εταιρειών και εργαζομένων να εδραιώνουν την παρουσία τους, να συνεταιρίζονται ελεύθερα και να καινοτομούν. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών αποτελούν επίσης σημαντικό οικονομικό παράγοντα που αντιπροσωπεύει περίπου το ένα τρίτο της απασχόλησης στην ΕΕ (22) και παρέχει υπηρεσίες θεμελιώδους σημασίας για την οικονομική ανάπτυξη, όπως στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγείας και της κοινωνικής προστασίας. Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την έκκλησή της για ενεργό ενωσιακή στήριξη των κοινωνικών εταίρων και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών στην ΕΕ, και ιδίως για την εγκαθίδρυση ταμείου της ΕΕ που θα παρέχει χρηματοδοτική στήριξη σε δικαστικές υποθέσεις που αφορούν παραβιάσεις της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων και οι οποίες θέτουν στο στόχαστρο οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (23).

7.13.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους τόσο τα κράτη μέλη όσο και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ θα πρέπει να προασπιστούν το κράτος δικαίου. Φαίνεται ότι σε πολλά κράτη μέλη το ευρύ κοινό πρέπει να ενημερωθεί περισσότερο σχετικά με την καίρια σημασία του κράτους δικαίου τόσο ως θεμελιώδους αξίας όσο και ως ζωτικού στοιχείου της οικονομικής ανάπτυξης. Επομένως, ένας έμμεσος τρόπος για την προάσπιση του κράτους δικαίου θα μπορούσε να είναι η ενημέρωση του ευρέος κοινού στα διάφορα κράτη μέλη σχετικά με τη σημασία του. Η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει ήδη τη διοργάνωση εκστρατείας ευαισθητοποίησης με τη μορφή σκόπιμης στρατηγικής επικοινωνίας (24). Η ΕΕ πρέπει να επενδύσει σε ενημερωτικές εκστρατείες για την προώθηση του κράτους δικαίου και να λάβει επειγόντως μέτρα για τη στήριξη των ελεύθερων μέσων ενημέρωσης.

---

(1)  Η θέση αυτή υποστηρίζεται από την Επιτροπή και δηλώνεται ρητά στο οικείο πλαίσιο για το κράτος δικαίου (IP/14/237).

(2)  ΕΕ C 62 της 15.2.2019, σ. 173.

(3)  COM(2019) 343 final.

(4)  Academic literature often differentiates between «thick» and «thin» varieties. Møller, J. (2018). The advantages of a thin view in Handbook on the Rule of Law, Edward Elgar Publishing, pp. 21-33 and Bedner, A. (2018) The promise of a thick view in Handbook on the Rule of Law, Edward Elgar Publishing, pp. 34-47.

(5)  Voigt, S. (2012) How to measure the rule of law, Kyklos, 65(2), σ. 262-284.

(6)  Gutmann, J., & Voigt, S. (2018) The rule of law: Measurement and deep roots, European Journal of Political Economy, 54, σ. 68-82.

(7)  Αυτή η αιτιώδης σχέση αποτελεί ένα από τα κεντρικά σημεία με τα οποία ασχολείται ο λεγόμενος κλάδος της Θεσμικής Οικονομικής. Βλ. για εξειδικευμένη βιβλιογραφία: Acemoglu, D. (2008) Introduction to Modern Economic Growth, Princeton University Press, και για μια εισαγωγή για τους μη ειδικούς: Voigt, S. (2019) Institutional Economics — An Introduction, Cambridge University Press.

(8)  Feld, L. P., & Voigt, S. (2003) Economic growth and judicial independence: cross-country evidence using a new set of indicators, European Journal of Political Economy, 19(3), σ. 497-527.

(9)  Voigt, S., Gutmann, J., & Feld, L. P. (2015) Economic growth and judicial independence, a dozen years on: Cross-country evidence using an updated set of indicators, European Journal of Political Economy, 38, σ. 197-211.

(10)  Voigt, S. (2008) The economic effects of judicial accountability: cross-country evidence, European Journal of Law and Economics, 25(2), σ. 95-123.

(11)  Hayo, B., & Voigt, S. (2014) The relevance of judicial procedure for economic growth, CESifo Economic Studies, 60(3), σ. 490-524.

(12)  Mauro, P. (1995) Corruption and growth, The quarterly journal of economics, 110(3), σ. 681-712.

(13)  Gupta, S., De Mello, L., & Sharan, R. (2001) Corruption and military spending, European journal of political economy, 17(4), σ. 749-777.

(14)  Mauro, P. (1998) Corruption and the composition of government expenditure, Journal of Public economics, 69(2), σ. 263-279.

(15)  Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (2015) Consequences of Corruption at the Sector Level and Implications for Economic Growth and Development, Paris: OECD Publishing.

(16)  Van Aaken, A., Feld, L. P., & Voigt, S. (2010) Do independent prosecutors deter political corruption? An empirical evaluation across seventy-eight countries, American Law and Economics Review, 12(1), σ. 204-244.

(17)  Chemin, Matthieu (2009) Do judiciaries matter for development? Evidence from India, Journal of Comparative Economics 37: σ. 230-250.

(18)  ΕΕ C 282 της 20.8. 2019, σ. 39.

(19)  Στο σύγγραμα των McCubbins, M. D., & Schwartz, T. (1984) Congressional oversight overlooked: Police patrols versus fire alarms. American journal of political science, σ. 165-179, προτάθηκε η σύγκριση των αστυνομικών περιπολιών με ένα σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης για την παρακολούθηση των διοικητικών αρχών.

(20)  ΕΕ C 440 της 6.12. 2018, σ. 106

(21)  Kelemen, R. D. (2017) Europe's other democratic deficit: National authoritarianism in Europe's Democratic Union. Government and opposition, 52(2), σ. 211-238.

(22)  Έγγραφο εργασίας αριθ. 13/2016 The Size and Scope of the European Third Sector, σ. 8.

(23)  ΕΕ C 62 της 15.2. 2019, σ. 178.

(24)  ΕΕ C 282 της 20.8.2019, σ. 39, συστάσεις 1.11

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η προστασία των ασυνόδευτων ανήλικων μεταναστών στην Ευρώπη»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/04)

Εισηγήτρια:

η κ. Özlem YILDIRIM (FR-II)

Απόφαση της ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	9.7.2020
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	215/1/5

1.   Συστάσεις και παρατηρήσεις

1.1.

Η ΕΟΚΕ συνιστά για μια ακόμη φορά να υπερισχύει η αρχή «του υπέρτερου συμφέροντος του παιδιού» έναντι οποιασδήποτε εθνικής ή διεθνούς νομοθεσίας.

1.2.

Η ΕΟΚΕ προτρέπει την ΕΕ να αναπτύξει μια συνεκτική και εναρμονισμένη προσέγγιση για την προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ευρώπη.

1.3.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει τη σοβαρή ανησυχία της για την κατάσταση των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων που συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο ευάλωτων ατόμων στο πλαίσιο της μετανάστευσης και, ως εκ τούτου, εκτίθενται σε αυξημένο κίνδυνο παραβίασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους.

1.4.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την έκκλησή της προς τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν ότι τα παιδιά σε παράτυπη κατάσταση θα προστατεύονται, πρωτίστως ως παιδιά, από τα εθνικά συστήματα για την προστασία των παιδιών.

1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να αποτρέψουν κάθε είδους βία κατά των παιδιών-μεταναστών με τη δημιουργία ασφαλών, νόμιμων και κανονικών μεταναστευτικών διαύλων.

1.6.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει για άλλη μια φορά (1) την απόλυτη απαγόρευση κράτησης παιδιών, ανεξάρτητα από το διοικητικό καθεστώς τους. Καταδικάζει απερίφραστα την πρακτική αυτή και υπενθυμίζει ότι παραβιάζει τη διεθνή σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού.

1.7.

Για την αποτελεσματική προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να διαθέσουν τους αναγκαίους πόρους στις δημόσιες υπηρεσίες και να παρέχουν προσαρμοσμένες υπηρεσίες, κυρίως με εξειδικευμένη κατάρτιση και ανάπτυξη ικανοτήτων για τους επαγγελματίες στον τομέα της προστασίας των παιδιών.

1.8.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκπονήσει οδηγία για την προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, με γνώμονα το υπέρτερο συμφέρον του παιδιού.

1.9.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι κάθε αλλοδαπός ασυνόδευτος ανήλικος πρέπει, το συντομότερο δυνατόν και μέχρι την ενηλικίωσή του, να επικουρείται από υπεύθυνο επίτροπο, ο οποίος πρέπει να ενημερώνεται για όλες τις αποφάσεις που λαμβάνονται σχετικά με αυτόν και να τον βοηθά καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Ο εν λόγω επίτροπος θα πρέπει πάντα να είναι σε θέση να ενεργεί με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού και να μην βρίσκεται σε σύγκρουση συμφερόντων με τις εθνικές υπηρεσίες προστασίας του παιδιού.

1.10.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι, βάσει της αρχής του «τεκμηρίου της ανηλικότητας», ένας νέος που παρουσιάζεται ως ανήλικος πρέπει να θεωρείται ως τέτοιος, έως ότου εκδοθεί δικαστική απόφαση από την αρμόδια δικαστική αρχή.

1.11.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να αξιολογούν την ανηλικότητα με βάση ένα σύνολο αποδεικτικών στοιχείων, εξετάζοντας πρωτίστως τις δηλώσεις του ενδιαφερόμενου, τα ληξιαρχικά έγγραφα που παρουσιάζει, τις συζητήσεις του ενδιαφερομένου με τους αρμόδιους επαγγελματίες και, κατά περίπτωση, την εξακρίβωση της γνησιότητας των ληξιαρχικών εγγράφων.

1.12.

H ΕΟΚΕ ζητεί να παύσουν εντελώς οι οστικές εξετάσεις, εφόσον στερούνται πραγματικής αξιοπιστίας. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι δεν είναι ανάγκη, απλώς επειδή δεν υπάρχει τρόπος για αξιόπιστη εξακρίβωση, να χρησιμοποιούνται μέθοδοι που είναι γνωστό ότι είναι προσεγγιστικές.

1.13.

Δεδομένης της δυσκολίας να καλυφθούν όλα τα θέματα και οι αρχές που σχετίζονται με τους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους στην παρούσα γνωμοδότηση, η ΕΟΚΕ προτείνει να εκπονηθεί σειρά από μελέτες παρακολούθησης με άξονες τα συγκεκριμένα επιμέρους θέματα.

2.   Ιστορικό

2.1.

Ο αλλοδαπός ασυνόδευτος ανήλικος (ο οποίος αποκαλείται επίσης «αλλοδαπός μη συνοδευόμενος ανήλικος») είναι «o υπήκοος τρίτης χώρας ή o ανιθαγενής ηλικίας κάτω των 18 ετών», ο οποίος είτε «φτάνει στο έδαφος των κρατών μελών χωρίς να συνοδεύεται από ενήλικο υπεύθυνο για αυτόν σύμφωνα με το νόμο ή την πρακτική του οικείου κράτους μέλους, και εφόσον κανένας ενήλικος δεν ασκεί στην πράξη την επιμέλειά του» είτε «αφέθηκε ασυνόδευτος κατόπιν της εισόδου του στο έδαφος των κρατών μελών» (2).

2.2.

Αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι υπάρχουν σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, αλλά το 2019, το 60 % του συνόλου των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων καταγράφηκαν σε τέσσερις χώρες (Ελλάδα, Γερμανία, Βέλγιο και Κάτω Χώρες). Το 2019, 13 800 αιτούντες άσυλο που υπέβαλαν αίτηση διεθνούς προστασίας στα 27 κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) θεωρήθηκαν ασυνόδευτοι ανήλικοι. Σε επίπεδο ΕΕ, οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι αντιπροσώπευαν το 7 % του συνόλου των αιτούντων άσυλο ηλικίας κάτω των 18 ετών. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αγόρια (85 %). Τα δύο τρίτα ήταν 16 ή 17 ετών (δηλ. 9 200 άτομα), τα άτομα ηλικίας 14 ή 15 ετών αντιπροσώπευαν το 22 % των ασυνόδευτων ανηλίκων (3 100 άτομα) και, τέλος, τα άτομα ηλικίας κάτω των 14 ετών, το 11 % (1 500 άτομα) (3).

2.3.

Τα παιδιά μετανάστες ανήκουν στις πιο ευάλωτες ομάδες των κοινωνιών μας. Χωρίς τους γονείς τους, γεγονός που από μόνο του προκαλεί μεγάλη ανασφάλεια και κινδύνους, οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι διανύουν μια πολύ μακρά, χαοτική, τραυματική και σημαδεμένη από βίαια επεισόδια μεταναστευτική πορεία. Εξακολουθούν να εκτίθενται σε πολλαπλούς κινδύνους και είναι ιδιαίτερα ευάλωτα θηράματα για τα εγκληματικά δίκτυα, κυρίως εμπορίας παιδιών με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση και την παιδική εργασία.

2.4.

Η ΕΟΚΕ συνιστά για μια ακόμη φορά να υπερισχύει η αρχή «του υπέρτερου συμφέροντος του παιδιού» έναντι οποιασδήποτε εθνικής ή διεθνούς νομοθεσίας (4).

2.5.

Υποστηρίζει επίσης ότι οι διάφορες και περίπλοκες καταστάσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι απαιτούν πολυεπιστημονικές (νομικο-ψυχο-ιατρο-κοινωνικές) προσεγγίσεις, διεξοδικές και ολιστικές.

2.6.

Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού (1989, «UNCRC») αποτελεί το γενικό πλαίσιο για την προστασία των παιδιών στην Ευρώπη. Ωστόσο, καμία Σύμβαση, ούτε αυτή, ούτε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (1950), ούτε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την άσκηση των δικαιωμάτων των παιδιών (1996), δεν προβλέπει ειδικές διατάξεις που να εφαρμόζονται άμεσα στους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους.

2.7.

Χρειάστηκε αναμονή έως τις 26 Ιουνίου 1997 ώστε το Συμβούλιο της Ευρώπης να εγκρίνει το πρώτο νομικό μέσο που αφορά ειδικά το ζήτημα των ασυνόδευτων παιδιών-μεταναστών. Ωστόσο, το ψήφισμα αυτό αποτελεί μη δεσμευτικό μέσο. Ενώ τα ευρωπαϊκά κείμενα αναφέρονται στους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους, όπως η οδηγία για την επιστροφή ή η οδηγία 2003/9/ΕΚ (5), δεν έχει συνταχθεί κανένα ειδικό μέσο σε κλίμακα ΕΕ.

2.8.

Ως εκ τούτου, ελλείψει συγκεκριμένου νομικού πλαισίου, τα κράτη μέλη αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στο να διαχειριστούν το ζήτημα των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων κατά τρόπο συντονισμένο και συνεκτικό. Είναι συνεπώς σαφές ότι, στα κράτη μέλη, η κατάσταση των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων χαρακτηρίζεται από τεράστιες διαφορές μεταξύ των νομοθεσιών που ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει αυτοί να αντιμετωπίζονται και τις διαδικασίες στις οποίες πρέπει να υπόκεινται (προσδιορισμός της ηλικίας, επίτροποι, δικαιώματα κ.λπ.).

2.9.

Ως εκ τούτου, το νομικό πλαίσιο που ισχύει για τους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους πρέπει να ενισχυθεί από τα κράτη μέλη. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να εκπονήσει οδηγία για την προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, με γνώμονα το υπέρτερο συμφέρον του παιδιού. Η ανάγκη αυτή είναι ακόμη πιο προφανής υπό το φως των θλιβερών καταστάσεων πολλών αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων που καταγγέλλονται σε όλη την Ευρώπη από τις ενώσεις για τα δικαιώματα των παιδιών.

3.   Γενικές παρατηρήσεις

3.1.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει τη σοβαρή ανησυχία της για την κατάσταση των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων που συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο ευάλωτων ατόμων στο πλαίσιο της μετανάστευσης και, ως εκ τούτου, εκτίθενται σε αυξημένο κίνδυνο παραβίασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους.

3.2.

Η UNCRC υποχρεώνει τα κράτη να επιφυλάσσουν στα παιδιά που δεν διαθέτουν χαρτιά την ίδια μεταχείριση την οποία επιφυλάσσουν σε «όλα» τα παιδιά, αδιακρίτως (6). Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι στην πράξη υφίστανται ασυνέπειες μεταξύ των εθνικών νομικών πλαισίων που διέπουν τον έλεγχο της μετανάστευσης και εκείνων που αφορούν την προστασία των παιδιών. Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει την έκκλησή της προς τα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν ότι τα παιδιά σε παράτυπη κατάσταση θα προστατεύονται, πρωτίστως ως παιδιά, από τα εθνικά συστήματα για την προστασία των παιδιών (7).

3.3.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να αποτρέψουν κάθε είδους βία κατά των παιδιών-μεταναστών με τη δημιουργία ασφαλών, νόμιμων και κανονικών μεταναστευτικών διαύλων, όπως είναι οι ευέλικτες, γοργές και αποτελεσματικές διαδικασίες, ιδίως η επανένωση των οικογενειών, η αύξηση των ποσοστώσεων για επανεγκατάσταση μεταναστών ή η χορήγηση θεωρήσεων για ανθρωπιστικούς λόγους, έτσι ώστε να ενισχυθούν οι εγγυήσεις για τα παιδιά και τα μέλη των οικογενειών τους.

3.4.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να θεσπίσουν ειδικές και αποτελεσματικές διαδικασίες για την τακτοποίηση της παραμονής τους σε αναζήτηση μιας «βιώσιμης λύσης» για τους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους που θα εγγυάται το υπέρτερο συμφέρον τους.

3.5.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει την απόλυτη απαγόρευση κράτησης παιδιών, ανεξάρτητα από το διοικητικό καθεστώς τους. Καταδικάζει απερίφραστα την πρακτική αυτή και υπενθυμίζει ότι παραβιάζει πλήρως τη UNCRC (άρθρο 3). Η ΕΟΚΕ επισημαίνει (8) ότι η κράτηση μπορεί να έχει πολύ σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και την ανάπτυξη των παιδιών, ανεξάρτητα από τη διάρκεια της κράτησης. Η κράτηση είναι πάντοτε αντίθετη προς το υπέρτατο συμφέρον του παιδιού (9).

3.6.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να θεσπίσουν εθνικούς νόμους που να απαγορεύουν την κράτηση και να προωθούν την ανάπτυξη εναλλακτικών λύσεων προσαρμοσμένων στον ιδιαίτερα ευάλωτο χαρακτήρα των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, όπως η ανάληψη της φροντίδας τους από οικογένειες υποδοχής και η τοποθέτησή τους σε ελεγχόμενο περιβάλλον αυτόνομης διαβίωσης.

3.7.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει τη σημασία της διασφάλισης του σεβασμού του δικαιώματος των παιδιών να συμμετέχουν στις αποφάσεις που τα αφορούν.

3.8.

Η ΕΟΚΕ συνιστά στα κράτη μέλη να παρέχουν νομικές εγγυήσεις για την πρόσβαση των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων στις διαδικασίες διεθνούς προστασίας και να τους παρέχουν πληροφορίες προσαρμοσμένες στην ηλικία τους. Για τον σκοπό αυτό, κρίνεται σκόπιμο να δημιουργηθούν εξειδικευμένες μονάδες ασύλου για την παροχή βοήθειας σε παιδιά-μετανάστες και για την παροχή πληροφοριών φιλικών προς τα παιδιά, στη μητρική τους γλώσσα, με την ενσωμάτωση, κυρίως, της διάστασης του φύλου και της διαπολιτισμικής διάστασης στα εν λόγω εθνικά συστήματα.

3.9.

Για την προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων από όλες τις μορφές εκμετάλλευσης, η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να χορηγήσουν στα παιδιά που αποτελούν αντικείμενο εκμετάλλευσης και άσκησης βίας το καθεστώς των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων μαζί με ένα έγγραφο άδειας διαμονής. Η ΕΟΚΕ τονίζει επίσης την ανάγκη επείγουσας λήψης των αποφάσεων για τους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους.

3.10.

Οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι δεν θα πρέπει ποτέ να υπόκειται σε ποινικές διαδικασίες για λόγους που σχετίζονται αποκλειστικά με τη μεταναστευτική τους ιδιότητα ή όταν η συμμετοχή τους σε εγκληματικές δραστηριότητες προκύπτει από την εκμετάλλευσή τους.

3.11.

Για την αποτελεσματική προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, η ΕΟΚΕ παροτρύνει τα κράτη μέλη και την ΕΕ να διαθέσουν τους αναγκαίους πόρους στις δημόσιες υπηρεσίες και να παράσχουν προσαρμοσμένες υπηρεσίες, ιδίως μέσω εξειδικευμένης κατάρτισης και ενίσχυσης των ικανοτήτων των επαγγελματιών στον τομέα της προστασίας των παιδιών. Η κατάρτιση αυτή θα πρέπει να θεσπιστεί σε ευρωπαϊκή κλίμακα.

3.12.

Η προστασία των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων δεν σταματά στα σύνορα της Ευρώπης. Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει την ΕΕ και τα κράτη μέλη να δώσουν προτεραιότητα στις ανάγκες και τα δικαιώματα των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων σε εξωτερικά μέσα και δράσεις, ιδίως κατά τη σύναψη συμφωνιών ή προγραμμάτων συνεργασίας.

3.13.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η φροντίδα όλων των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων πρέπει να ανατίθεται, όσο πιο γρήγορα γίνεται και μέχρι την ενηλικίωσή τους, σε έναν κατάλληλο επίτροπο, ο οποίος πρέπει να ενημερώνεται για όλες τις αποφάσεις που λαμβάνονται και τους αφορούν και να τους βοηθά καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας. Ο εν λόγω επίτροπος θα πρέπει πάντα να είναι σε θέση να ενεργεί με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού και να μην βρίσκεται σε σύγκρουση συμφερόντων με τις εθνικές υπηρεσίες προστασίας του παιδιού.

3.14.

Όπως έχει ήδη επισημάνει η ΕΟΚΕ, μολονότι η νομοθεσία της ΕΕ αναγνωρίζει τη σημασία της νόμιμης επιτροπείας, δεν ορίζει τις υποχρεώσεις του νόμιμου επιτρόπου. Ο νόμιμος επίτροπος ενδείκνυται να είναι «ειδικευμένος εκπρόσωπος» με πείρα στους ανηλίκους και γνώση της εθνικής νομοθεσίας σε θέματα δικαιωμάτων των αλλοδαπών και της νομοθεσίας περί προστασίας των παιδιών, καθώς και να έχει αρμοδιότητα εκπροσώπησης του παιδιού σε όλες τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων (10), υπό την προϋπόθεση ότι το παιδί συναινεί (11). Η διαδικασία διορισμού επιτρόπων στο Βέλγιο θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης (12).

3.15.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι, εκτός από τη νομική συνδρομή, οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι πρέπει επίσης να έχουν πρόσβαση σε κοινωνική προστασία και σε κάποια δομή υποδοχής και προσωρινής αξιοπρεπούς στέγασης. Αυτή η δομή υποδοχής πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στο ευάλωτο της ηλικίας τους, να παρέχει υποστήριξη από επαγγελματίες ειδικούς για νέους, δυνατότητα για ιατρικό ή ψυχολογικό έλεγχο και πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη.

3.16.

Οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι πρέπει επίσης να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, με σεβασμό στις επιλογές του ανηλίκου και, κατά περίπτωση, του επιτρόπου του. Επιπλέον, τα προγράμματα Erasmus και Erasmus+ θα μπορούσαν επίσης να διευκολύνουν τη συμμετοχή των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, καθώς και των πρώην αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων που έχουν ενηλικιωθεί.

3.17.

Η ΕΟΚΕ τονίζει τη σημασία της ενημέρωσης κάθε παιδιού, ανάλογα με την ηλικία του, όσον αφορά τα δικαιώματά του που απορρέουν από τη Σύμβαση του ΟΗΕ, ώστε να μπορούν οι ανήλικοι που δεν διαθέτουν κατάλληλη επιτροπεία να υποβάλουν αίτηση προστασίας.

4.   Ειδικές παρατηρήσεις

4.1.

Το άρθρο 1 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού ορίζει ως παιδί κάθε άτομο ηλικίας κάτω των 18 ετών. Η ειδική νομική του κατάσταση του παρέχει ένα σύνολο δικαιωμάτων τα οποία πρέπει να διασφαλίζουν τα συμβαλλόμενα κράτη. Η προστασία αυτή εξαρτάται από την κατάσταση ανηλίκου, η οποία στην πράξη και σε όλα τα κράτη μέλη θέτει το ζήτημα του προσδιορισμού της ηλικίας του.

4.2.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι, βάσει της αρχής του «τεκμηρίου της ανηλικότητας», ένας νέος που παρουσιάζεται ως ανήλικος πρέπει να θεωρείται ως τέτοιος, έως ότου εκδοθεί δικαστική απόφαση από την αρμόδια δικαστική αρχή. Ως εκ τούτου, πρέπει αμέσως να τίθεται σε προστασία υπό αξιοπρεπείς συνθήκες, συμβατές με την ιδιαιτέρως ευάλωτη κατάστασή του.

4.3.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει επίσης ότι πρέπει να εφαρμόζεται το τεκμήριο εγκυρότητας των ληξιαρχικών εγγράφων που φέρει από το εξωτερικό και υποβάλλει ο νέος για να αποδείξει ότι είναι ανήλικος, ενώ αυτά τα έγγραφα πρέπει να είναι τα πρώτα που θα λαμβάνονται υπόψη για να οριστεί ότι είναι ανήλικος. Μόνο η επίσημη αμφισβήτηση της αυθεντικότητας του ληξιαρχικού εγγράφου που υποβάλλεται θα πρέπει να καθιστά δυνατή την αμφισβήτηση του τεκμηρίου εγκυρότητας που ισχύει για το έγγραφο αυτό.

4.4.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 της UNCRC, εάν ένα παιδί στερείται παράνομα ορισμένα ή όλα τα στοιχεία που συνιστούν την ταυτότητά του, τα συμβαλλόμενα κράτη οφείλουν να του παράσχουν κατάλληλη υποστήριξη και προστασία, ώστε η ταυτότητά του να αποκατασταθεί το συντομότερο δυνατόν (13).

4.5.

Ωστόσο, η διαδικασία εξακρίβωσης της ηλικίας του μετανάστη δεν θα πρέπει κατ’ αρχήν να εφαρμόζεται παρά μόνον εάν αυτός δεν διαθέτει επίσημα διοικητικά έγγραφα που να αποδεικνύουν την ηλικία του και σε περίπτωση σοβαρών αμφιβολιών (14).

4.6.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει εκ νέου ότι δεν υπάρχει συνοχή μεταξύ των κρατών μελών ως προς τις μεθόδους εκτίμησης της ηλικίας των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων, ενώ καμία από τις μεθόδους αυτές δεν έχει αποδειχθεί αξιόπιστη.

4.7.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να εκτιμούν την ανηλικότητα βάσει συνόλου αποδεικτικών στοιχείων, από τα οποία πρέπει να εξετάζονται πρώτα οι δηλώσεις του ενδιαφερόμενου, τα υποβαλλόμενα ληξιαρχικά έγγραφα, οι συζητήσεις με τον ενδιαφερόμενο και, κατά περίπτωση, η εξακρίβωση της γνησιότητας των ληξιαρχικών εγγράφων, τονίζοντας ότι η ιατρική γνωμάτευση για την ηλικία μπορεί να πραγματοποιείται μόνο εάν υφίσταται αμφιβολία και ως ύστατη λύση.

4.8.

Δεδομένης της ιδιαίτερα ευάλωτης κατάστασής τους, η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η αμφιβολία θα πρέπει να λειτουργεί προς όφελος των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων.

4.9.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η εκτίμηση με οστική εξέταση, που πραγματοποιείται από μεγάλο αριθμό κρατών μελών, αμφισβητείται ιδιαιτέρως όσον αφορά την επιστημονική της αξιοπιστία από διεθνείς οργανισμούς και εμπειρογνώμονες (15), αλλά και επικρίνεται διότι παραβιάζει την ιδιωτική ζωή του παιδιού, ενέχει δυνητικούς κινδύνους για την υγεία του (κατά τη χρήση ακτίνων Χ), καθώς και πιθανά σφάλματα.

4.10.

H ΕΟΚΕ ζητεί από τα κράτη μέλη να παύσουν εντελώς οι δοκιμασίες αυτές, εφόσον στερούνται πραγματικής αξιοπιστίας. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι δεν είναι ανάγκη, απλώς επειδή δεν υπάρχει τρόπος για αξιόπιστη εξακρίβωση, να χρησιμοποιούνται μέθοδοι που είναι γνωστό ότι είναι προσεγγιστικές.

4.11.

Η ΕΟΚΕ προτρέπει τα κράτη μέλη να προστατεύουν τους αλλοδαπούς ασυνόδευτους μετανάστες, παρέχοντάς τους τον χρόνο και τα πραγματικά μέσα για την εξακρίβωση της ταυτότητάς τους, κάνοντας λόγου χάρη χρήση της διπλωματικής συνεργασίας (με την επιφύλαξη της συναίνεσης και εφόσον δεν εκτίθεται σε κίνδυνο ο νέος), παρέχοντας εκ πρώτης όψεως αποδεικτικά στοιχεία, όπως ψυχοκοινωνικές γνωματεύσεις, ώστε να τεκμηριώνεται η ανηλικότητα.

4.12.

Η ΕΟΚΕ προτείνει, ως έσχατη λύση, εφόσον δεν υπάρχουν αποδεικτικά έγγραφα και σε περίπτωση σοβαρών αμφιβολιών σχετικά με την ηλικία του ανηλίκου, η εκτίμηση της ηλικίας να γίνεται πολυεπιστημονικά, δηλαδή από ανεξάρτητους επαγγελματίες με την κατάλληλη εμπειρογνωμοσύνη και γνώση του πολιτιστικού και εθνοτικού υπόβαθρου του ατόμου. Οι διαδικασίες που εφαρμόζονται στην Αγγλία μπορούν να χρησιμεύσουν ως πηγή έμπνευσης.

4.13.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να συστήσουν μια εποπτική επιτροπή σε ευρωπαϊκή κλίμακα, για να προτείνει ολιστική εκτίμηση της ηλικίας, κοινή για όλα τα κράτη μέλη, και να επιβλέπει τα πρωτόκολλα και τις πρακτικές για την εκτίμηση της ηλικίας.

4.14.

Για να μην είναι αναποτελεσματικά, τα συμπεράσματα κάθε διαδικασίας πρέπει να είναι απαραιτήτως τεκμηριωμένα και να είναι δυνατόν να αποτελέσουν αντικείμενο προσφυγής με ανασταλτικό αποτέλεσμα, αποτελεσματικής, γοργής και δυνάμενης να προσβληθεί.

5.   Ειδικές παρατηρήσεις COVID-19

5.1.

Η πανδημία COVΙD-19 ενισχύει αναπόφευκτα τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι αλλοδαποί ασυνόδευτοι ανήλικοι, η κατάσταση της υγείας των οποίων είναι συχνά εξασθενημένη: αδυναμία συμμόρφωσης με τα μέτρα περιορισμού, ανεπαρκής πρόσβαση σε τρόφιμα, υγιεινή και νερό, ανεπαρκείς πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα ατομικής προστασίας και τις προφυλάξεις που πρέπει να λαμβάνονται, δυσκολία πρόσβασης στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.

5.2.

Η ΕΟΚΕ καλεί όλα τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να αναλάβουν όλες τις αναγκαίες δράσεις για να διασφαλιστεί ότι γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα όλων των παιδιών, όπως κατοχυρώνονται από τις διεθνείς πράξεις, κατά τη διάρκεια της κρίσης στον τομέα της υγείας που συνδέεται με την νόσο COVID-19 και ότι θα προστατευθούν δεόντως από την οικονομική κρίση που διαφαίνεται.

5.3.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ικανοποίησή της για την πρόσφατη μετεγκατάσταση αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων από την Ελλάδα στο Λουξεμβούργο, την Πορτογαλία, τη Γαλλία, τη Φινλανδία και τη Γερμανία και καλεί τα κράτη μέλη να δώσουν προτεραιότητα και να συνεχίσουν την άμεση μετεγκατάσταση όσων ζουν σε άθλιες συνθήκες, ιδίως στην Ελλάδα (16).

---

(1)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Πρόταση απόφασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την καταπολέμηση της σεξουαλικής κακοποίησης, της σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών και της παιδικής πορνογραφίας, με την οποία καταργείται η απόφαση — πλαίσιο 2004/68/ΔΕΥ» (ΕΕ C 48 της 15.2.2011, σ. 138).

(2)  Άρθρο 2 της οδηγίας 2011/95/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Δεκεμβρίου 2011 (ΕΕ L 337 της 20.12.2011, σ. 9).

(3)  https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/10774042/3-28042020-AP-FR.pdf/a5951a9e-fe8f-ef1a-64f1-cdedfc925eb2.

(4)  Βλ. σχετικά, ιδίως, τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την άσκηση των δικαιωμάτων των παιδιών και τη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ της 15ης Οκτωβρίου 2014, σχετικά με τη διεθνή προστασία ασυνόδευτων ανηλίκων (ΕΕ C 12 της 15.1.2015, σ. 69).

(5)  Οδηγία 2008/115/ΕΚ της 16ης Δεκεμβρίου 2008 (ΕΕ L 348 της 24.12.2008, σ. 98), αποκαλούμενη «Οδηγία για την επιστροφή»: «Πριν αποφασισθεί η έκδοση απόφαση επιστροφής έναντι ασυνόδευτου ανηλίκου, παρέχεται βοήθεια από κατάλληλους φορείς άλλους από τις αρχές που διενεργούν την επιστροφή, λαμβανομένων δεόντως υπόψη των βέλτιστων συμφερόντων του παιδιού». Η οδηγία 2003/9/ΕΚ του Συμβουλίου, της 27ης Ιανουαρίου 2003 (ΕΕ L 31 της 6.2.2003, σ. 18), ορίζει τους βασικούς όρους, συμπεριλαμβανομένου του όρου «ασυνόδευτος ανήλικος».

(6)  Άρθρο 2 UNCRC.

(7)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ σχετικά με τη διεθνή προστασία ασυνόδευτων ανηλίκων (ΕΕ C 12 της 15.1.2015, σ. 69).

(8)  Βλ. «A study of immigration detention practices and the use of alternatives to immigration detention of children», PACE Committee on Migration, Refugees and Displaced Persons, 2017.

(9)  The European Network of Ombudspersons for Children (ENOC), Position Statement on «Ending detention of children for immigration purposes», εγκρίθηκε από το 23ο ENOC, 27 Σεπτεμβρίου 2019.

(10)  Βλ. σχετικά «La protection des mineurs migrants non accompagnés en Europe» [Η προστασία των ασυνόδευτων ανηλίκων μεταναστών στην Ευρώπη], Nisrine Eba Nguema, 2015. https://journals.openedition.org/revdh/1147?lang=en.

(11)  Σύμβαση της Χάγης του 1996.

(12)  Το Βέλγιο δημιούργησε μια πολύ γρήγορη υπηρεσία διορισμού επιτρόπων. Για όλους τους αλλοδαπούς ασυνόδευτους ανηλίκους διορίζεται ένας επίτροπος που μπορεί να είναι ιδιώτης (μετά από διαδικασία επιλογής και κατάρτιση) ο οποίος θα τους συνοδεύει σε όλες τις διαδικασίες του βλ.: https://justice.belgium.be/fr/themes_et_dossiers/enfants_et_jeunes/mineurs_etrangers_non_accompagne. Τα καθήκοντά του ορίζονται ως εξής: ως νόμιμος εκπρόσωπος, που είναι υπεύθυνος να μεριμνά για την ευζωία του ανηλίκου σε όλα τα επίπεδα, ο επίτροπος είναι τρόπον τινά ο «καθοδηγητής» που διασφαλίζει την ανάπτυξη των δεξιοτήτων που απαιτούνται για την ενεργό συμμετοχή του στην κοινωνία. https://justice.belgium.be/fr/themes_et_dossiers/enfants_et_jeunes/mineurs_etrangers_non_accompagne/tuteur/missions_du_tuteur.

(13)  Βλ. επίσης το άρθρο 24 του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του 1966 και το άρθρο 7 της Διεθνούς Σύμβασης για τα δικαιώματα του παιδιού.

(14)  Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (Ιούλιος 2010) και η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης (15 Απριλίου 2011) διευκρινίζουν ότι η εκτίμηση της ηλικίας θα πρέπει να πραγματοποιείται μόνο σε περίπτωση αμφιβολίας.

(15)  Η επιστημονική αξιοπιστία αμφισβητείται ιδίως από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ψήφισμα της 12ης Σεπτεμβρίου) ή με τις συστάσεις της Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Παιδιού, της 12ης Ιουνίου 2009. Ο εθνικός ιατρικός Σύλλογος του Βελγίου (γνωμοδότηση της 20ής Φεβρουαρίου 2010), η εθνική ιατρική Ακαδημία της Γαλλίας αποδοκιμάζουν την αξιοπιστία των εν λόγω εξετάσεων. Ο Συνήγορος του πολίτη στη Γαλλία αποδοκιμάζει τη χρήση των οστικών εξετάσεων (26 Φεβρουαρίου 2016). Βλ. επίσης επ’ αυτού την έκθεση της πλατφόρμας «Ανήλικοι στην εξορία» (Βέλγιο) «L’estimation de l’âge des MENA en question: problématique, analyse et recommandations», [Η εκτίμηση της ηλικίας των αλλοδαπών ασυνόδευτων ανηλίκων: προβληματική, ανάλυση και συστάσεις] Σεπτέμβριος 2017.

(16)  Βλ. https://www.unhcr.org/news/press/2020/4/5e9707ed4/un-agencies-welcome-first-relocation-unaccompanied-children-greece.html και https://www.eepa.be/?p=3856.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Οι δημόσιες συμβάσεις ως εργαλείο για τη δημιουργία αξίας και την εξασφάλιση αξιοπρέπειας κατά την εργασία στον τομέα των υπηρεσιών καθαρισμού και συντήρησης»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/05)

Εισηγητής:	ο κ. Diego DUTTO
Συνεισηγητής:	ο κ. Νικόλαος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32, παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Συμβουλευτική Επιτροπή Βιομηχανικών Μεταλλαγών (CCMI)
Υιοθετήθηκε από τη CCMI	2.9.2020
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	192/7/18

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τα κράτη μέλη οφείλουν να αναπτύξουν τα απαραίτητα μέσα στήριξης προκειμένου να προωθήσουν την αξιοποίηση των στρατηγικών δημοσίων συμβάσεων για την προαγωγή της συστηματικής χρήσης βιώσιμων, διαφανών, φιλόδοξων και εφαρμόσιμων στρατηγικών κριτηρίων με στόχο τη διασφάλιση υψηλότερων κοινωνικών και ποιοτικών προτύπων στις δημόσιες συμβάσεις.

1.2.

Προκειμένου να εξασφαλιστεί η εστίαση των υπηρεσιών καθαρισμού στην ποιότητα και όχι στην τιμή, πρέπει να τηρείται η αρχή της διαφάνειας τόσο για τον πελάτη όσο και για τον ανάδοχο. Οι συμβατικές προδιαγραφές, όπως συχνότητα, χρόνος, υγεία και ασφάλεια κατά την εργασία και οικονομικό κόστος του καθαρισμού, πρέπει να καθορίζονται και να παρατίθενται αναλυτικά (1). Ο έλεγχος της εκπλήρωσης αυτών των κριτηρίων, καθ’ όλη τη διάρκεια της σύμβασης, είναι καθοριστικής σημασίας για την αξιολόγηση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών καθαρισμού.

1.3.

Οι κοινωνικοί εταίροι θα πρέπει να συμμετέχουν στην κατάρτιση και την επαγγελματοποίηση των αγοραστών του δημόσιου τομέα, όπως ορίζεται στη σύσταση της Επιτροπής της 3ης Οκτωβρίου 2017 (2).

1.4.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη θα πρέπει να αναλάβουν την πρωτοβουλία να καταπολεμήσουν την αδήλωτη εργασία και να βελτιώσουν περαιτέρω τις συνθήκες απασχόλησης στον τομέα του καθαρισμού. Η ενισχυμένη νομοθεσία και οι ισχυρότεροι μηχανισμοί επιβολής, όπως τα μισθολογικά κριτήρια και οι κλαδικές συλλογικές διαπραγματεύσεις, μπορούν να συμβάλουν στην εξασφάλιση θεμιτού ανταγωνισμού, υψηλότερων κοινωνικών προτύπων και ποιοτικής απασχόλησης.

1.5.

Η EOKE καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τα κράτη μέλη και τις περιφερειακές και τοπικές αρχές να χρησιμοποιούν, στο μέτρο του δυνατού, υπηρεσίες καθαρισμού κατά τη διάρκεια της ημέρας, σε όλες τις δημόσιες συμβάσεις.

1.6.

Η εξασφάλιση θεμιτού ανταγωνισμού μπορεί να επιτευχθεί με την εστίαση στις ποιοτικές πτυχές και τον σεβασμό στη δικαιοδοσία του ΔΕΕ και των εθνικών κανόνων αναφορικά με τη δυνατότητα να καταστεί ο σεβασμός των συλλογικών συμβάσεων προϋπόθεση για την ανάθεση δημοσίων συμβάσεων. Τα κράτη μέλη οφείλουν να προωθήσουν, σε συνεργασία με τους κοινωνικούς εταίρους και σύμφωνα με τις εθνικές πρακτικές, την κάλυψη των συλλογικών συμβάσεων σε κλαδικό επίπεδο όσον αφορά τον εθνικό τομέα του καθαρισμού και να εξασφαλίσουν την επιβολή τους.

1.7.

Το εργατικό δυναμικό του κλάδου αποτελείται πρωτίστως από γυναίκες και υπηκόους τρίτων χωρών. Συνεπώς ενδέχεται να επηρεάζεται πιο άμεσα από τις πολιτικές αγορών των δημόσιων διοικήσεων. Για αυτό το λόγο, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι, πέραν των συλλογικών συμβάσεων, θα πρέπει να αναπτυχθούν επιπλέον δικλείδες ασφαλείας με στόχο την τήρηση των αρχών της απαγόρευσης των διακρίσεων και της ίσης μεταχείρισης των εργαζομένων. Η ΕΟΚΕ συνιστά την απονομή επιπλέον πόντων στο πλαίσιο των κριτηρίων ανάθεσης που να επιβραβεύουν μορφές ένταξης, όπως ειδικά μαθήματα κατάρτισης, υπηρεσίες στήριξης της οικογένειας, όπως η παροχή βοήθειας μετά το σχολείο για τους ανηλίκους, και άλλες μορφές εταιρικής κοινωνικής πρόνοιας με κοινωνικό περιεχόμενο.

1.8.

Η ΕΟΚΕ συνιστά, κατά την αναθεώρηση των οδηγιών της ΕΕ του 2014 σχετικά με τις δημόσιες συμβάσεις, το κόστος της υποχρεωτικής ασφάλειας και κατάρτισης να εμφανίζεται εκτός του τομέα της ανταγωνιστικής τιμολόγησης, ως μη συμπιέσιμο και επαληθεύσιμο στοιχείο της ανάλυσης κόστους της προσφοράς.

1.9.

Η ΕΟΚΕ συνιστά να τηρούνται οι όροι βιωσιμότητας, τα εργασιακά δικαιώματα και οι γενικά ισχύουσες συλλογικές συμβάσεις εργασίας (καθιστώντας υπεύθυνους την αναθέτουσα αρχή, τον κύριο ανάδοχο και τους υπεργολάβους, καθέναν για τον άμεσα αντισυμβαλλόμενό του) σε ολόκληρη την αλυσίδα της υπεργολαβίας και καθ’ όλη τη διάρκεια εκτέλεσης των συμβάσεων.

1.10.

Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να δώσουν, εάν δεν το κάνουν ήδη, ιδιαίτερη προσοχή και να ελέγχουν αποτελεσματικά την τήρηση όλων των καταστατικών και συμβατικών υποχρεώσεων και των πτυχών υγείας και ασφάλειας κατά την εργασία που αφορούν κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα και ζητήματα βιωσιμότητας, κατά το στάδιο της εκτέλεσης των δημόσιων συμβάσεων στον τομέα του καθαρισμού.

1.11.

Όσον αφορά τις υποχρεώσεις των κρατών μελών, των αναθετουσών αρχών και της Επιτροπής δυνάμει των άρθρων 83 έως 85 της οδηγίας 2014/24/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (3), η ΕΟΚΕ καλεί όλα τα εν λόγω δημόσια όργανα να καταστήσουν χωρίς περαιτέρω καθυστέρηση διαθέσιμα όλα τα σχετικά δεδομένα, εξασφαλίζοντας ιδίως ότι παρέχονται τα κριτήρια ανάθεσης και η σχετική βαρύτητά τους όσον αφορά τις συμβάσεις καθαρισμού. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καλείται να υποστηρίξει οικονομικά τα έργα παρακολούθησης και την έρευνα των τομεακών κοινωνικών εταίρων σχετικά με το ζήτημα των δημόσιων συμβάσεων στον τομέα των υπηρεσιών καθαρισμού και συντήρησης.

1.12.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να ενισχύσει το νομοθετικό πλαίσιο και τη διαπραγματευτική ικανότητα των κοινωνικών εταίρων σε εθνικό επίπεδο, μεταξύ άλλων μέσω της χρηματοδότησης για δράσεις ανάπτυξης ικανοτήτων, ιδίως στις χώρες της Νοτιοανατολικής, Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (4).

1.13.

Η ΕΟΚΕ συνιστά, κατά την αναθεώρηση των ευρωπαϊκών οδηγιών του 2014 για τις δημόσιες συμβάσεις, για τις υπηρεσίες υψηλής έντασης εργασίας, όπως οι υπηρεσίες καθαρισμού, οι οδηγίες της ΕΕ για τις δημόσιες συμβάσεις να ζητούν ή να απαιτούν από τα κράτη μέλη να αποκλείουν τη χρήση της χαμηλότερης τιμής ως κριτηρίου για την ανάθεση συμβάσεων, να καθορίσουν ανώτατο όριο 30 % της βαθμολογίας που θα δίδεται για την τιμή, σε σύγκριση με τη βαθμολογία που θα δίδεται για την ποιότητα και να εξασφαλίζουν μέσω ειδικών κοινωνικών ρητρών, την εργασιακή σταθερότητα του προσωπικού που απασχολείται στο πλαίσιο της σύμβασης, σύμφωνα, ωστόσο, με την οδηγία 2001/23/ΕΚ (5) όπως ερμηνεύεται από την ενωσιακή νομολογία, με τις εργασιακές ρυθμίσεις της εταιρείας και με τις συλλογικές συμβάσεις.

1.14.

Η ΕΟΚΕ καλεί τις αναθέτουσες αρχές να χρησιμοποιούν τις δικές τους εκτιμήσεις κόστους για τις υπηρεσίες καθαρισμού, συμβουλευόμενες εξειδικευμένα κλαδικά εργαλεία όπως ο Οδηγός Βέλτιστης Αξίας και εθνικά παραδείγματα προκειμένου να αξιολογούν ορθά την αγορά του κλάδου, καθώς και κρατώντας μέρος αυτών των υπηρεσιών για συμβάσεις ανατιθέμενες κατ’ αποκλειστικότητα, όπως ορίζεται στο άρθρο 20 της οδηγίας 2014/24/ΕΕ, όπως μεταφέρθηκε από τα κράτη μέλη στους δικούς τους κώδικες δημόσιων συμβάσεων.

1.15.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να ενθαρρύνει τα κράτη μέλη να ξεκινήσουν μια διαδικασία πιστοποίησης ή ένα σύστημα προεπιλογής για τους εργολήπτες που επιθυμούν να συνάψουν δημόσιες συμβάσεις υπηρεσιών καθαρισμού. Αυτή η διαδικασία θα πρέπει να εποπτεύεται από μια επιτροπή αξιολόγησης που θα αποτελείται από διάφορους ενδιαφερόμενους φορείς, συμπεριλαμβανομένων των συνδικαλιστικών οργανώσεων και ενός εκπροσώπου των εργοληπτών του τομέα.

1.16.

Καθώς ο κίνδυνος της νόσου COVID-19 συνεχίζει να υπάρχει, ο κίνδυνος μετάδοσης της νόσου COVID-19 ή άλλης ασθένειας, απαιτεί την προστασία των εργαζομένων και του κοινού. Η ΕΟΚΕ συνιστά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και στα κράτη μέλη να καταρτίσουν δεσμευτικά πρωτόκολλα για την υγεία και ασφάλεια κατά την εργασία, με τη βοήθεια των κοινωνικών εταίρων.

1.17.

Η ΕΟΚΕ καλεί επιπλέον τα κράτη μέλη να αναλάβουν δράση και να συνεργαστούν με τους κοινωνικούς εταίρους με σκοπό τη συζήτηση πρακτικών προσωρινών λύσεων για μια ταχεία επιστροφή σε δίκαιες πρακτικές συμβάσεων προσανατολισμένες στην ποιότητα.

1.18.

Υπό το πρίσμα της κρίσης της νόσου COVID-19, η ΕΟΚΕ συνιστά στα κράτη μέλη να προωθήσουν την κατάρτιση και την επαγγελματοποίηση του προσωπικού καθαρισμού. Οι χρηματοδοτικοί πόροι θα πρέπει να είναι διαθέσιμοι, έτσι ώστε οι δημόσιες αρχές και οι ανάδοχες εταιρείες να μπορούν να επενδύσουν στην κατάρτιση και στις δεξιότητες. Οι εργαζόμενοι που απασχολούνται σε υπηρεσίες καθαρισμού και υγιεινής θα πρέπει να ενθαρρύνονται να αποκτήσουν επαγγελματικά προσόντα, θέτοντας τις βάσεις για βελτιωμένες ευκαιρίες απασχόλησης για τα ευάλωτα άτομα.

1.19.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι τα ενωσιακά θεσμικά όργανα, τα κράτη μέλη και οι τοπικές και περιφερειακές αρχές θα πρέπει να υιοθετήσουν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση σχετικά με την αγορά υπηρεσιών καθαρισμού. Η προσέγγιση αυτή δεν προβλέπει τον συμβιβασμό των περιβαλλοντικών και εργασιακών συνθηκών, αλλά προάγει την κοινωνική συνοχή, τα εργασιακά πρότυπα, την ισότητα των φύλων και τους περιβαλλοντικούς στόχους που προτείνει η Πράσινη Συμφωνία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Κύριος στόχος της παρούσας γνωμοδότησης είναι να προτείνει συστάσεις για τη χρήση των δημόσιων συμβάσεων με σκοπό την ενίσχυση της ποιοτικής απασχόλησης και της αξιοπρέπειας κατά την εργασία στις υπηρεσίες καθαρισμού και συντήρησης.

2.2.

Πολλές από αυτές τις συστάσεις έχουν γενικό χαρακτήρα και μπορούν να εφαρμοστούν σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση των κλάδων υπηρεσιών υψηλής έντασης εργασίας, όπως τα ιδιωτικά σώματα ασφάλειας και η εστίαση.

3.   Ιστορικό και ευρύτερο πλαίσιο

3.1.

«Κάθε χρόνο, περισσότερες από 250 000 δημόσιες αρχές στην ΕΕ δαπανούν περίπου το 14 % του ΑΕΠ (περίπου 2 τρισ. EUR ετησίως) για την αγορά υπηρεσιών, έργων και προμηθειών». (6) Υπηρεσίες όπως αυτές του καθαρισμού αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των δημόσιων συμβάσεων. Το 2017, η αξία των αναθέσεων για παροχή υπηρεσιών έφτασε τα 250 δισ. EUR (7).

3.2.

Οι δημόσιες συμβάσεις μπορούν να στηρίξουν τις επενδύσεις στην πραγματική οικονομία, να διασφαλίσουν και να δημιουργήσουν ποιοτικές θέσεις εργασίας και να προωθήσουν τόσο την ένταξη όσο και καλύτερες συνθήκες για τα άτομα με αναπηρία και τα μειονεκτούντα άτομα, καθώς και για τους εργαζόμενους μετανάστες (8). Μπορούν, ακόμη, να ενθαρρύνουν τη ζήτηση για καινοτόμα προϊόντα, να επιδιώξουν στόχους βιομηχανικής πολιτικής, να προωθήσουν τη μετάβαση σε μια αποδοτική ως προς τους πόρους και την ενέργεια κυκλική οικονομία (9).

3.3.

Στην οδηγία 2014/24/ΕΕ σχετικά με τις δημόσιες συμβάσεις αναφέρεται ότι, στα κριτήρια που συνιστούν την «πλέον συμφέρουσα από οικονομική άποψη προσφορά», θα πρέπει να περιλαμβάνονται όλα τα κριτήρια που προαναφέρθηκαν στο σημείο 3.2. Δεδομένου ότι οι κανόνες παραμένουν ασαφείς, οι περισσότερες δημόσιες συμβάσεις συνεχίζουν να ανατίθενται στον υποψήφιο με τη χαμηλότερη προσφορά, ενίοτε ακόμα και σε ασυνήθιστα χαμηλή προσφορά (10).

3.4.

Οι οδηγίες για τις δημόσιες συμβάσεις δεν αξιοποιούνται πλήρως και η εφαρμογή τους παρουσιάζει αποκλίσεις μεταξύ των κρατών μελών. Συνεπώς, κάθε δημόσια αρχή πρέπει να ορίζει τις προτεραιότητές της (11).

3.5.

Πρόκειται για πρωτίστως πολιτικό και εν συνεχεία τεχνικό ζήτημα. Η απόφαση σχετικά με το ποιες υπηρεσίες θα αγοραστούν και ποια κριτήρια ανάθεσης θα χρησιμοποιηθούν και ποια θα είναι σχετική στάθμισή τους αποτελεί μέρος της διαδικασίας λήψης πολιτικών αποφάσεων. Αυτές οι αποφάσεις θέτουν το πλαίσιο και τις θεμελιώδεις παραμέτρους της διαδικασίας ανάθεσης σύμβασης. Ο μη συνυπολογισμός των εργατικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών δικαιωμάτων θα δημιουργούσε άνισους όρους ανταγωνισμού.

4.   Η κρίση της νόσου COVID-19, ο τομέας των υπηρεσιών καθαρισμού και οι δημόσιες συμβάσεις

4.1.

Η πανδημία COVID-19 έχει αναδείξει τη θεμελιώδη αξία της εργασίας των καθαριστών ως κοινού δημόσιου αγαθού. Οι ανάδοχες εταιρείες πρέπει να πληρούν τις απαιτήσεις προσόντων, αποτελεσματικότητας και εξειδίκευσης. Σε κοινή τους δήλωση στις 22 Απριλίου 2020 οι κοινωνικοί εταίροι της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Επιχειρήσεων Καθαρισμού (EFCI) και η UNI Europa, υπογραμμίζουν τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει ο τομέας του καθαρισμού, καθώς και οι εργαζόμενοι σε αυτόν, στην πρόληψη της εξάπλωσης του ιού (12).

4.2.

Το 2018, στην ΕΕ απασχολούνταν 4,11 εκατομμύρια καθαριστές σε 283 506 εταιρείες. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2010 σημειώνεται σταθερή αύξηση του κύκλου εργασιών. Παράλληλα, ο κύκλος εργασιών ανά εταιρεία ανήλθε σε 393 000 ευρώ το 2017. Σύμφωνα με το EFCI, «ο μέσος κύκλος εργασιών ανά εργαζόμενο ανήλθε περίπου σε 30 000 ευρώ». Συγκεκριμένα, ο κύκλος εργασιών ανά εργαζόμενο ανέρχεται σε 27 400 ευρώ, ενώ οι εργαζόμενοι λαμβάνουν ετησίως κατά μέσο όρο 12 200 ευρώ. Μεγάλο μέρος των εργαζόμενων στον ευρωπαϊκό τομέα καθαρισμού εργάζονται με καθεστώς μερικής απασχόλησης. Επιπλέον, σε αυτόν τον τομέα υψηλής έντασης εργασίας τα περιθώρια κερδοφορίας των επιχειρήσεων δεν υπερβαίνουν το 3 %. Λόγω της πανδημίας COVID-19 ανέκυψαν επιπλέον έξοδα για τις επιχειρήσεις, προκειμένου να προστατέψουν τόσο τους πελάτες τους όσο και τους εργαζομένους τους. Το ποσοστό μερικώς απασχολούμενων, γυναικών και μεταναστών εργαζομένων είναι ιδιαίτερα υψηλό. Το ποσοστό των απασχολούμενων γυναικών είναι πάντα υψηλότερο από 50 % (εκτός από τη Δανία), ενώ ξεπερνάει το 80 % στη Λιθουανία, το Λουξεμβούργο, την Πορτογαλία και το Ηνωμένο Βασίλειο (13). Σε ολόκληρη την ΕΕ, το 30 % των καθαριστών είναι μετανάστες (60 % στο Βέλγιο).

4.3.

Οι φραγμοί εισόδου στην αγορά των υπηρεσιών καθαρισμού και συντήρησης είναι χαμηλοί έως ανύπαρκτοι. Οι υπηρεσίες καθαρισμού είναι υψηλής έντασης εργασίας και σχεδόν 80 % των εσόδων των εταιρειών αντιστοιχούν στο κόστος εργασίας και στα πολύ στενά περιθώρια κέρδους για τους εργολάβους καθαρισμού. Ως εκ τούτου, η απόφαση αγοράς των πελατών, δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα, οδηγεί σε πίεση των τιμών προς τα κάτω, με αποτέλεσμα να υπονομεύονται τα κοινωνικά πρότυπα και η αξιοπρέπεια κατά την εργασία των καθαριστών.

4.4.

Κατά τη διάρκεια αλλά και μετά από την κρίση της νόσου COVID-19, οι υπηρεσίες καθαρισμού και συντήρησης μπορούν να εξασφαλίσουν την αξία και τα υψηλά πρότυπα ποιοτικής απασχόλησης μόνο εάν οι καθαριστές διαθέτουν επαρκή προσόντα και τον κατάλληλο τεχνικό εξοπλισμό και υπάρχει σαφής ορισμός των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των εργοδοτών και των εργαζομένων. Αυτό θα απαιτούσε από τις δημόσιες αρχές να καταβάλουν υψηλότερη τιμή για τις υπηρεσίες καθαρισμού. Μάλιστα, λόγω της διακοπής δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια της κρίσης της νόσου COVID-19, επωμίσθηκαν επιπρόσθετες δαπάνες για την υλοποίηση των μέτρων υγείας και ασφάλειας που απαιτούνταν για την προστασία των εργαζομένων και των πελατών τους. Αυτά τα χρηματοοικονομικά προβλήματα επιτείνονται από κακές πρακτικές σύναψης συμβάσεων, τόσο από ιδιωτικούς όσο και από δημόσιους αγοραστές. Για τη στήριξη των επιχειρήσεων με μέλημα τη συνεχή εξασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας των καθαριστών τους, καθώς και για τη διατήρηση και τη βελτίωση της ποιότητας των συνθηκών απασχόλησής τους, η ΕΟΚΕ καλεί τους δημόσιους και ιδιωτικούς αγοραστές υπηρεσιών καθαρισμού να επιστρέψουν γρήγορα σε αποτελεσματικές πρακτικές δημοσίων συμβάσεων, σε δίκαιες πρακτικές ανάθεσης συμβάσεων και σε καλύτερη συνεκτίμηση των ποιοτικών κριτηρίων (14). Οι καθαριστές εργάζονται συχνά υπό επικίνδυνες και βλαβερές συνθήκες, οι οποίες μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία τους (15). Παρότι ορισμένοι εργαζόμενοι προτιμούν τη μερική απασχόληση, άλλοι επιθυμούν να εργαστούν περισσότερες ώρες ή με συμβάσεις πλήρους απασχόλησης, Ωστόσο ενίοτε είναι δύσκολο για τους εργοδότες να προσφέρουν συμβάσεις πλήρους απασχόλησης. Επιπλέον, παρά την προσήλωση των κοινωνικών εταίρων στον καθαρισμό κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι υπηρεσίες καθαρισμού παρέχονται συχνά από καθαριστές που εργάζονται μόνοι τους κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αυτό συχνά οφείλεται στις απαιτήσεις των πελατών. Αυτές οι πρακτικές απασχόλησης συντελούν στο να παραμένει η εργασία των καθαριστών αφανής (16), υποτιμημένη και μη αναγνωρισμένη (17). Δυστυχώς, συμβάσεις μηδενικών ωρών εργασίας εξακολουθούν να υφίστανται σε ορισμένα κράτη μέλη. Οι δημόσιες αρχές φέρουν ευθύνη στον βαθμό που συνεχίζουν να διαχειρίζονται τη σύμβαση, να την παρακολουθούν και να αξιολογούν την ποιότητα. Στόχος πρέπει να είναι η ενίσχυση των ευκαιριών εργασίας των εργαζομένων κατά τη διάρκεια της ημέρας, σε μία μόνo βάρδια και με συμβάσεις πλήρους απασχόλησης για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής.

4.5.

Η χρήση της χαμηλότερης τιμής ως το μοναδικό κριτήριο για την ανάθεση δημόσιων συμβάσεων υπονομεύει την παροχή ποιοτικών υπηρεσιών και συμβάλλει στην επιδείνωση των συνθηκών εργασίας, στην επισκίαση της ποιότητας (χαμηλότερη ποιότητα) και στην αποφυγή ευθυνών (χαμηλότερη προσπάθεια) (18). Καθώς ο καθαρισμός είναι ετερογενής εργασία και δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ποσοτικά, είναι δύσκολο να αξιολογηθεί η ποιότητα, τόσο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, όσο και στη συνέχεια. Για τον λόγο αυτό, είναι σημαντικό η ποιότητα να βασίζεται στο αποτέλεσμα και στη συνολική διάρκεια του κύκλου ζωής και όχι στη διαδικασία.

4.6.

Η έκφραση «χαμηλότερη τιμή» έχει εξαφανιστεί από το κείμενο της οδηγίας 2014/24/ΕΕ, ωστόσο η τιμή ως μοναδικό κριτήριο ανάθεσης επιτρέπεται εφόσον τα κράτη μέλη δεν την απαγορεύουν (Άρθρο 67 παράγραφος 2, τελευταία παράγραφος). Αυτό σημαίνει ότι ορισμένες αναθέτουσες αρχές συνεχίζουν να αναθέτουν συμβάσεις στη χαμηλότερη προσφορά και μερικές φορές ακόμη και σε «ασυνήθιστα χαμηλές προσφορές». Οι χώρες που χρησιμοποιούν το κριτήριο της πλέον συμφέρουσας από οικονομική άποψη προσφοράς για υπηρεσίες υψηλής έντασης εργασίας θα χρειαστεί να προχωρήσουν ένα βήμα παραπέρα, καθοδηγώντας τις διοικήσεις προς την αποτελεσματική χρήση του εν λόγω κριτηρίου μέσω του καθορισμού ανώτατου ορίου ως προς το βάρος της τιμής στην επιλογή και μέσω της χρήσης τύπων που δεν θα υπερτονίζουν τις διαφορές τιμής μεταξύ των προσφορών. Προς τούτο απαιτείται ειδική κατάρτιση για την επαγγελματοποίηση του αρμοδίου για τις δημόσιες συμβάσεις προσωπικού. Επιπλέον, στην επόμενη αναθεώρηση των οδηγιών θα πρέπει να θεσπιστούν υποχρεωτικοί κανόνες για (α) τον προσδιορισμό πιθανώς ασυνήθιστα χαμηλών προσφορών με τον ορισμό διαφοράς 20 % σε σχέση με τη δεύτερη χαμηλότερη προσφορά για την ενεργοποίηση της υποχρέωσης ελέγχου, (β) τον ενδελεχή έλεγχο του κατά πόσον ο προσφέρων έχει αντικειμενικούς και πειστικούς λόγους για τη χαμηλή προσφορά και (γ) τον αποκλεισμό τέτοιου είδους προσφορών αν ο προσφέρων δεν μπορεί να τις αιτιολογήσει αντικειμενικά και πειστικά.

4.7.

Ως εκ τούτου, η κρίση είναι μια ευκαιρία για τις εταιρείες καθαρισμού και τους εργαζομένους τους προκειμένου να ενισχύσουν την αξία και τη θεμελιώδη σημασία των υπηρεσιών καθαρισμού και την αναγνώρισή τους από τους πολίτες και τους άμεσους πελάτες τους. Ο «Οδηγός βέλτιστης αξίας» (Best Value Guide) (19), ο οποίος καταρτίστηκε από τους κοινωνικούς εταίρους του ενωσιακού τομέα καθαρισμού το 2017, είναι ένα εργαλείο που μπορεί να κατευθύνει τους δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς που αναθέτουν συμβάσεις υπηρεσιών καθαρισμού προς τη σύναψη συμβάσεων που προσφέρουν τη βέλτιστη αξία. Αντίστοιχα εργαλεία έχουν αναπτυχθεί και από ορισμένους εθνικούς κοινωνικούς εταίρους.

4.8.

Η ψηφιοποίηση δημιουργεί ευκαιρίες και προκλήσεις για τους εργαζομένους με χαμηλές δεξιότητες σε αυτό τον τομέα, ενώ οι κοινωνικοί εταίροι της ΕΕ πιστεύουν ότι οι τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ενισχυθεί η αναγνώριση της αξίας της εργασίας των καθαριστών και η σημασία του καθαρισμού εν γένει και να δημιουργηθεί πρόσθετη αξία για τους αγοραστές υπηρεσιών καθαρισμού (20). Το πρόγραμμα SK-Clean της EFCI θα χαρτογραφήσει τις μεταβαλλόμενες ανάγκες του τομέα σε δεξιότητες και θα καταστεί εργαλείο προς την κατεύθυνση της περαιτέρω επαγγελματοποίησης των καθαριστών (21).

4.9.

Το νέο πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί από την κατάσταση έκτακτης ανάγκης COVID-19 απαιτεί οι αρμόδιες αρχές να εξασφαλίσουν τη διάδοση πληροφοριών σχετικά με τον τρόπο χρήσης των μέσων ατομικής προστασίας, καθώς και την παροχή των κατάλληλων μέσων ατομικής προστασίας για την προστασία των εργαζομένων και των πολιτών. Οι επιχειρήσεις χρειάζονται οικονομική στήριξη για να καλύψουν το αυξανόμενο πρόσθετο κόστος των οργανωτικών μέτρων, της διενέργειας εκτιμήσεων και ανάλυσης κινδύνου, καθώς και της διανομής μέσων ατομικής προστασίας στο εργατικό δυναμικό (22). Εν τω μεταξύ, η πραγματοποίηση επενδύσεων από τις αναδόχους εταιρείες είναι θεμελιώδους σημασίας, προκειμένου να είναι σε θέση να προσφέρουν στους πελάτες τους λύσεις καθαρισμού που να είναι καινοτόμες και πιο αποτελεσματικές, επειδή θα βασίζονται σε χημική και βιολογική έρευνα.

5.   Δημόσιες συμβάσεις και Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία

5.1.

Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία προτείνει να χρησιμοποιούνται οι δημόσιες συμβάσεις για να μειωθούν οι εκπομπές άνθρακα. Ωστόσο, χρειάζεται μια ολοκληρωμένη προσέγγιση.

5.2.

Ο τομέας του καθαρισμού μπορεί να συμβάλει σε μια πράσινη μετάβαση και σε μια κυκλική οικονομία με οικολογικά σήματα για οικολογικά προϊόντα καθαρισμού, σαπούνια χεριών, χαρτί τουαλέτας, χαρτοπετσέτες και ορθή διαλογή απορριμμάτων. Αυτός είναι και ο στόχος των οικολογικών σημάτων για τις υπηρεσίες καθαρισμού (23) και τα προϊόντα καθαρισμού (24), ακόμη και αν η αποτελεσματικότητά τους δεν είναι εμφανής στην πράξη. Αν η χρήση οικολογικών προϊόντων και διαδικασιών δεν γίνει δεκτή από τον πελάτη, ενδέχεται να οδηγήσει σε αύξηση του κόστους, η οποία θα δημιουργήσει μεγαλύτερες πιέσεις σε όλα τα στοιχεία του κόστους. Αυτό θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει σε επιδείνωση των κοινωνικών και εργασιακών συνθηκών και των συνθηκών υγείας και ασφάλειας κατά την εργασία. Επιπλέον, όλα αυτά ενδέχεται να οδηγήσουν επίσης σε πιο περιορισμένη πρόσβαση των μικρών και μεσαίων εταιρειών στις ευκαιρίες σύναψης δημόσιων συμβάσεων (25). Για αυτόν τον λόγο, απαιτείται μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση στο ζήτημα των δημόσιων συμβάσεων.

5.3.

Σύμφωνα με έρευνες, τα περιβαλλοντικά κριτήρια δεν είναι αρκετά ισχυρά για να παρακινήσουν τους προμηθευτές να προβούν σε αλλαγές (26). Οι ιδιώτες πάροχοι υπηρεσιών που έχουν δεσμευτεί να προστατεύουν το περιβάλλον δεν μπορούν να αξιοποιήσουν πλήρως τις δυνατότητές τους, εάν οι αναθέτουσες αρχές δεν είναι πρόθυμες να καταβάλουν το πρόσθετο κόστος. Ως εκ τούτου, απαιτείται μεγαλύτερη επαγγελματοποίηση των αγοραστών.

6.   Κοινωνικές και ποιοτικές παράμετροι στις δημόσιες συμβάσεις

6.1.

Σύμφωνα με το άρθρο 18 παράγραφος 2 της οδηγίας 2014/24/ΕΕ, «τα κράτη μέλη λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε να εξασφαλίσουν ότι, κατά την εκτέλεση των δημόσιων συμβάσεων, οι οικονομικοί φορείς τηρούν τις ισχύουσες υποχρεώσεις στους τομείς του περιβαλλοντικού, κοινωνικού και εργατικού δικαίου, που έχουν θεσπισθεί με το ενωσιακό δίκαιο, το εθνικό δίκαιο, συλλογικές συμβάσεις ή διεθνείς διατάξεις περιβαλλοντικού, κοινωνικού και εργατικού δικαίου, οι οποίες απαριθμούνται στο παράρτημα X».

6.2.

Ο οδηγός της Ευρωπαϊκή Επιτροπής, του Οκτωβρίου 2010, για κοινωνικές αγορές καθορίζει διάφορες κοινωνικές παραμέτρους για τις αναθέτουσες αρχές, όπως η απαγόρευση της παιδικής και της αναγκαστικής εργασίας, οι απαιτήσεις για την υγεία και την ασφάλεια κατά την εργασία, οι υποχρεώσεις ελάχιστου ημερομισθίου, οι απαιτήσεις κοινωνικής ασφάλισης και, γενικότερα, τα πρότυπα αξιοπρεπούς εργασίας (27). Όλα τα παραπάνω συνιστούν νομικές υποχρεώσεις και πρέπει να τηρούνται, είτε περιλαμβάνονται σε ρήτρες εκτέλεσης της σύμβασης είτε όχι.

6.3.

Σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη 98 της οδηγίας 2014/24/ΕΕ, οι όροι εκτέλεσης μιας σύμβασης μπορούν επίσης να αποσκοπούν στην ενθάρρυνση της εφαρμογής μέτρων για την προαγωγή της ισότητας γυναικών και ανδρών κατά την εργασία και το συνδυασμό εργασίας και ιδιωτικής ζωής.

6.4.

Για να αποφευχθεί η χρήση του κόστους εργασίας ως κύριου στοιχείου ανταγωνισμού μεταξύ των υποψηφίων, όλοι οι υποψήφιοι (συμπεριλαμβανομένων των υπεργολάβων) πρέπει να τηρούν τα ελάχιστα πρότυπα που έχουν θεσπιστεί σε τοπικό επίπεδο από τη νομοθεσία ή μέσω δεσμευτικών και γενικά εφαρμοστέων συλλογικών συμβάσεων σχετικά με το κόστος εργασίας και τις τυποποιημένες ρήτρες στις δημόσιες συμβάσεις. Οι δεσμευτικές κλαδικές και γενικά ισχύουσες κλαδικές συλλογικές συμβάσεις μπορούν να δημιουργήσουν ισότιμους όρους ανταγωνισμού.

6.5.

Παρότι εργαλεία όπως ο «Οδηγός βέλτιστης αξίας» μπορούν να περιορίσουν τη φτώχεια των εργαζομένων και να συμβάλουν στην κοινωνική συνοχή στα κράτη μέλη της ΕΕ, δεν ενισχύουν τους κοινωνικούς εταίρους σε κλαδικό επίπεδο, ούτε συμβάλλουν στην ικανότητά τους να θεσπίζουν δεσμευτικά συστήματα κλαδικών συλλογικών διαπραγματεύσεων. Τα κράτη μέλη, στα οποία εμπίπτει η σχετική αρμοδιότητα, θα πρέπει να καταστήσουν πιο αυστηρούς τους κανόνες για την εφαρμογή των συλλογικών διαπραγματεύσεων στις δημόσιες συμβάσεις.

6.6.

Τα δημόσια ιδρύματα, όπως παιδικοί σταθμοί, σχολεία, ιδρύματα φροντίδας και νοσοκομεία, έχουν εμπορικές επωνυμίες και ανταγωνίζονται με άλλα ιδρύματα για τους πελάτες. Στα πλαίσια του ανταγωνισμού αυτού, η «καθαριότητα» και η ποιότητα του καθαρισμού θεωρούνται, συνεπώς, παράγοντες διαφοροποίησης, που συμβάλλουν άμεσα στην ικανοποίηση των χρηστών και στην ανταγωνιστικότητα.

6.7.

Η έλλειψη χρήσης ποιοτικών και κοινωνικών παραμέτρων στις δημόσιες συμβάσεις έχει αρνητικές επιπτώσεις στην εναλλαγή του προσωπικού, γεγονός που συνεπάγεται τριπλή απώλεια για τους εργοδότες, τους πελάτες και τους εργαζομένους (28).

6.8.

Η προώθηση της εκπαίδευσης και κατάρτισης στο χώρο εργασίας εξασφαλίζει την ανώτερη ποιότητα και τα δικαιώματα των εργαζομένων στις δημόσιες συμβάσεις. Η επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, η πιστοποίηση και η επίσημη αναγνώριση τίτλων συμβάλλουν στην αναγνώριση του κλάδου. Η αναγνώριση της σημασίας τους στη διαδικασία δημοπράτησης θα ενισχύσει την αξία τους και θα επιτρέψει την καλύτερη κατανόηση του κόστους που συνεπάγονται για τις επιχειρήσεις, το οποίο πρέπει να αναγνωριστεί δεόντως τόσο στην τιμή όσο και στους μισθούς. Η ευθύνη της κατάρτισης των εργαζομένων βαρύνει την εταιρεία καθαρισμού· η αποδοχή της χαμηλότερης προσφοράς ενέχει τον κίνδυνο οι εταιρείες να μην είναι σε θέση να επενδύσουν στην κατάρτιση και την ασφάλεια (ή σε εξοπλισμό, καινοτομία και σχετική κατάρτιση) πέραν του ελαχίστου που απαιτείται από τον νόμο.

---

(1)  http://www.europeancleaningjournal.com/magazine/articles/latest-news/managing-quality-in-german-contract-cleaning

(2)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32017H1805&from=EL Σύσταση (ΕΕ) 2017/1805 της Επιτροπής (ΕΕ L 259 της 7.10.2017, σ. 28).

(3)  ΕΕ L 94 της 28.3.2014, σ. 65.

(4)  https://www.eurofound.europa.eu/el/publications/report/2019/representativeness-of-the-european-social-partner-organisations-industrial-cleaning-sector#tab-01.

(5)  Οδηγία 2001/23/ΕΚ του Συμβουλίου (ΕΕ L 82 της 22.3.2001, σ. 16).

(6)  https://ec.europa.eu/growth/single-market/public-procurement_el

(7)  https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2018/631048/IPOL_STU(2018)631048_EN.pdf, σ. 14.

(8)  https://ec.europa.eu/info/policies/public-procurement/support-tools-public-buyers_el

(9)  Η Επιτροπή, εκτός από το εργαλείο για τις κοινωνικές δημόσιες συμβάσεις, παρέχει διάφορα εργαλεία στήριξης για τους αγοραστές του δημόσιου τομέα και όλες αυτές οι πτυχές θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη: https://ec.europa.eu/info/policies/public-procurement/support-tools-public-buyers_el

(10)  Αυτό το θέμα θίγεται στο άρθρο 69 της οδηγίας της ΕΕ του 2014 σχετικά με τις δημόσιες συμβάσεις.

(11)  Jeremy Prassl, The Future of EU Labour Law.

(12)  Κοινή δήλωση σχετικά με τις επιπτώσεις του COVID-19 στον τομέα των υπηρεσιών βιομηχανικού καθαρισμού και συντήρησης και τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία του, https://www.uni-europa.org/2020/04/22/joint-statement-on-the-covid-19-impact-to-the-industrial-cleaning-and-facility-services-sector-and-the-necessary-measures-to-protect-it/

(13)  Eurofund (2019) Representativeness Study for the Industrial Cleaning Sector, σ. 19: https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef19012en.pdf

(14)  Βλ. http://servicealliance.eu/wp-content/uploads/2020/05/EBSA-Statement_Contracting-recommendations-during-COVID_13-5-2020.pdf

(15)  Bergfeld, Mark (2020) The Insanity of Making Sick People work, περιοδικό Jacobin: https://jacobinmag.com/2020/03/coronavirus-workers-rights-health-care-cleaners-gig-economy

(16)  Bergfeld, Mark & Ylitalo, Jaana — Putting Europe’s invisible precariat in the spotlight, Social Europe, 18 Απριλίου 2019, https://www.socialeurope.eu/europes-invisible-precariat

(17)  When Creativity Meets Value Creation. A Case Study on Daytime Cleaning: τόμος VIII: Ergonomics and Human Factors in Manufacturing, Agriculture, Building and Construction, Sustaina.

(18)  Evidence from Public Administration Review, τόμος 79, τεύχος. 2, σ. 193-202.

(19)  http://www.cleaningbestvalue.eu/

(20)  Βλ. EFCI: https://www.efci.eu/wp-content/uploads/2019/02/Digital-transition-in-cleaning-industry-in-FR.pdf https://www.efci.eu/wp-content/uploads/2019/10/2019-10-29_Joint-statement-on-digitalisation-EFCI-UNI-Europa-29.10.2019.pdf & https://www.efci.eu/wp-content/uploads/2019/10/2019-10-29_Joint-statement-on-digitalisation-EFCI-UNI-Europa-29.10.2019.pdf

(21)  Πρόγραμμα SK-Clean.

(22)  Δήλωση UNI-CoeSS: https://www.uni-europa.org/2020/05/08/private-secruity-joint-declaration-ensuring-business-continuity-and-protection-of-workers-in-the-covid-19-pandemic/

(23)  https://ec.europa.eu/environment/ecolabel/documents/Cleaning_Services_Factsheet_Final.pdf και http://www.ecolabelindex.com/ecolabel/cleaning-industry-management-standard-cims

(24)  http://www.ecolabelindex.com/ecolabels/?st=category,cleaning

(25)  Sofia Lundberg & Per-Olov Marklund (2016) Influence of Green Public Procurement on Bids and Prices, https://www.nhh.no/globalassets/departments/business-and-management-science/seminars/2016-spring/120516.pdf

(26)  Sofia Lundberg & Per-Olov Marklund (2016) Influence of Green Public Procurement on Bids and Prices, https://www.nhh.no/globalassets/departments/business-and-management-science/seminars/2016-spring/120516.pdf

(27)  Κοινωνικές αγορές (υποσημ. 43), σ. 47.

(28)  Market Exposure and the Labour Process: The Contradictory Dynamics in Managing Subcontracted Services Work (Έκθεση στην αγορά και εργασιακή διαδικασία: η αντιφατική δυναμική της διαχείρισης της εργασίας σε υπηρεσίες υπεργολαβίας). ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ψηφιακή εξόρυξη στην Ευρώπη: νέες λύσεις για τη βιώσιμη παραγωγή πρώτων υλών»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/06)

Εισηγητής:	ο κ. Marian KRZAKLEWSKI
Συνεισηγήτρια:	η κ. Hilde VAN LAERE

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο όργανο	CCMI
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	2.9.2020
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	213/0/4

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η ψηφιοποίηση του τομέα των πρώτων υλών της ΕΕ αποτελεί μοναδική ευκαιρία για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των ευρωπαϊκών αλυσίδων βιομηχανικού εφοδιασμού, τη βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων του τομέα των ορυκτών και την ενίσχυση της διαφάνειας και του διαλόγου με τους πολίτες και τις κοινότητες που επηρεάζονται από τις εξορυκτικές δραστηριότητες.

1.2.

Οι εξορυκτικές εταιρείες οι οποίες ξεκίνησαν τον ψηφιακό μετασχηματισμό διαπίστωσαν βελτιώσεις στην ασφάλεια, τη βιωσιμότητα, την παραγωγικότητα και τα περιθώρια κέρδους. Ωστόσο, ο συνδυασμός της ενισχυμένης συνδεσιμότητας, της κινητικότητας, της εκμάθησης μηχανών και των αυτόνομων λειτουργιών εγείρει ηθικά, κοινωνικά και ρυθμιστικά ζητήματα που πρέπει να μελετηθούν εκ των προτέρων από τους αρμόδιους χάραξης πολιτικής.

1.3.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι ο ψηφιακός μετασχηματισμός του εξορυκτικού τομέα απαιτεί μια φιλόδοξη προσπάθεια για τη θέσπιση νομικών και ρυθμιστικών αλλαγών και ότι η προσπάθεια αυτή πρέπει να καταβληθεί υπό την αιγίδα υπερεθνικών οργανισμών/σε επίπεδο διεθνούς δικαίου.

1.4.

Η ΕΟΚΕ επισημαίνει τη σημασία της ύπαρξης μιας παγκόσμιας ολοκληρωμένης διάρθρωσης δικτύου πληροφοριών για τα ορυκτά, ώστε να στηριχθεί ο ψηφιακός μετασχηματισμός και η λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων σε επίπεδο ΕΕ. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει τις προσπάθειες του Κοινού Κέντρου Ερευνών (ΚΚΕρ) για τη δημιουργία και τη διατήρηση ενός ευρωπαϊκού συστήματος πληροφοριών για τις πρώτες ύλες.

1.5.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι ο ψηφιακός μετασχηματισμός του τομέα των πρώτων υλών της ΕΕ πρέπει να συνοδευτεί από μέτρα προστασίας των δεδομένων και αναγνωρίζει την ανάγκη για αυστηρή εφαρμογή καθεστώτων προστασίας των ευαίσθητων δεδομένων.

1.6.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την ανάπτυξη ενός ρυθμιστικού οδικού χάρτη της ΕΕ για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που δημιουργεί ο ψηφιακός μετασχηματισμός του τομέα των πρώτων υλών, ο οποίος αφορά θέματα όπως η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, η τεχνητή νοημοσύνη, η αυτοματοποίηση, η πολυεπίπεδη διακυβέρνηση και η θαλάσσια και διαστημική εξόρυξη.

1.7.

Η ΕΟΚΕ συνιστά τον καθορισμό και τη θέσπιση προτύπων της ΕΕ για τη συλλογή δεδομένων σχετικά με τους ορυκτούς πόρους και καλεί μετ’ επιτάσεως τα κράτη μέλη να συλλέγουν και να ανταλλάσσουν περιοδικά με το ΚΚΕρ πλήρη και επαληθευμένα δεδομένα σχετικά με την εξόρυξη, την επεξεργασία και την ανακύκλωση των πρώτων υλών. Αυτό είναι σημαντικό για τη στήριξη της εφαρμογής του σχεδίου δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία.

1.8.

Η ΕΟΚΕ συνιστά τη θέσπιση επαρκών μέτρων κοινωνικής στήριξης με στόχο την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων που θα έχει ο ψηφιακός μετασχηματισμός στο εργατικό δυναμικό των ορυχείων και την παροχή στήριξης κατά τη διαδικασία μετάβασης των οικονομιών των εξορυκτικών κοινοτήτων ώστε να αποφευχθεί η επιδείνωση των υφιστάμενων κοινωνικών ανισοτήτων μεταξύ των ατόμων και μεταξύ των πληθυσμιακών ομάδων.

1.9.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την ανάπτυξη και τη στήριξη υποδομών υπολογιστικού νέφους εγκατεστημένων στην ΕΕ, προκειμένου να αυξηθεί το επίπεδο ασφάλειας των εφαρμογών 5G, του υπολογιστικού νέφους και των πλατφορμών του βιομηχανικού διαδικτύου των πραγμάτων.

1.10.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η ψηφιοποίηση της βιομηχανίας ορυκτών πρώτων υλών είναι καίριας σημασίας για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης που προκλήθηκε από την πανδημία COVID-19 και για την προώθηση της υλοποίησης της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και του σχεδίου ανάκαμψης της ΕΕ. Εν προκειμένω, είναι ζωτικής σημασίας να τονωθούν οι επενδύσεις στον τομέα της ψηφιοποίησης των διαδικασιών εξόρυξης και επεξεργασίας των πρωτογενών (εξόρυξη) και των δευτερογενών (ανακύκλωση) ορυκτών πρώτων υλών.

1.11.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διασφαλίσει τη συμμετοχή και τη διαβούλευση των κοινωνικών εταίρων στον εξορυκτικό τομέα από τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα στη διαδικασία χάραξης πολιτικής και σε κάθε πρωτοβουλία της ΕΕ που επηρεάζει τον τομέα των ορυκτών πρώτων υλών.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Η ΕΕ αντιμετωπίζει τεχνολογικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις που σχετίζονται με τον εφοδιασμό με πρώτες ύλες, οι οποίες στηρίζουν τη βιομηχανική της δραστηριότητα και την ποιότητα ζωής των πολιτών της. Η ΕΕ παράγει λιγότερο από το 5 % της παγκόσμιας παραγωγής ορυκτών πρώτων υλών (1) και η βιομηχανία της ΕΕ αντιπροσωπεύει περίπου το 20 % της παγκόσμιας κατανάλωσης ορυκτών πρώτων υλών (2). Η εξάρτηση από τις εισαγωγές είναι ιδιαίτερα υψηλή για τα σπάνια μέταλλα και στοιχεία που απαιτούνται για εφαρμογές υψηλής τεχνολογίας και τη μετάβαση στην πράσινη ενέργεια, η οποία περιγράφεται στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (COM/2019/640). Αυτό δικαιολογεί την πρωτοβουλία για τις πρώτες ύλες που δρομολόγησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2008 (COM/2008/699) και τις διαδοχικές προσπάθειές της για την αξιολόγηση της κρισιμότητας του εφοδιασμού και την καταγραφή των πρώτων υλών κρίσιμης σημασίας (ο πιο πρόσφατος κατάλογος δημοσιεύθηκε το 2017 (3)· ο επικαιροποιημένος κατάλογος αποτελεί μέρος της ανακοίνωσης της Επιτροπής σχετικά με τις πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας (4)).

2.2.

Οι τεχνολογικές εξελίξεις οι οποίες δίνουν ώθηση στην αποδοτική χρήση των υλών και των πόρων και προωθούν τη μείωση και την ανακύκλωση των αποβλήτων, σύμφωνα με το σχέδιο δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία (COM/2015/0614, που επικαιροποιήθηκε πρόσφατα από το έγγραφο COM/2020/98), είναι θλιβερά ανεπαρκείς για τη στήριξη των κοινωνικών αναγκών και της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Υπό τις συνθήκες αυτές, οι πρωτογενείς πρώτες ύλες (5) θα εξακολουθήσουν να διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην οικονομία.

2.3.

Ταυτόχρονα, η αντίθεση του κοινού σε έργα εξόρυξης σε πολλές χώρες της ΕΕ αυξάνεται, και οι προσπάθειες του κλάδου να μειώσει το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα δεν έχουν αλλάξει την (κακή) φήμη του. Οι αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, η έλλειψη διαφάνειας και διαλόγου, καθώς και οι ελλείψεις στην κατανομή των οικονομικών οφελών σε τοπικό επίπεδο, είναι χαρακτηριστικά που αποδίδονται ευρέως στην εξορυκτική βιομηχανία (6).

2.4.

Πιο πρόσφατα, ο αυξανόμενος εθνικισμός των πόρων στις χώρες παραγωγής πρώτων υλών και η πανδημία COVID-19 κλόνισαν την εξάρτηση της βιομηχανίας της ΕΕ από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Οι κυβερνήσεις των κρατών μελών της ΕΕ και πολλοί βιομηχανικοί παραγωγοί συνειδητοποίησαν ότι η εξάρτηση από τις εισαγωγές πρώτων υλών θα μπορούσε να καταστρέψει τη μεταποιητική βιομηχανία της ΕΕ (ο τομέας των πρώτων υλών παρέχει περίπου 350 000 θέσεις εργασίας στο εσωτερικό της ΕΕ, ωστόσο, υπάρχουν περισσότερες από 30 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στις κατάντη μεταποιητικές βιομηχανίες οι οποίες εξαρτώνται από την αξιόπιστη και απρόσκοπτη πρόσβαση σε ορυκτές πρώτες ύλες (7)).

2.5.

Η τεχνολογική πρόοδος και η πρόοδος στον τομέα της επικοινωνίας προωθούν την ενσωμάτωση των ψηφιακών τεχνολογιών σε όλους τους επιχειρηματικούς τομείς, αλλάζοντας ριζικά τον τρόπο λειτουργίας και παροχής αξίας των εταιρειών στους πελάτες. Πρόκειται για μια μοναδική ευκαιρία για τον εξορυκτικό τομέα της ΕΕ: οι εξορυκτικές εταιρείες οι οποίες αξιοποιούν ψηφιακά εργαλεία μπορούν να επιτύχουν νέα επίπεδα επιδόσεων σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας, με μακροχρόνιες θετικές επιπτώσεις στην κοινωνικοοικονομική, την περιβαλλοντική και την κοινωνική σφαίρα.

2.6.

Η ψηφιοποίηση του τομέα των πρώτων υλών της ΕΕ αποτελεί μοναδική ευκαιρία για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας των αλυσίδων εφοδιασμού, την αντιμετώπιση ριζικά διαφορετικών οικονομικών εισροών και την ενίσχυση της επιχειρησιακής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής αριστείας του τομέα, προάγοντας την έννοια του «ψηφιακού ορυχείου».

3.   Γενικές παρατηρήσεις

3.1.

Ως ψηφιοποίηση στην παραγωγή πρώτων υλών νοείται η χρήση τεχνολογιών των πληροφοριών οι οποίες βελτιώνουν τη συγκέντρωση, την οργάνωση και την κοινοποίηση δεδομένων, με σκοπό τη βελτίωση των επιδόσεων των εγκαταστάσεων παραγωγής σε σχέση με τεχνικούς, περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς δείκτες.

3.2.

Οι ψηφιακές τεχνολογίες αξιοποιούν όλες τις διαθέσιμες γνώσεις και παρέχουν τη δυνατότητα για συνεχείς βελτιώσεις καθώς και επαναστατικές καινοτομίες. Η ακριβής κατανόηση των αλληλεπιδράσεων σε όλα τα στάδια της παραγωγής, εντός και κατά μήκος των αλυσίδων αξίας και του εργατικού δυναμικού, καθιστά δυνατή, μεταξύ πολλών άλλων πτυχών, την παραγωγή με αποδοτική χρήση των πόρων, την παρακολούθηση και τη συντήρηση του εξοπλισμού, την παρακολούθηση των συνθηκών υγείας και την πρόληψη των κινδύνων, την ετοιμότητα και την αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης.

3.3.

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός προσδιορίζεται στον τομέα προτεραιότητας «Τεχνολογίες για την παραγωγή πρωτογενών και δευτερογενών πρώτων υλών» της ευρωπαϊκής σύμπραξης καινοτομίας (ΕΣΚ) για τις πρώτες ύλες (COM/2014/297), σύμφωνα με την ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με θέμα «Μια νέα βιομηχανική στρατηγική για την Ευρώπη». Θεωρεί τις πρώτες ύλες ως έναν από τους καταλύτες για τη δημιουργία μιας ανταγωνιστικής σε παγκόσμιο επίπεδο, πράσινης και ψηφιακής Ευρώπης.

3.4.

Η ΕΟΚΕ εκτιμά τον ρόλο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Καινοτομίας και του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας, τα οποία έχουν ως στόχο να τονώσουν την παροχή νέων υπηρεσιών και προϊόντων από ευρωπαϊκά όργανα. Οι πρωτοβουλίες που αφορούν τις πρώτες ύλες υποστηρίζουν σημαντικό μέρος αυτών και συνδέονται με άλλους στόχους όπως οι μεταβάσεις στους τομείς της ενέργειας και της κινητικότητας, η προηγμένη μεταποίηση, η ασφάλεια, τα τρόφιμα και η υγεία. Ειδικότερα, σχετίζονται επίσης με την ψηφιακή πρόοδο των τεχνολογικών λύσεων.

3.5.

Η ΕΟΚΕ στηρίζει τις δραστηριότητες της ομάδας έρευνας της ΕΕ για τη δημιουργία μιας μεθόδου πιστοποίησης για τις πρώτες ύλες. Η πιστοποίηση αυτή θα προωθήσει τη βιώσιμη εξόρυξη ορυκτών και μετάλλων, η οποία απαιτείται για τη στήριξη της μετάβασης της Ευρώπης στην καθαρή ενέργεια.

3.6.

Ο εντοπισμός των ευκαιριών που δημιουργεί ο ψηφιακός μετασχηματισμός για τον εξορυκτικό τομέα της ΕΕ αποτελεί σημαντικό μέρος της συνιστώμενης προσέγγισης της ΕΟΚΕ για την ψηφιακή στρατηγική. Οι ευκαιρίες που εντοπίζονται πρέπει να αξιολογούνται ως προς τη δυνητική τους αξία για τους οργανισμούς και την κοινωνία και ως προς τη δυνατότητα υλοποίησής τους.

3.7.   Κοινωνικές πτυχές

3.7.1.

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός επηρεάζει ήδη τους παραδοσιακούς ρόλους στο εργατικό δυναμικό των ορυχείων, με την εμφάνιση ειδικοτήτων όπως, μεταξύ άλλων, οι ειδικοί σε θέματα νέας τεχνολογίας, οι αναλυτές και οι επιστήμονες δεδομένων, οι ειδικοί σε θέματα μαζικών δεδομένων, οι ειδικοί σε θέματα τεχνητής νοημοσύνης και εκμάθησης μηχανών και οι μηχανικοί συστημάτων. Κατά συνέπεια, τα συνήθη καθήκοντα που σχετίζονται με ρόλους όπως οι χειριστές εγκαταστάσεων, οι αναλυτές διοίκησης και οργάνωσης και οι εργαζόμενοι εξόρυξης αναμένεται να μειωθούν (8).

3.7.2.

Λόγω της ψηφιοποίησης και του μετασχηματισμού του κλάδου, οι εργαζόμενοι πρέπει να λάβουν την κατάλληλη κατάρτιση προκειμένου να μπορούν να ανταποκρίνονται στις προκλήσεις που συνεπάγονται η Βιομηχανία 4.0 και οι μελλοντικές τεχνολογικές αλλαγές.

3.7.3.

Οι αλλαγές στη φύση και τη σύνθεση του εργατικού δυναμικού, παράλληλα με την εφαρμογή ενός μοντέλου «εργασίας οπουδήποτε και οποτεδήποτε» που διευκολύνεται από τον ψηφιακό μετασχηματισμό, θα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στις παραδοσιακά εξορυκτικές κοινότητες στην Ευρώπη. Αυτό απαιτεί μια προορατική προσέγγιση η οποία βασίζεται στον κοινωνικό διάλογο χωρίς αποκλεισμούς που θα συμβάλει στην κατανόηση από τις κοινότητες των υποκείμενων ικανοτήτων τους και θα παρέχει στήριξη κατά τη στροφή των οικονομιών τους προς νέους τομείς.

3.7.4.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι, απέναντι στις προκλήσεις που συνδέονται με την ψηφιοποίηση του εξορυκτικού τομέα και τις απειλές για τον τομέα από την κρίση COVID-19, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα ήταν σκόπιμο να στηρίξει τις τρέχουσες απαιτήσεις των κοινωνικών εταίρων στον εξορυκτικό τομέα σε ευρωπαϊκό επίπεδο μέσω του υφιστάμενου κλαδικού κοινωνικού διαλόγου –εξορυκτικές βιομηχανίες.

3.7.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διασφαλίσει τη συμμετοχή και τη διαβούλευση των κοινωνικών εταίρων στον εξορυκτικό τομέα από τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα στη διαδικασία χάραξης πολιτικής και σε κάθε πρωτοβουλία της ΕΕ που επηρεάζει τον τομέα.

3.7.6.

Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι υφίσταται ανάγκη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από κοινού με τους κοινωνικούς εταίρους στο πλαίσιο της επιτροπής κλαδικού διαλόγου, να συστήσει το συντομότερο δυνατό σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο ένα δίκτυο τομεακών συμβουλίων για τις δεξιότητες και την απασχόληση στις εξορυκτικές βιομηχανίες.

4.   Επαναστατικές έννοιες και λύσεις για βιώσιμη έρευνα, εξόρυξη και/ή επεξεργασία

—

Ρηξικέλευθες έννοιες και λύσεις για την έρευνα, την εξόρυξη και την ανακύκλωση των ορυκτών πρώτων υλών είναι απαραίτητες προκειμένου να ενισχυθεί η θέση της Ευρώπης σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι νέες προσεγγίσεις και τεχνολογίες αναμένεται να διευκολύνουν την πρόσβαση της Ευρώπης σε βιώσιμα παραγόμενες πρώτες ύλες, κερδίζοντας παράλληλα την εμπιστοσύνη της κοινωνίας στις καθαρές και ασφαλείς μεθόδους εξόρυξης και επεξεργασίας.

—

Οι γνώσεις για τους διαθέσιμους γεωλογικούς πόρους, τα ορυκτά κοιτάσματα και την εκμετάλλευσή τους είναι ετερόκλητες και μεταβαλλόμενες, και η πολυπλοκότητα των κύκλων των υλών, των πολιτικών, των τάσεων στις αγορές, των τεχνολογικών τάσεων, των περιβαλλοντικών ζητημάτων και των κοινωνικών επιπτώσεων καθιστά απαραίτητο τον συνδυασμό πολλών τομέων εμπειρογνωμοσύνης, προκειμένου να αξιοποιηθούν τα οφέλη της ψηφιοποίησης.

4.1.   Μέθοδοι και εργαλεία για έξυπνη εξόρυξη

4.1.1.   Δημιουργία κόμβου δεδομένων γεωεπιστημών για την Ευρώπη

4.1.1.1.

Η διαθεσιμότητα, η προσβασιμότητα και η δυνατότητα ανάκτησης ορυκτών, μετάλλων, ενέργειας και άλλων υπόγειων πόρων αποτελεί, περισσότερο από ποτέ, κρίσιμο ζήτημα στη σύγχρονη κοινωνία. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και αρκετές πρωτοβουλίες της ΕΕ σε διάφορους τομείς πολιτικής, π.χ. η πρωτοβουλία για τις πρώτες ύλες (9), η οδηγία για τα υπόγεια ύδατα (10) και η οδηγία για τη δέσμευση και την αποθήκευση του διοξειδίου του άνθρακα (11) χρειάζονται πρόσβαση σε σχετικά δεδομένα για το υπέδαφος.

4.1.1.2.

Το Κοινό Κέντρο Ερευνών (ΚΚΕρ) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναπτύσσει επί του παρόντος ένα σύστημα πληροφοριών για τις πρώτες ύλες, το οποίο περιλαμβάνει οικονομικές, κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις — το RMIS 2.0 (12). Ωστόσο, οι παρεχόμενες πληροφορίες είναι ελλιπείς και δεν καλύπτουν όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ των 27 με τον ίδιο βαθμό λεπτομέρειας.

4.1.1.3.

Σήμερα, τα δεδομένα είναι διαθέσιμα μόνο αποσπασματικά και συνήθως δεν είναι εναρμονισμένα, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η πραγματοποίηση συγκρίσεων μεταξύ των χωρών. Υπάρχει ανάγκη τυποποίησης των μορφοτύπων δεδομένων και ανάπτυξης αλγορίθμων ικανών να χρησιμεύσουν ως γέφυρα μεταξύ διαφορετικών συστημάτων δεδομένων.

4.1.1.4.

Κατά την άποψη της ΕΟΚΕ, η ενσωμάτωση μιας ολοκληρωμένης διάρθρωσης δικτύου πληροφοριών για τα ορυκτά, που χρησιμοποιεί εναρμονισμένα αξιόπιστα δεδομένα, στο πλαίσιο του RMIS του ΚΚΕρ είναι ύψιστης σημασίας· θα παρείχε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη πρόσβαση σε πληροφορίες και γνώσεις για τη στήριξη της βιώσιμης χρήσης του υπεδάφους της ΕΕ για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της Ευρώπης.

4.1.1.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί μετ’ επιτάσεως όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ να συλλέγουν και να ανταλλάσσουν δεδομένα πληροφοριών για τις πρώτες ύλες με σκοπό την περιοδική τροφοδότηση του RMIS του ΚΚΕρ. Για να αποφευχθούν τυχόν παρερμηνείες και λάθη, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι τα δεδομένα που παρέχονται στο ΚΚΕρ πρέπει να υποβάλλονται σε έλεγχο ακριβείας, πριν συμπεριληφθούν στο RMIS. Το ΚΚΕρ πρέπει να χρηματοδοτείται για τη διατήρηση και την τακτική επικαιροποίηση του εν λόγω συστήματος πληροφοριών.

4.1.2.   Προσομοίωση διαδικασίας

4.1.2.1.

Οι εκπομπές, η ανάκτηση, η προστασία των υδάτινων πόρων κ.λπ. μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο προσομοίωσης: οι προσομοιώσεις αυτές μπορούν να περιλαμβάνουν πολλαπλές παράλληλες προσομοιώσεις με χρήση διαφορετικών υποθέσεων για τις οριακές συνθήκες και τα σημεία εκκίνησης, ώστε να παρέχονται εκτιμήσεις πιθανότητας διαφορετικών αποτελεσμάτων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τον έλεγχο και τη στήριξη της λήψης αποφάσεων.

4.1.2.2.

Οι εξελίξεις στις υπολογιστικές τεχνικές για την προσομοίωση διαδικασίας και η διαθεσιμότητα μαζικών δεδομένων (σύνολα δεδομένων με μεγέθη που υπερβαίνουν την ικανότητα κοινών εργαλείων λογισμικού για τη σύλληψη, την επιμέλεια, τη διαχείριση και την επεξεργασία εντός ανεκτού παρερχόμενου χρόνου) ενίσχυσαν την ακρίβεια των προσομοιώσεων που αντιπροσωπεύουν αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ ελεγχόμενων εισαγωγών και αντίστοιχων εξαγωγών. Οι προσομοιώσεις διαδικασίας μπορούν να αποδειχτούν ιδιαίτερα σημαντικές στις αξιολογήσεις περιβάλλοντος και ασφάλειας και θα μπορούσαν να διευκολύνουν τη διαφάνεια και τον διάλογο στις διαδικασίες αδειοδότησης.

4.1.3.   Τηλεπισκόπηση

4.1.3.1.

Η χρήση δεδομένων τηλεπισκόπησης, τα οποία διατίθενται, για παράδειγμα, μέσω του προγράμματος Copernicus, που περιλαμβάνει ανάλυση χωρικών δεδομένων και ενοποίηση με το λογισμικό συστημάτων γεωγραφικών πληροφοριών (GIS), μπορεί να αποτελέσει σημαντική συμβολή στις προηγμένες προσομοιώσεις και στη δημιουργία «ψηφιακών διδύμων» που επιτρέπουν γρήγορες αποκρίσεις στις αλλαγές και τη λήψη αξιόπιστων αποφάσεων. Ο συνδυασμός δεδομένων τηλεπισκόπησης με επιτόπια δεδομένα τα οποία συλλέγονται από αισθητήρες και μη επανδρωμένα αεροσκάφη είναι όλο και πιο συχνός στον εξορυκτικό τομέα. Σε πολλές εξορυκτικές δραστηριότητες πραγματοποιούνται τακτικά εργασίες χωρομετρίας και υποβρύχιας χωρομετρίας με τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών, για την εκτίμηση των αποθεμάτων και των χωματερών.

4.1.3.2.

Η ενσωμάτωση δεδομένων τηλεπισκόπησης με επιτόπια δεδομένα (από τοπικούς αισθητήρες) στο λογισμικό GIS μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παρακολούθηση των επιπέδων των υπόγειων υδάτων, των κινήσεων του ηπειρωτικού όγκου, της μόλυνσης των επιφανειακών υδάτων και πολλών άλλων περιβαλλοντικών δεδομένων πραγματικού χρόνου. Εάν δημοσιοποιηθούν και προστατευτούν από τη χειραγώγηση (π.χ. με τεχνολογίες όπως η αλυσίδα συστοιχιών), τα δεδομένα αυτά θα μπορούσαν να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη στον εξορυκτικό τομέα και να διευκολύνουν τον διάλογο με τους ενδιαφερόμενους φορείς. Οι καθιερωμένες πρακτικές διαχείρισης δεδομένων και πληροφοριών σε αναπτυγμένες χώρες με ισχυρό εξορυκτικό τομέα, όπως ο Καναδάς ή η Νότια Αφρική, θα μπορούσαν να εξεταστούν και να χρησιμεύσουν ως παραδείγματα.

4.1.4.   Εικονική πραγματικότητα

4.1.4.1.

Η εικονική πραγματικότητα χρησιμοποιείται συστηματικά από πολλές εταιρείες για την ερμηνεία τρισδιάστατων μοντέλων των ορυχείων τους. Ακόμα πιο σημαντική στο μέλλον μπορεί να είναι η επαυξημένη πραγματικότητα, με την οποία οι γεωλόγοι ή οι μηχανικοί, ενόσω βρίσκονται στο ορυχείο, μπορούν να χρησιμοποιούν μια συσκευή για να βλέπουν το μοντέλο πάνω από τη δική τους εικόνα της γεωλογίας ή του ίδιου του ορυχείου. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται ένα προηγμένο και ισχυρό μέσο επικύρωσης των μοντέλων, καθώς και ελέγχου της προόδου ανάπτυξης του ορυχείου.

4.1.4.2.

Η εικονική πραγματικότητα χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από πανεπιστήμια και κέντρα κατάρτισης για να εμβυθίσει τους σπουδαστές και τους ασκούμενους σε πραγματικά εξορυκτικά πλαίσια. Η δυνατότητα εκτέλεσης εκπαιδευτικών προσομοιώσεων που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της δημιουργίας πρακτικών γνώσεων σε τομείς όπως η αντιμετώπιση ατυχημάτων αποτελεί ένα από τα κύρια πλεονεκτήματα αυτής της τεχνολογίας.

5.   Το «έξυπνο ορυχείο»

—	Η ψηφιοποίηση είναι ο καταλύτης που συμβάλλει στο να γίνουν οι εξορυκτικές δραστηριότητες «ευφυέστερες» με την αξιοποίηση ψηφιακών εργαλείων και διαδικασιών που εξασφαλίζουν τη χρήση οργάνων στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων, καθώς και τη διασύνδεση και την έξυπνη άσκηση των εν λόγω δραστηριοτήτων.

—	Τα ορυχεία, μέσω του ψηφιακού μετασχηματισμού, θα σχεδιάζονται διαφορετικά για αυτοματοποίηση από την αρχή με μεθόδους προσαρμοσμένες στο είδος και στο μέγεθος του κοιτάσματος ενώ οι αποκλίσεις στην εκτέλεση θα είναι μειωμένες λόγω του αυτοματισμού.

—

Ο ψηφιακός μετασχηματισμός θα συμβάλει στην εξάλειψη των θανάτων και των τραυματισμών από τα εξορυκτικά περιβάλλοντα. Μπορεί να οδηγήσει σε ριζική αλλαγή στην ένταση κεφαλαίου και το κόστος λειτουργίας, να παράσχει πρόσβαση σε πόρους από ορυκτά κοιτάσματα η εξόρυξη των οποίων ήταν αδύνατη κατά το παρελθόν, και να δημιουργήσει μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα μέσω της επιλεκτικής εξόρυξης.

5.1.   Πρόβλεψη για έξυπνη εξόρυξη

5.1.1.

Η πρόβλεψη περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την πρόβλεψη των περιβαλλοντικών παραμέτρων στις οποίες εργάζονται οι μεταλλωρύχοι, με ιδιαίτερη έμφαση στους κινδύνους. Στα αποτελεσματικά συστήματα πρόβλεψης που χρησιμοποιούνται ήδη από την εξορυκτική βιομηχανία περιλαμβάνεται η προληπτική συντήρηση, ώστε να δοθεί προτεραιότητα στην προληπτική δράση έναντι των επισκευών, με τη συλλογή δεδομένων σχετικά με τη χρήση του μηχανήματος και τις παραμέτρους της διαδικασίας.

5.1.2.

Η πρόβλεψη μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ασφάλεια των εξορυκτικών δραστηριοτήτων. Η συλλογή και η ενσωμάτωση επιτόπιων δεδομένων παρακολούθησης και δεδομένων εξοπλισμού μπορεί να παράσχει μια ακριβή εικόνα του περιβάλλοντος της εξορυκτικής δραστηριότητας που θα υποβληθεί σε έλεγχο με εργαλεία ανάλυσης διαδικασιών. Αυτό θα οδηγήσει σε σημαντική βελτίωση των συνθηκών εργασίας, ιδιαίτερα όσον αφορά τα υπόγεια ορυχεία. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η ψηφιοποίηση μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά στην ασφάλεια των εξορυκτικών δραστηριοτήτων και ότι ένα «έξυπνο ορυχείο» πρέπει να περιλαμβάνει συστήματα πρόβλεψης.

5.2.   Διαδίκτυο των πραγμάτων

5.2.1.

Η ανάπτυξη προτύπων και δομικών στοιχείων για μια πλατφόρμα βιομηχανικού διαδικτύου των πραγμάτων (IIoT) για την εξορυκτική βιομηχανία θα μπορούσε να ενισχύσει τη σύνδεση των συστημάτων του κυβερνοχώρου και των φυσικών συστημάτων στα ορυχεία της ΕΕ προκειμένου να βελτιωθούν οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

5.2.2.

Η πλατφόρμα IIoT πρέπει να εξετάζει πτυχές υγείας και ασφάλειας, τις περιβαλλοντικές επιδόσεις, την αποδοτική χρήση των πόρων και τον συντονισμό των δραστηριοτήτων σε πραγματικό χρόνο. Πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στον σχεδιασμό και την προώθηση μιας πλατφόρμας IIoT της ΕΕ για τον εξορυκτικό τομέα.

5.2.3.

Για την αποφυγή κινδύνων ασφάλειας στον κυβερνοχώρο, η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι τα δομικά στοιχεία της πλατφόρμας IIoT πρέπει να είναι σχεδιασμένα για τα τοπικά ενδοδίκτυα των πραγμάτων, τα οποία θα συνδέονται είτε μέσω φυσικής μεταφοράς δεδομένων είτε μέσω ασφαλών τειχών προστασίας (firewalls) στο διαδίκτυο.

5.3.   Τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών (blockchain). Διαφάνεια της αλυσίδας εφοδιασμού

5.3.1.

Η αλυσίδα συστοιχιών είναι μια καινοτόμος λύση που αποτρέπει τη χειραγώγηση δεδομένων. Η χρήση της αλυσίδας συστοιχιών στην αλυσίδα εφοδιασμού ορυκτών πρώτων υλών έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει τη διαφάνεια της αλυσίδας εφοδιασμού και την ιχνηλασιμότητα, καθώς και να μειώσει το διοικητικό κόστος. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει ότι η τεχνολογία της αλυσίδας συστοιχιών διευκολύνει τη συμμόρφωση με τον κανονισμό της ΕΕ για την υπεύθυνη προμήθεια ορυκτών (κανονισμός (ΕΕ) 2017/821 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17ης Μαΐου 2017 (13)).

5.3.2.

Άλλες εφαρμογές της αλυσίδας συστοιχιών περιλαμβάνουν τη συλλογή και τη διάδοση περιβαλλοντικών δεδομένων. Με την ενίσχυση της εμπιστοσύνης στα δεδομένα, η αλυσίδα συστοιχιών θα μπορούσε να διευκολύνει την προβολή και τη συμμετοχή του κοινού στην περιοχή των κοινοτήτων εξόρυξης.

5.4.   Δίκτυα 5G και υπολογιστικό νέφος

5.4.1.

Η αποθήκευση ανεπεξέργαστων δεδομένων στο υπολογιστικό νέφος γίνεται όλο και λιγότερο πρακτική (και, στην πραγματικότητα, περιττή), καθώς ο όγκος των δεδομένων αυξάνεται σε terabyte και άνω. Σήμερα, οι ταχύτητες μεταφοράς δεδομένων περιορίζουν τη χρησιμότητά της. Ωστόσο, η υιοθέτηση των δικτύων 5G θα αλλάξει την κατάσταση αυτή, επιτρέποντας την ταχεία μετάδοση, επεξεργασία και οικονομικά αποδοτική αποθήκευση και ανάκτηση μαζικών δεδομένων.

5.4.2.

Η χρήση της αποθήκευσης στο υπολογιστικό νέφος ενέχει έναν σοβαρό κίνδυνο: εάν η εξορυκτική εταιρεία χρησιμοποιεί μια εμπορική υπηρεσία αποθήκευσης στο υπολογιστικό νέφος, το επίπεδο ασφάλειας που μπορεί να επιτύχει εξαρτάται εξ ολοκλήρου από την εμπιστοσύνη που έχει στον πάροχο της υπηρεσίας. Πολλοί πάροχοι χρησιμοποιούν διακομιστές υπολογιστικού νέφους που βρίσκονται εκτός της ΕΕ, και αυτό μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλεια του συστήματος. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η υιοθέτηση των δικτύων 5G στην ΕΕ πρέπει να συνοδευτεί από κίνητρα για την αύξηση της προσφοράς παρόχων υπηρεσιών υπολογιστικού νέφους που εδρεύουν στην ΕΕ.

5.5.   Ασφάλεια στον κυβερνοχώρο

5.5.1.

Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ της αυστηρής εφαρμογής καθεστώτων που εμποδίζουν την απομάκρυνση των ευαίσθητων δεδομένων από τα όρια της ασφάλειας. Η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο μπορεί να βελτιωθεί σημαντικά με τη μη σύνδεση των συστημάτων των ορυχείων στο διαδίκτυο. Μπορούν να χρησιμοποιούνται στο «έξυπνο ορυχείο» όλες οι έξυπνες τεχνολογίες, περιλαμβανομένου ενός ενδοδικτύου των πραγμάτων — χωρίς όμως να παρέχεται πρόσβαση σε εξωτερικούς φορείς. Οτιδήποτε χρειάζεται να συνδεθεί με τα κεντρικά γραφεία της επιχείρησης ή με τον έξω κόσμο θα πρέπει να διαβιβάζεται με ασφάλεια από το δίκτυο του ορυχείου σε χωριστό διακομιστή που είναι συνδεδεμένος με τον έξω κόσμο.

5.6.   Τεχνητή νοημοσύνη

5.6.1.

Η τεχνητή νοημοσύνη καλύπτει μια σειρά διαφορετικών τεχνολογιών, μεταξύ των οποίων και τα αποκαλούμενα συστήματα βαθιάς μάθησης. Μέχρι στιγμής έχει αξιοποιηθεί σε εξειδικευμένες εφαρμογές σε τομείς όπως η επεξεργασία εικόνων (π.χ. για μεταλλευτικές έρευνες) και τα συστήματα νευρωνικών δικτύων για τον εντοπισμό και την ταξινόμηση μεταλλευμάτων. Άλλες πρακτικές εφαρμογές για τον εξορυκτικό τομέα περιλαμβάνουν αλγορίθμους ανάλυσης και εκμάθησης μηχανών που χρησιμοποιούνται στις προσομοιώσεις διαδικασίας και τα συστήματα πρόβλεψης.

5.7.   Ολοκληρωμένη αυτοματοποίηση

5.7.1.

Η τεχνολογία των οχημάτων χωρίς οδηγό αναπτύσσεται ταχέως από παράγοντες που δεν συνδέονται με την εξορυκτική βιομηχανία (όπως οι Tesla και Google). Ωστόσο, επειδή τα ορυχεία είναι ελεγχόμενα περιβάλλοντα, μπορούν να αναπτυχθούν γρήγορα στα ορυχεία, καθώς εισάγονται νέες δυνατότητες. Άλλες μορφές αυτοματοποίησης μπορούν επίσης να αναπτυχθούν ταχέως, αλλά συνήθως λαμβάνουν τη μορφή απομακρυσμένης, ελεγχόμενης από άνθρωπο (και υποβοηθούμενης από υπολογιστή) λειτουργίας, και όχι πλήρως αυτόνομης λειτουργίας. Εξαιτίας ανησυχιών για την ευθύνη (και ενδεχόμενης μελλοντικής ρύθμισης), είναι αμφίβολο εάν η ανάπτυξη πλήρους αυτοματοποίησης όλων των εξορυκτικών διαδικασιών θα είναι βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα οικονομικά βιώσιμη.

6.   Δημιουργία βιώσιμων και υπεύθυνων στρατηγικών εταιρικών σχέσεων με τρίτες χώρες

—	Από την αξιολόγηση της ΕΕ όσον αφορά την κρισιμότητα προκύπτει ότι η μεγαλύτερη διαφοροποίηση των εισαγωγών πρώτων υλών κρίσιμης σημασίας από τρίτες χώρες είναι ουσιαστική.

—	Η ενισχυμένη στρατηγική οικονομική διπλωματία σε επίπεδο ΕΕ είναι αναγκαίο να διαφοροποιήσει την πρόσβαση σε πόρους με βάση τη βιώσιμη προμήθεια πρώτων υλών.

6.1.   Έρευνα και καινοτομία

6.1.1.

Τα προγράμματα πλαίσιο της ΕΕ για την έρευνα και την καινοτομία ενισχύουν ήδη τη διεθνή συνεργασία με τρίτες χώρες σε προσκλήσεις που συνδέονται με ορυκτές πρώτες ύλες. Ωστόσο, μια πιο περιοριστική προσέγγιση για την περαιτέρω συνεργασία με πλούσιες σε πόρους και τεχνολογικά προηγμένες χώρες σχετικά με τον ψηφιακό μετασχηματισμό της εξόρυξης (όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Ιαπωνία, η Νότια Αφρική και οι Ηνωμένες Πολιτείες) θα ήταν καθοριστική για τη δημιουργία συνδέσεων που θα ευνοούσαν την οικονομική διπλωματία της ΕΕ. Η ΕΟΚΕ συνιστά την υιοθέτηση μιας τέτοιας περιοριστικής προσέγγισης στο προσεχές πλαίσιο «Ορίζων».

6.1.2.

Η εκπαίδευση πρέπει επίσης να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για τη στήριξη της οικονομικής διπλωματίας της ΕΕ σε θέματα πρώτων υλών. Τα διεθνώς αναγνωρισμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, τα οποία καταρτίζονται στην Ευρώπη και παρέχουν πρωτοποριακό και καινοτόμο εκπαιδευτικό περιεχόμενο εστιασμένο σε θέματα ψηφιοποίησης της εξόρυξης, θα μπορούσαν να αποτελέσουν αποτελεσματικό μέσο της οικονομικής διπλωματίας της ΕΕ.

7.   Νέα σύνορα

7.1.   Ανάκτηση μετάλλων και ορυκτών από θαλάσσιους πόρους

7.1.1.

Διεξάγεται εκτενής έρευνα σχετικά με τεχνολογικές λύσεις για την εξόρυξη και την επεξεργασία ορυκτών και μετάλλων από θαλάσσιους πόρους, περιλαμβανομένων των θαλάσσιων υδάτων και/ή από τον θαλάσσιο βυθό. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η εξόρυξη ορυκτών και μετάλλων από τη θάλασσα πρέπει να υπόκειται σε αυστηρή αξιολόγηση των αντίστοιχων περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

7.2.   Χρήση των διαστημικών πόρων

7.2.1.

Έως το 2025, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος σχεδιάζει να αρχίσει την εξόρυξη πόρων οι οποίοι μπορούν να συμβάλουν στην πραγματοποίηση παραμονών και ερευνών στη Σελήνη. Οι δυνητικοί σεληνιακοί πόροι περιλαμβάνουν επεξεργάσιμα υλικά όπως πτητικές ουσίες και ορυκτά (για κατασκευές, προστασία από την ακτινοβολία και τα μικρομετεωροειδή), καθώς και γεωλογικές δομές όπως σήραγγες λάβας, που θα μπορούσαν από κοινού να καταστήσουν δυνατή τη διαμονή στη σελήνη.

7.2.2.

Η διαστημική εξόρυξη εγείρει νομικά ζητήματα για τα οποία δεν υπάρχει επί του παρόντος σαφής απάντηση, καθώς το περιορισμένο σώμα του διεθνούς δικαίου που εφαρμόζεται στις δραστηριότητες στο απώτερο διάστημα υστερεί σε σχέση με την πρόοδο της τεχνολογίας που τροφοδοτεί τη διαστημική βιομηχανία. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η ΕΕ θα πρέπει να καλύψει αυτό το κενό και να αναλάβει ηγετικό ρόλο για τον καθορισμό ενός σταθερού και διεθνώς αποδεκτού νομικού πλαισίου το οποίο διασφαλίζει τη δίκαιη, ασφαλή, υπεύθυνη και βιώσιμη χρήση του διαστήματος.

8.   Πέρα από την κρίση της νόσου COVID-19

8.1.

Η παγκόσμια πανδημία COVID-19 τονίζει τη σημασία του ψηφιακού μετασχηματισμού. Στην τρέχουσα περίοδο αυξανόμενης αστάθειας και έλλειψης προβλεψιμότητας, οι εξορυκτικές επιχειρήσεις παγκοσμίως πρέπει να παλέψουν με την απειλή της ολικής διακοπής δραστηριότητας ή της μείωσης του εργατικού δυναμικού, η πιθανότητα των οποίων συνεχίζει να αυξάνεται όσο εξαπλώνεται ο κορωνοϊός.

8.2.

Δεδομένων των προκλήσεων που θέτει η ψηφιοποίηση και των απειλών για τη βιομηχανία ορυκτών πρώτων υλών από την πανδημία COVID-19, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να προωθήσει τον ολοκληρωμένο διάλογο μεταξύ των κοινωνικών εταίρων μέσω του υφιστάμενου μηχανισμού κοινωνικού διαλόγου (εξορυκτικές βιομηχανίες).

8.3.

Μείζον ζήτημα στη συνέχεια θα αποτελέσει ο τρόπος με τον οποίο οι εξορυκτικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούν και συνδέονται με τις ψηφιακές τεχνολογίες, οι οποίες είναι πλέον αλληλένδετες με τον τρόπο με τον οποίο οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν την πανδημία. Ολόκληρο το εργατικό δυναμικό διαφόρων επιχειρήσεων είναι αναγκασμένο να εργάζεται με χρήση της εικονικής πραγματικότητας και να εφαρμόζει νέες τεχνολογίες, ενώ, λόγω των εντολών για κοινωνική αποστασιοποίηση, η εξ αποστάσεως παρακολούθηση των δραστηριοτήτων είναι περισσότερο απαραίτητη από ποτέ.

8.4.

Η ΕΕ και τα κράτη μέλη πρέπει να στηρίξουν ενεργά τον ψηφιακό μετασχηματισμό του εξορυκτικού τομέα της ΕΕ. Πρόκειται για ένα κρίσιμο βήμα για την αύξηση της ανθεκτικότητας της ευρωπαϊκής βιομηχανίας και της αξιακής αλυσίδας των πρώτων υλών. Τα ορυχεία που χρησιμοποιούν ψηφιακές τεχνολογίες, περιλαμβανομένης της ολοκληρωμένης αυτοματοποίησης, του γνωστικού δικτύου και της χρήσης ανάλυσης σε πραγματικό χρόνο, είναι πιο αποδοτικά, καθαρά και ασφαλή. Το μειωμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα και το ασφαλέστερο περιβάλλον μπορούν να επιτευχθούν ευκολότερα στα «έξυπνα ορυχεία», και αυτό είναι ζωτικής σημασίας για την απόκτηση της κοινωνικής άδειας λειτουργίας στην Ευρώπη.

---

(1)  Στον υπολογισμό αυτό δεν περιλαμβάνονται τα γεωργικά (π.χ. ποτάσα) και τα ενεργειακά ορυκτά (π.χ. ουράνιο και άνθρακας).

(2)  Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Eunomia, 2015. Study on the Competitiveness of the EU Primary and Secondary Mineral Raw Materials Sectors (Μελέτη σχετικά με την ανταγωνιστικότητα των τομέων των πρωτογενών και δευτερογενών ορυκτών πρώτων υλών της ΕΕ) (διατίθεται στη διεύθυνση http://www.euromines.org/files/news/ec-report-study-competitiveness-eu-primary-and-secondary-mineral-raw-materials-sectors/study-competitiveness-eu-primary-and-secondary-mrms-april2015.pdf) και τον πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ για τις πρώτες ύλες για το 2018 (διατίθεται στη διεύθυνση https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/117c8d9b-e3d3-11e8-b690-01aa75ed71a1).

(3)  COM(2017) 490 final.

(4)  COM(2020) 474.

(5)  Οι πρωτογενείς πρώτες ύλες αναφέρονται σε ύλες (ορυκτά/μέταλλα) οι οποίες εξάγονται από το έδαφος και υποβάλλονται σε επεξεργασία. Οι δευτερογενείς πρώτες ύλες αναφέρονται σε ύλες οι οποίες λαμβάνονται μέσω διαδικασιών ανακύκλωσης.

(6)  Ωστόσο, η εξορυκτική βιομηχανία έχει τη στήριξη κοινοτήτων και περιφερειών εξόρυξης σε ολόκληρη την Ευρώπη.

(7)  Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την προστιθέμενη αξία των πρώτων υλών και τις θέσεις εργασίας βλ. τον πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ για τις πρώτες ύλες για το 2018 (διατίθεται στο σύνδεσμο)

(8)  McKinsey Global Institute, 2018. Skill Shift, Automation and the Future of the Workforce (Μετατόπιση δεξιοτήτων, αυτοματοποίηση και το μέλλον του εργατικού δυναμικού). Έγγραφο συζήτησης. McKinsey Global Institute, McKinsey & Company. https://www.mckinsey.com/featured-insights/future-of-work/skill-shift-automation-and-the-future-of-the-workforce (πρόσβαση στις 3 Ιουνίου 2019).

(9)  Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στο Συμβούλιο — Πρωτοβουλία για τις πρώτες ύλες: κάλυψη των ουσιωδών αναγκών μας για ανάπτυξη και απασχόληση στην Ευρώπη (SEC(2008) 2741) / COM/2008/0699 τελικό.

(10)  Οδηγία 2006/118/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 12ης Δεκεμβρίου 2006, σχετικά με την προστασία των υπόγειων υδάτων από τη ρύπανση και την υποβάθμιση (ΕΕ L 372 της 27.12.2006, σ. 19).

(11)  Οδηγία 2009/31/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Απριλίου 2009, σχετικά με την αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα σε γεωλογικούς σχηματισμούς και για την τροποποίηση της οδηγίας 85/337/ΕΟΚ του Συμβουλίου, των οδηγιών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου 2000/60/ΕΚ, 2001/80/ΕΚ, 2004/35/ΕΚ, 2006/12/ΕΚ και 2008/1/ΕΚ, και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1013/2006 (ΕΕ L 140 της 5.6.2009, σ. 114).

(12)  Βλ. https://rmis.jrc.ec.europa.eu/.

(13)  EE L 130 της 19.5.2017, σ. 1.

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς μια διαρθρωμένη συμμετοχή των νέων όσον αφορά το κλίμα και τη βιωσιμότητα στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων της ΕΕ»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/07)

Εισηγητής: ο κ.

Cillian LOHAN (IE-III)

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	8.7.2020
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	216/0/2

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η διαγενεακή διάσταση των πολιτικών για το κλίμα και τη βιώσιμη ανάπτυξη και των μηχανισμών εφαρμογής πρέπει να αντικατοπτρίζεται σε ισχυρή και ουσιαστική συμμετοχή των νέων σε όλα τα στάδια των διαδικασιών λήψης των αποφάσεων της ΕΕ, από την ανάληψη εκπόνησης νομοθετικών προτάσεων και πρωτοβουλιών έως την εφαρμογή, την παρακολούθηση και τη συνέχεια που δίδεται.

1.2.

Η υλοποίηση των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης μέσω της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας απαιτεί μια νέα προσέγγιση για ένα μοντέλο πολυμερούς διακυβέρνησης με λιγότερους αποκλεισμούς που θα θέσει τους νέους στο επίκεντρο της διαδικασίας συνεργασίας και θα υπερβαίνει τις ειδικές συνεδριάσεις και τα απλά αιτήματα για διαβούλευση.

1.3.

Η ΕΟΚΕ προτείνει τη διοργάνωση στρογγυλών τραπεζών νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα υπό την αιγίδα της ΕΟΚΕ σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

1.4.

Προτείνει επίσης να συμπεριληφθεί ένας εκπρόσωπος των νέων στην επίσημη αντιπροσωπεία της ΕΕ στις συνεδριάσεις της διάσκεψης των μερών της σύμβασης πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ προτείνει να συμπεριληφθεί ένας εκπρόσωπος των νέων ως πρόσθετο μέλος της αντιπροσωπείας της ΕΟΚΕ που διαθέτει καθεστώς παρατηρητή σε τέτοιες εκδηλώσεις.

1.5.

Η ΕΟΚΕ θα επιχειρήσει να ενισχύσει τις φωνές των νέων και των οργανώσεων νέων μέσω προσεκτικής ένταξης των απόψεών τους σε γνωμοδοτήσεις που σχετίζονται με το κλίμα και τη βιωσιμότητα, επιδιώκοντας προορατικά τη συμβολή των εκπροσώπων των νέων και απευθύνοντας διαρκείς προσκλήσεις σε αυτούς να συμμετέχουν ως ομιλητές σε εκδηλώσεις της ΕΟΚΕ· θα ζητήσει επίσης να εξασφαλισθούν για τους εκπροσώπους των νέων οι ίδιες δυνατότητες ακρόασης στα άλλα θεσμικά όργανα της ΕΕ, όπως για παράδειγμα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Το Θεματολόγιο των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030 και οι 17 Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ) (1) αποτελούν σημείο καμπής αναφορικά με τον τρόπο με τον οποίο αποφάσισε η διεθνής κοινότητα να αντιμετωπίσει παγκόσμια ζητήματα συνενώνοντας την οικονομική, την περιβαλλοντική και την κοινωνική διάσταση με ολοκληρωμένο τρόπο. Το Θεματολόγιο του 2030 αποτελεί ανθρωποκεντρικό εγχείρημα που έχει ως στόχο την ένταξη όλων των ομάδων και η δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών αποτελεί έννοια εγγενή στη βιωσιμότητα. Η νέα γενιά δεν θα πρέπει να χρειαστεί να αντιμετωπίσει τις συνέπειες μη βιώσιμων πολιτικών, στη διαμόρφωση των οποίων δεν συνέβαλε η ίδια.

2.2.

Ο κόσμος σήμερα αντιμετωπίζει μια κλιματική έκτακτη ανάγκη. Η ανταπόκριση των κυβερνήσεων στην κλιματική κρίση μέχρι στιγμής δεν ήταν επαρκής και ο κόσμος δεν ακολουθεί θετική πορεία όσον αφορά την επίτευξη του στόχου της συμφωνίας του Παρισιού και των ΣΒΑ. Η κοινωνία των πολιτών ζητεί δυναμικά περισσότερο φιλόδοξες και επείγουσες δράσεις για το κλίμα. Η πιο δραματική απόδειξη αυτών των εκκλήσεων είναι οι απεργίες των νέων για το κλίμα.

2.3.

Το πρώτο ήμισυ του 2020 χαρακτηρίστηκε από την παγκόσμια πανδημία που προκάλεσε η νόσος COVID-19. Η πρωτόγνωρη αντιμετώπιση του εν λόγω ιού θα έχει μακροχρόνιο αντίκτυπο στις βραχυπρόθεσμες και μεσοπρόθεσμες οικονομικές προβλέψεις. Ο σχεδιασμός των δεσμών μέτρων οικονομικής απόκρισης δεν μπορεί να αγνοηθεί. Καθώς οι σημερινοί νέοι εισέρχονται στην αγορά εργασίας, θα συνεχίσουν να βιώνουν τον οικονομικό αντίκτυπο της κρίσης που προκλήθηκε εξαιτίας της νόσου COVID-19. Επιπλέον, οι νέοι θα συνεχίσουν να νιώθουν τον αντίκτυπο της νόσου στην ψυχική τους υγεία, την εκπαίδευση και τη συνολική συμμετοχή τους στην κοινωνία. Η προσέγγιση της βιώσιμης ανάπτυξης που περιλαμβάνει εξισορρόπηση των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών αναγκών καθίσταται ακόμα πιο σημαντική εν προκειμένω.

2.4.

Η οικονομική στήριξη που ανακοινώθηκε για την οικονομική ανάκαμψη θα επιβαρύνει τις μελλοντικές γενιές. Θα πρέπει να υπάρξει δίκαιος τρόπος αξιοποίησης των πόρων και των δυνατοτήτων μεταξύ των γενεών. Η στήριξη που παρέχεται σε τομείς αναφορικά με τα σχέδια μετά το πέρας της νόσου COVID-19 θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις απαιτήσεις των νέων σχετικά με το κλίμα και το δικαίωμά τους σε ένα περισσότερο υγιές και βιώσιμο μέλλον.

2.5.

Το σχέδιο ανάκαμψης για την Ευρώπη (2), όπως ανακοινώθηκε από την Πρόεδρο της Επιτροπής κ. von der Leyen, αντικατοπτρίζει την ανάγκη να διασφαλιστεί ότι η οικονομική ανάκαμψη θα πρέπει να βασίζεται στις αρχές της Πράσινης Συμφωνίας της ΕΕ και να αποφέρει οφέλη τόσο για το κλίμα όσο και για τη βιωσιμότητα. Το πρόγραμμα ανάκαμψης έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει μια μετασχηματιστική δέσμη κινήτρων.

2.6.

Ο David Boyd, ειδικός εισηγητής των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και το περιβάλλον, απηύθυνε έκκληση στα μέσα Απριλίου, αναφέροντας ότι οι χώρες δεν πρέπει να χρησιμοποιήσουν την πανδημία COVID-19 ως δικαιολογία για να αποδυναμώσουν την προστασία του περιβάλλοντος και την επιβολή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, σε συνέχεια της ανακοίνωσης, εκ μέρους πολλών κυβερνήσεων, σχεδίων για τη μείωση της αυστηρότητας των περιβαλλοντικών προτύπων ή τον περιορισμό άλλων συναφών μέτρων, όπως η παρακολούθηση και η επιβολή των περιβαλλοντικών απαιτήσεων (3).

2.7.

Με δεδομένη την παγκόσμια περιβαλλοντική κρίση που προηγήθηκε της νόσου COVID-19, οι ενέργειες αυτές είναι παράλογες και ανεύθυνες και θέτουν σε κίνδυνο τα δικαιώματα των ευάλωτων και περιθωριοποιημένων ατόμων. Τέτοιου είδους πολιτικές αποφάσεις ενδέχεται να επιφέρουν ταχύτερη υποβάθμιση του περιβάλλοντος και να έχουν επιπτώσεις σε ευρύ φάσμα ανθρώπινων δικαιωμάτων, μεταξύ άλλων στο δικαίωμα στη ζωή, στην υγεία, στο νερό, στον πολιτισμό και στην τροφή, καθώς και στο δικαίωμα διαβίωσης σε υγιές περιβάλλον. Η νόσος COVID-19 κατέδειξε τη σημασία της ύπαρξης ασφαλούς, καθαρού και βιώσιμου φυσικού περιβάλλοντος.

2.8.

Δεδομένου ότι οι ΣΒΑ πρόκειται τώρα να υλοποιηθούν μέσω της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, θα πρέπει κατ’ αρχήν να ανοίξει η συζήτηση σχετικά με μια αλλαγή πλεύσης προς ένα πιο συμμετοχικό μοντέλο πολυμερούς διακυβέρνησης για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Οι νέοι θα πρέπει να αποτελούν μέρος αυτού του νέου μοντέλου διακυβέρνησης και θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε επίπεδο ΕΕ με δομημένο και επίσημο τρόπο πέρα από τις απλές διαβουλεύσεις και τις ειδικές συνεδριάσεις.

2.9.

Οι οργανώσεις νέων διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο εν προκειμένω, διότι αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα εκατομμυρίων νέων στην Ευρώπη και ανά τον κόσμο μέσω των εκτεταμένων δικτύων τους. Αποτελούν βασικούς παράγοντες που διασφαλίζουν όχι μόνο ότι οι νέοι είναι παρόντες στα θεσμικά όργανα αλλά και ότι έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων με ουσιαστικό τρόπο.

2.10.

Οι οργανώσεις νέων μπορούν να διαδραματίσουν πολλούς άλλους ρόλους. Η εργασία των νέων και μη τυπική μάθηση έχουν θετικό αντίκτυπο στη βιώσιμη ανάπτυξη, διότι σκοπός τους είναι η δημιουργία δυναμικών νεαρών ατόμων που συμβάλλουν ενεργά στην κοινωνία μας. Οι οργανώσεις νέων μπορούν να βοηθήσουν επίσης να ενισχυθούν οι φωνές των νέων προκειμένου να διεκδικήσουν από κοινού βιώσιμη ανάπτυξη σε τοπικό, εθνικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο και να υποχρεώσουν τις κυβερνήσεις και τα θεσμικά όργανα να λογοδοτούν σχετικά με τις δεσμεύσεις τους.

2.11.

Οι ποιοτικοί μηχανισμοί συμμετοχής και εκπροσώπησης των νέων δημιουργούν δυνατότητα συνεργασίας μεταξύ των φορέων χάραξης πολιτικής, των νέων και των οργανώσεων νέων, ούτως ώστε να διαμορφώνουν αποφάσεις που θα έχουν αντίκτυπο στις ζωές των νέων. Είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί αυτή η δυνατότητα ώστε να διασφαλισθεί επίσης η σταθερότητα και η ανθεκτικότητα των δημοκρατιών μας· προϋπόθεση για αυτό είναι η συμμετοχή όλων των κοινωνικών ομάδων στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων.

2.12.

Όλες οι πτυχές των πολιτικών πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τον αντίκτυπο στους νέους και στις προοπτικές τους, καθώς και στις μελλοντικές γενιές. Από τις επενδύσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής ως τη στρατηγική «από το αγρόκτημα στο πιάτο», ο ρόλος των νέων είναι ιδιαίτερα σημαντικός εάν ληφθούν υπόψη οι κοινωνικές πτυχές και οι πολιτικές για τη διασφάλιση του μέλλοντος.

2.13.

Η παρούσα γνωμοδότηση θα εξετάσει τις δυνατότητες επίσημης συνεργασίας με τους νέους σε θεσμικό επίπεδο. Θα προσφέρει τα δομικά στοιχεία για μια νέα διαρθρωμένη προσέγγιση της συμμετοχής των νέων σε επίπεδο ΕΕ. Τέλος, η γνωμοδότηση θα προτείνει επίσης συστάσεις προς την ΕΟΚΕ σχετικά με τον τρόπο καλύτερης ενσωμάτωσης των νέων στις διαδικασίες εργασίας της, προκειμένου να βοηθήσουν στη διαβίβαση του μηνύματός τους και, κατά συνέπεια, να καταστεί το μήνυμα της ΕΟΚΕ πιο δίκαιο σε διαγενεακό πλαίσιο.

3.   Η σύνδεση μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και της ανάγκης για συμμετοχή των νέων

3.1.

Οι νέοι έχουν δικαίωμα να έχουν λόγο σχετικά με τα ζητήματα που τους αφορούν. Το δικαίωμα συμμετοχής κατοχυρώνεται στο θεματολόγιο του ΟΗΕ για τη βιώσιμη ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030, το οποίο αναγνωρίζει τους νέους ως «κρίσιμους παράγοντες αλλαγής», όπως ορίζεται στους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης.

3.2.

Κανένα άλλο ζήτημα δεν έχει κινητοποιήσει περισσότερους νέους ανά τον κόσμο τα τελευταία έτη όσο η κλιματική αλλαγή. Οι νέοι ηλικίας μεταξύ 15 και 24 ετών αντιπροσωπεύουν ποσοστό 16 % του παγκόσμιου πληθυσμού και θα φτάσουν τα 1,3 δισεκατομμύρια ως το 2030. Οι αποφάσεις σχετικά με την κλιματική αλλαγή και άλλα ζητήματα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος που λαμβάνονται από τους πολιτικούς ηγέτες σήμερα θα επηρεάσουν τις επόμενες γενιές. Η αρχή αυτή είναι γνωστή ως δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών.

3.3.

Οι νέοι διαθέτουν την ενέργεια, τη δημιουργικότητα και τα κίνητρα για να θέσουν υπό αμφισβήτηση τα ισχύοντα μη βιώσιμα μοντέλα. Η κοινωνική αλλαγή που προέρχεται από τους νέους υπερβαίνει τα γενεακά, πολιτισμικά και γεωγραφικά όρια. Όντας λιγότερο δεσμευμένοι από ιδεολογικά και θεσμικά μορφώματα, οι νέοι έχουν καταδείξει την ικανότητά τους να σκέφτονται με ευρηματικό τρόπο και να αναπτύσσουν καινοτόμες λύσεις για την κοινωνία στο σύνολό της.

3.4.

Δεδομένου ότι η κλιματική αλλαγή διαταράσσει τις βασικές ανάγκες της ζωής –στέγαση, τροφή και νερό– θεωρείται η μεγαλύτερη παγκόσμια απειλή για την ανθρώπινη υγεία κατά τον 21ο αιώνα. Τα παιδιά και οι νέοι συγκαταλέγονται στις πλέον ευάλωτες ομάδες όσον αφορά τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι τα παιδιά θα πληγούν σε ποσοστό άνω του 80 % από ασθένειες, τραυματισμούς και θανάτους που οφείλονται σε αυτήν. Τα παιδιά είναι επίσης περισσότερο ευάλωτα στις έμμεσες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, όπως η έλλειψη τροφίμων, οι συγκρούσεις στο εσωτερικό ομάδων, ο εκτοπισμός για οικονομικούς λόγους και η μετανάστευση. Η ευπάθεια των παιδιών κατέστη εμφανής από την πανδημία COVID-19, καθώς έγινε σαφής η έκθεσή τους ως ομάδας εξαρτώμενων ατόμων.

3.5.

Επιπλέον, οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής απορρέουν όχι μόνο από την άμεση βίωση των συνεπειών της, αλλά και από τις εμπειρίες τρίτων και τη γνώση της απειλής που συνεπάγεται για το μέλλον. Υπάρχουν σαφή στοιχεία που καταδεικνύουν εκτεταμένες συναισθηματικές αντιδράσεις στην κλιματική αλλαγή, ακόμα και σε χώρες υψηλού εισοδήματος που δεν βιώνουν μέχρι στιγμής τις άμεσες συνέπειές της. Από έρευνες έχει βρεθεί ότι πολλοί νέοι νιώθουν φόβο, θλίψη, θυμό και αίσθημα αδυναμίας.

3.6.

Ακόμα, η κλιματική κρίση προκαλεί διάλυση των οικείων δομών οικονομικής και κοινωνικής στήριξης. Οι νέοι πρέπει να αντιμετωπίσουν τα σοβαρά οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά προβλήματα που έχουν κληρονομήσει από τις προηγούμενες γενιές. Οι νέοι επηρεάζονται σε δυσανάλογο βαθμό από τις οικονομικές κρίσεις και τα μέτρα λιτότητας που απορρέουν από αυτές. Οι πλέον μειονεκτούσες ομάδες μεταξύ των νέων βιώνουν εργασιακή ανασφάλεια και παρατεταμένη φτώχεια. Αντιμετωπίζουν πρόσθετα εμπόδια, όπως δύσκολες συνθήκες διαβίωσης και φραγμούς στην απασχόληση, λόγω του κοινωνικοοικονομικού τους υποβάθρου, του γενετήσιου προσανατολισμού, της ταυτότητας φύλου και της έκφρασης φύλου, της εθνοτικής καταγωγής ή της φυλής, της ιδιότητας του μετανάστη, τυχόν αναπηρίας και/ή άλλης κατάστασης.

4.   Άντληση διδαγμάτων από υφιστάμενες δομές και διαδικασίες

4.1.

Τους τελευταίους 18 μήνες έχουμε δει παιδιά και νέους από ολόκληρο τον κόσμο να απεργούν και να χρησιμοποιούν τη φωνή τους για να απαιτήσουν αλλαγή. Κάποιοι εμπνέονται από γνωστούς ακτιβιστές σε διεθνές ή σε εθνικό επίπεδο· άλλοι εμπνέονται ο ένας από τον άλλο· κάποιοι δεν μπορούν να ανεχθούν άλλο τη συνεχιζόμενη στήριξη σε μια κοινωνία που πρεσβεύει την «ανάπτυξη με κάθε κόστος» ή χρησιμοποιεί τους δημόσιους πόρους για τη στήριξη μη βιώσιμων πρακτικών, για παράδειγμα για επιδοτήσεις των ορυκτών καυσίμων και άλλες επιβλαβείς επιδοτήσεις. Από την έναρξη του κινήματος FridaysForFuture (Παρασκευές Για το Μέλλον) τον Αύγουστο του 2018, 13 εκατομμύρια συμμετείχαν σε απεργίες για το κλίμα σε 228 χώρες (4).

Συμμετοχή των νέων σε εθνικό επίπεδο

4.2.

Ορισμένες χώρες της ΕΕ έχουν δημιουργήσει ήδη μηχανισμούς προκειμένου να συμπεριλάβουν τη φωνή των εκπροσώπων των νέων στη χάραξη πολιτικής για το κλίμα. Το Συμβούλιο Νέων για το Κλίμα στη Δανία αποτελεί ανεξάρτητο όργανο νέων που παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες στον υπουργό Κλίματος. Συγκεντρώνει στοιχεία από νέους από ολόκληρη τη χώρα και διατυπώνει συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής που υποβάλλει στον υπουργό. Στη συνέχεια, οι προτάσεις περιλαμβάνονται στις διαδικασίες χάραξης πολιτικής προκειμένου να παράσχουν έναν δίαυλο στους νέους ώστε να επηρεάζουν άμεσα την ανάπτυξη των πολιτικών για το κλίμα. Επιπλέον, τοπικά Συμβούλια Νέων για το Κλίμα υπάρχουν σε αρκετές πόλεις της Δανίας (5).

4.3.

Πολλοί νεαροί επιχειρηματίες υπολογίζουν εξαρχής τις οικολογικές και κοινωνικές πτυχές των δραστηριοτήτων τους. Οι επιχειρηματικές πρακτικές που έχουν στόχο να μειωθεί ο περιβαλλοντικός αντίκτυπος θα πρέπει να λαμβάνουν στήριξη σε εθνικό επίπεδο, για παράδειγμα μέσω φοροαπαλλαγών, και να ενθαρρύνονται ως θετικές τάσεις που θα κινητοποιήσουν τους νεαρούς επιχειρηματίες να χρησιμοποιήσουν την ενέργειά τους για να δημιουργήσουν βιώσιμα επιχειρηματικά μοντέλα.

4.4.

Πρωτοβουλίες, όπως τα Πράσινα Κοινοβούλια των Φοιτητών στην Ουγγαρία, που υποβάλλουν προτάσεις σχετικά με ζητήματα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος στις διοικήσεις των δήμων είναι σημαντικές, διότι όχι μόνον εκπαιδεύουν αλλά παρέχουν επίσης στα σχολεία τη δυνατότητα να ενισχύσουν τους δεσμούς με τους κατοίκους των πόλεων και μεταξύ σχολείων και γονέων.

Συμμετοχή των νέων σε ευρωπαϊκό επίπεδο

4.5.

Ο διάλογος της ΕΕ για τη νεολαία συνιστά μια συμμετοχική διαδικασία της ΕΕ που επιτρέπει στους νέους να έρθουν σε επαφή με τους υπεύθυνους για τη λήψη των αποφάσεων σχετικά με κάποιο ζήτημα και να εκφράσουν τις ιδέες και τις προτάσεις τους σχετικά με ζητήματα που άπτονται των πολιτικών για τους νέους στην ΕΕ. Στηρίζει την υλοποίηση της στρατηγικής της ΕΕ για τη νεολαία 2019-2027 και οργανώνεται σε κύκλους εργασιών διάρκειας 18 μηνών.

4.6.

Η Συμβουλευτική Επιτροπή για τη Νεολαία του Συμβουλίου της Ευρώπης αποτελεί τον μη κυβερνητικό εταίρο στη δομή συν-διαχείρισης που θεσπίζει πρότυπα και προτεραιότητες εργασιών του τομέα του Συμβουλίου της Ευρώπης που ασχολείται με τους νέους και υποβάλλει συστάσεις σχετικά με τις μελλοντικές προτεραιότητες, μελλοντικά προγράμματα και προϋπολογισμούς. Απαρτίζεται από 30 εκπροσώπους ΜΚΟ και δικτύων νέων στην Ευρώπη και βασικός σκοπός της είναι να παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες στην Επιτροπή Υπουργών σχετικά με κάθε ερώτημα που αφορά τους νέους. Προωθεί σύστημα συν-διαχείρισης στο πλαίσιο των διαδικασιών λήψης των αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα ως χρηστή πρακτική για τη συμμετοχή των νέων, τη δημοκρατία και την ένταξη.

Συμμετοχή των νέων σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών

4.7.

Σε επίπεδο Ηνωμένων Εθνών, η μεγάλη ομάδα για τα παιδιά και τους νέους (UN MGCY/Major Group for Children and Youth) αποτελεί τον επίσημο μηχανισμό που λειτουργεί κατ’ εντολή της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, διαθέτει δική της οργάνωση και διευκολύνει την ουσιαστική συμμετοχή των νέων στα Ηνωμένα Έθνη. Η UN MGCY διαθέτει δομές εργασίας και συντονισμού αρμόδιες για τους διάφορους τομείς των εργασιών της, καθώς και αρκετές επίσημες θέσεις.

4.8.

Αναφορικά με το κλίμα, η YOUNGO αποτελεί τον επίσημο χώρο για τους νέους στη σύμβαση-πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή (UNFCCC). Η YOUNGO αποτελείται από οργανώσεις και άτομα που αυτοχαρακτηρίζονται νέοι. Δεν αποτελεί οργάνωση αλλά μάλλον έναν ενιαίο ανοιχτό επίσημο μηχανισμό συμμετοχής για ομάδες και/ή άτομα που συμβάλλουν στις διαδικασίες της UNFCCC με τακτικό, τυποποιημένο, δημοκρατικό τρόπο χωρίς αποκλεισμούς.

4.9.

Η ανάγκη για μεγαλύτερη συμμετοχή των νέων αναγνωρίστηκε τον Σεπτέμβριο κατά τη σύνοδο κορυφής των νέων με θέμα το κλίμα που διεξήχθη στη Νέα Υόρκη στις 21 Σεπτεμβρίου. Ο όρκος Kwon-Gesh που καλεί τους νέους να υποχρεώσουν τις κυβερνήσεις και τους ηγέτες τους να λογοδοτήσουν, έχει προσυπογραφεί από περισσότερες από 50 χώρες μετά τη σύνοδο κορυφής.

4.10.

Η στρατηγική των Ηνωμένων Εθνών για τους Νέους με ορίζοντα το 2030 στοχεύει να ανταποκριθεί στις ανάγκες, να στηρίξει την εκπροσώπηση και να προαγάγει τα δικαιώματα των νέων, καθώς και να διασφαλίσει τη συμμετοχή τους στην υλοποίηση, την αναθεώρηση και την παρακολούθηση του Θεματολογίου του 2030 για τη βιώσιμη ανάπτυξη, αλλά και άλλων σχετικών διεθνών θεματολογίων και πλαισίων.

Μαθαίνοντας από άλλες πλατφόρμες

4.11.

Η πολυσυλλεκτική πλατφόρμα για τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης που συστήθηκε από την Επιτροπή το 2017, στην οποία η ΕΟΚΕ διαδραμάτισε ενεργό ρόλο, είναι σημαντική αλλά επιδέχεται πολλές βελτιώσεις ως προς τους πόρους που παρέχονται για τις εργασίες της, τη συχνότητα των συνεδριάσεων, την κυριότητα του καθορισμού της ημερήσιας διάταξης, τις δυνατότητες για εκτεταμένο διάλογο και συμμετοχή μεταξύ των μελών και τη διευκόλυνση τακτικότερων, περισσότερο διαφανών και προσβάσιμων δημόσιων διαβουλεύσεων.

4.12.

Η ευρωπαϊκή πλατφόρμα ενδιαφερόμενων μερών για την κυκλική οικονομία (ECESP), η οποία λειτουργεί από κοινού από τις υπηρεσίες της ΕΟΚΕ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, παρέχει χώρο σε ευρεία ομάδα ενδιαφερόμενων μερών να προβούν σε ανταλλαγή ορθών πρακτικών και ιδεών και στη δημιουργία πολύτιμων δικτύων. Η απόκτηση κυριότητας της πλατφόρμας από τα ενδιαφερόμενα μέρη αποτελεί τη βασική διαφορά με την πολυσυλλεκτική πλατφόρμα για τους ΣΒΑ και συνιστά ορθή πρακτική που θα πρέπει να ακολουθείται κατά την κατάρτιση άλλων διαρθρωμένων μηχανισμών συμμετοχής.

5.   Όραμα για την ουσιαστική συμμετοχή των νέων

Αρχές

5.1.

Είναι σαφές ότι οι οργανώσεις νέων δεν επιθυμούν να δημιουργήσουν νέους μηχανισμούς συμμετοχής για διαδικασίες που δεν κρίνονται ουσιαστικές ευθύς εξαρχής. Η κλιματική κρίση έχει βαθύτερες ρίζες και η υποβολή προτάσεων για την επίλυσή της σημαίνει να τεθούν τα θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με την κοινωνία στην οποία επιθυμούμε να ζούμε στο μέλλον και το όραμα για την οικονομία που επιθυμούμε να δημιουργήσουμε προκειμένου να διατηρήσουμε την κλιματικά ουδέτερη κοινωνία μας. «Εάν ο σκοπός είναι να αλλάξουμε το βασικό σύστημα και όχι το κλίμα, τότε ίσως να πρέπει να κάνουμε περισσότερα από το να μαθαίνουμε απλώς στους νέους σχετικά με την κλιματική αλλαγή και να ενθαρρύνουμε τον ακτιβισμό των νέων. Αντ» αυτού, ίσως είναι ώρα να αναγνωρίσουμε τις πολλές όψεις, τις μορφές, τους χώρους και τις εκφράσεις της διαφωνίας των νέων.» (6) Ως εκ τούτου, τα οριζόντια ζητήματα που συνδέονται στενά με την αποτελεσματική πολιτική για το κλίμα, όπως ζητήματα νομισματικού χαρακτήρα, θα πρέπει και αυτά με τη σειρά τους να διευκολύνουν τη συμμετοχή των νέων.

5.2.

Προκειμένου να είναι αποτελεσματική η συμμετοχή, οι νέοι θα πρέπει να συμμετέχουν σε ολόκληρη τη θεσμική διαδικασία: στις προπαρασκευαστικές φάσεις, στην υλοποίηση, την παρακολούθηση και την αξιολόγηση των πρωτοβουλιών και των διαδικασιών χάραξης πολιτικής. Πολλοί δίαυλοι διαβούλευσης έχουν ήδη δημιουργήσει το πλαίσιο και έχουν οδηγήσει σε έλλειψη ισορροπίας δυνάμεων. Είναι σημαντικό να νιώθουν οι νέοι ότι έχουν την κυριότητα της συμμετοχής τους και να είναι σε θέση να διαμορφώσουν την ημερήσια διάταξη από κοινού με τα θεσμικά ενδιαφερόμενα μέρη.

5.3.

Ως σημείο αφετηρίας, θα ήταν επωφελές να εντοπιστούν τα εμπόδια για τη συμμετοχή των νέων, τα οποία θα μπορούσαν να είναι νομικής ή διοικητικής φύσεως ή να οφείλονται στην έλλειψη ευαισθητοποίησης ή πρόσβασης σε πληροφορίες σχετικά με τη συμμετοχή των νέων και τους μηχανισμούς εκπροσώπησης. Τα κοινωνικού, οικονομικού και πολιτισμικού χαρακτήρα εμπόδια που αποτρέπουν τη συμμετοχή των νέων θα πρέπει να ληφθούν επίσης υπόψη. Ο ρόλος ανεπίσημων κοινωνικών και πολιτιστικών συζητήσεων και ανταλλαγών πληροφοριών δεν θα πρέπει να υποτιμάται, για παράδειγμα στο πλαίσιο ομάδων ομοτίμων ή εντός των οικογενειών. Η συμμετοχή πρέπει να είναι σαφώς κατανοητή για όλους.

5.4.

Είναι αυτονόητο ότι χρειάζονται πόροι προκειμένου να παρασχεθεί στήριξη για την απόκτηση των αναγκαίων γνώσεων και δεξιοτήτων και να διασφαλισθούν ίσες ευκαιρίες ουσιαστικής συμμετοχής, καθώς και ίσες ευκαιρίες για τους νέους που συμμετέχουν σε μηχανισμούς συμμετοχής και εκπροσώπησης των νέων. Οι κυβερνήσεις και τα αρμόδια θεσμικά όργανα θα πρέπει να παράσχουν επαρκείς, διαρθρωτικούς, αξιόπιστους και βιώσιμους πόρους και την αναγκαία πολιτική στήριξη προκειμένου να μπορέσουν οι οργανώσεις νέων να συμμετάσχουν σε μηχανισμούς συμμετοχής και εκπροσώπησης των νέων.

5.5.

Το κίνημα των νέων για το κλίμα και οι ακτιβιστές του έχουν δικαίωμα να εισακουστεί η φωνή τους στο πλαίσιο των διαδικασιών λήψης αποφάσεων που θα επηρεάσουν τη ζωή τους. Αυτό αποτελεί επίσης σαφές στοιχείο της διαγενεακής πτυχής της κλιματικής δικαιοσύνης.

5.6.

Η ΕΕ πρέπει να συνεχίσει να ηγείται στον τομέα της καινοτόμου συνεργασίας με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Ως το κατεξοχήν θεσμικό όργανο της κοινωνίας των πολιτών, η ΕΟΚΕ αποτελεί τον φυσικό δίαυλο και εταίρο για την επίτευξη της διαρθρωμένης συμμετοχής.

Συγκεκριμένη πρόταση

5.7.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η ΕΟΚΕ έχει επανειλημμένα δηλώσει (7) ότι η δομημένη συμμετοχή της κοινωνίας πολιτών είναι απαραίτητη και χρειάζεται να ανατεθεί σαφής εντολή για τη συμμετοχή της στην ανάπτυξη, την υλοποίηση και την παρακολούθηση πολιτικών και στρατηγικών που αποσκοπούν στην επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας. Η ΕΕ έχει σήμερα τη δυνατότητα να δημιουργήσει μηχανισμούς συμμετοχής μέσω ενός ευρωπαϊκού συμφώνου για το κλίμα. Ο μηχανισμός συμμετοχής των νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα θα πρέπει να αποτελέσει αναπόσπαστο τμήμα αυτού του συμφώνου, που θα διευκολυνθεί από τις οργανώσεις νέων.

5.8.

Οι φορείς λήψης των αποφάσεων της ΕΕ θα πρέπει να δημιουργήσουν έναν χώρο για τακτικό και ουσιαστικό διάλογο με τους νέους σχετικά με προτάσεις πολιτικής και στρατηγικές στον τομέα του κλίματος και της βιωσιμότητας. Οι στρογγυλές τράπεζες νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα που διοργανώνονται από τον πρώτο εκτελεστικό αντιπρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα πρέπει να πραγματοποιούνται δύο φορές τον χρόνο στις Βρυξέλλες.

5.9.

Αυτές οι στρογγυλές τράπεζες θα πρέπει να τελούνται υπό την αιγίδα της ΕΟΚΕ σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

5.10.

Η συμβολή των νέων στις στρογγυλές τράπεζες θα πρέπει να συγκεντρώνεται και να αποστέλλεται επισήμως στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με αμφότερα τα θεσμικά όργανα να παρέχουν έγγραφη απάντηση, στην οποία θα αναφέρονται οι προτάσεις που μπορούν κι εκείνες που δεν μπορούν να υλοποιηθούν και για ποιο λόγο. Οι στρογγυλές τράπεζες δεν θα πρέπει να εξαντλούνται στα λόγια, αλλά θα πρέπει αντίθετα να καταδεικνύουν ουσιαστική συμμετοχή και αποκρίσεις από τους φορείς χάραξης των πολιτικών.

5.11.

Πέραν των συναντήσεων με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, θα πρέπει να προσκαλούνται και οι αντίστοιχες Προεδρίες. Αυτό θα διασφαλίσει ότι οι νέοι θα μπορούν να προβούν σε διάλογο με το Συμβούλιο της ΕΕ. Οι στρογγυλές τράπεζες θα μπορούσαν να συμπέσουν με την εναλλαγή της Προεδρίας του Συμβουλίου, ώστε οι νέοι να μπορούν να επηρεάζουν πραγματικά την ημερήσια διάταξη της εκάστοτε Προεδρίας.

5.12.

Προκειμένου να δημιουργηθεί ένας δίαυλος επικοινωνίας με τους νέους, θα πρέπει να δημιουργηθεί «κατάλογος ταχυδρομικών διευθύνσεων για τον διάλογο των νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα», υπό τη διαχείριση των υπευθύνων για τις στρογγυλές τράπεζες νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα, που θα βασίζονται στο παράδειγμα της οργάνωσης των ομάδων νέων των Ηνωμένων Εθνών. Ο κατάλογος διευθύνσεων θα πρέπει να είναι διαθέσιμος σε όλα τα νεαρά ενδιαφερόμενα μέρη για το κλίμα και να διευκολύνει την καλή επικοινωνία και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ της ομάδας και των θεσμικών οργάνων.

5.13.

Οι φορείς λήψης των αποφάσεων της ΕΕ θα πρέπει να διασφαλίσουν υψηλής ποιότητας συμμετοχή των οργανώσεων νέων στην ανάπτυξη, την υλοποίηση και την παρακολούθηση των διαφόρων μηχανισμών για διαρθρωμένη συμμετοχή των νέων όσον αφορά το κλίμα και τη βιωσιμότητα στο πλαίσιο των διαδικασιών λήψης των αποφάσεων της ΕΕ. Αυτό θα συμβάλει στη δημιουργία δεσμεύσεων που θα προωθούν τη δημιουργικότητα και τις ιδέες των νέων ενώ παράλληλα θα διασφαλίζει τη μετατροπή των ιδεών αυτών σε πολιτικές.

6.   Πρακτική εφαρμογή του οράματος από όλα τα θεσμικά όργανα της ΕΕ

Θεσμικά όργανα της ΕΕ

6.1.

Δεκάδες εκπρόσωποι νέων από ολόκληρο τον κόσμο συμμετέχουν στις ετήσιες διασκέψεις για το κλίμα προκειμένου να υποβάλουν συστάσεις, να ασκήσουν πίεση στους αντιπροσώπους, να παρακολουθήσουν την πρόοδο, να διοργανώσουν και να παρευρεθούν σε παράλληλες εκδηλώσεις και να αναπτύξουν τα δίκτυά τους. Η προσθήκη ενός εκπροσώπου των νέων στην αντιπροσωπεία της ΕΕ για το κλίμα στις συνεδριάσεις της διάσκεψης των μερών της σύμβασης πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή θα δείξει ότι τα θεσμικά όργανα της ΕΕ αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα την ουσιαστική συμμετοχή των νέων.

6.2.

Η Σύμβαση του Aarhus, μέλος της οποίας αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση, θα πρέπει να εφαρμοσθεί στο έπακρο, παρέχοντας δυνατότητες στους νέους και σε οργανώσεις νέων και στηρίζοντας την πρόσβασή τους στη δικαιοσύνη ενώπιον του Δικαστηρίου της ΕΕ με σκοπό να διασφαλισθεί το δικαίωμά τους να λαμβάνουν περιβαλλοντική πληροφόρηση από τις δημόσιες αρχές ή το δικαίωμά τους να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων που αφορούν το περιβάλλον (8).

6.3.

Οι νέοι και οι οργανώσεις νέων θα πρέπει να συμμετέχουν στη συνεχιζόμενη απόκριση της ΕΕ στην κρίση που προκλήθηκε λόγω της νόσου COVID-19 και να εργάζονται με σκοπό την εκ βάθρων αλλαγή των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών μας συστημάτων· στο επίκεντρο δε των εργασιών τους θα πρέπει να βρίσκονται οι αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης. Η δέσμη μέτρων απόκρισης στην κρίση αξίας άνω των 500 δισεκατ. ευρώ που ανακοινώθηκε τον Απρίλιο του 2020 πρέπει να διασφαλίσει ότι οι αρχές αυτές θα βρίσκονται στον πυρήνα της χρήσης της. Πρόκειται για ευκαιρία που παρουσιάζεται μόνο μία φορά στη διάρκεια μιας γενιάς να αντιμετωπιστούν οι συστημικές ανισότητες και να επέλθει απομάκρυνση από μη βιώσιμες πρακτικές.

6.4.

Είναι σημαντικό να επωφεληθούν οι οργανώσεις νέων από προσπάθειες δημιουργίας ικανοτήτων που θα τους βοηθήσουν να πλοηγηθούν σε ρυθμιστικά και διοικητικά περιβάλλοντα. Η παροχή δημιουργίας ικανοτήτων, πολιτικής και χρηματοδοτικής στήριξης, καθώς και η διευκόλυνση της δικτύωσης και της διασύνδεσης θα ενισχύσουν τους νέους και θα διευκολύνουν τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων.

Η ΕΟΚΕ

6.5.

Η ΕΟΚΕ θα πρέπει να λειτουργήσει ως υπόδειγμα συμπεριλαμβάνοντας εκπρόσωπο των νέων της ΕΕ στην αντιπροσωπεία της στις συνεδριάσεις της διάσκεψης των μερών της σύμβασης πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή, που διαθέτει καθεστώς παρατηρητή στο εσωτερικό της αντιπροσωπείας της ΕΕ. Αυτός ο εκπρόσωπος των νέων θα συμμετέχει στις διμερείς συνεδριάσεις της ΕΟΚΕ και στις παράλληλες εκδηλώσεις. Θα μπορεί να επικοινωνεί σχετικά με τη διαδικασία και τα αποτελέσματα με τις οργανώσεις και τα δίκτυα νέων, συμπεριλαμβανομένου του δικτύου της στρογγυλής τράπεζας νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα. Θα λαμβάνει γραμματειακή υποστήριξη από την ΕΟΚΕ για τις αποστολές αυτές.

6.6.

Η ΕΟΚΕ θα μπορούσε να δεσμευτεί να συνεργάζεται με έναν εκπρόσωπο των νέων σε κάθε γνωμοδότησή της που σχετίζεται με το κλίμα και τη βιωσιμότητα. Το πρόσωπο αυτό θα συνδράμει τον εισηγητή ενημερώνοντάς τον σχετικά με τις απόψεις των νέων και θα καλείται να παρουσιάζει στοιχεία στο πλαίσιο ακρόασης, συνεδρίασης ομάδας μελέτης ή συνεδρίασης τμήματος, κατά περίπτωση. Ο εκπρόσωπος των νέων θα μπορούσε να επιλέγεται από τον εισηγητή της ΕΟΚΕ βάσει σύστασης από τους υπεύθυνους για τη διοργάνωση του διαλόγου νέων για το κλίμα και τη βιωσιμότητα. Ο ρόλος αυτός θα μπορούσε να περιγραφεί ως ρύθμιση τύπου ανεπίσημου σκιώδους εισηγητή.

6.7.

Η ΕΟΚΕ έχει ξεκινήσει ήδη να παρέχει δυνατότητες σε εκπροσώπους των νέων προκειμένου να μιλούν τακτικά σε δημόσιες εκδηλώσεις με επίκεντρο το κλίμα και τη βιωσιμότητα. Κατά την επόμενη κοινοβουλευτική περίοδο, η πρακτική αυτή θα πρέπει να επεκταθεί ώστε να περιλαμβάνει όλες τις δημόσιες εκδηλώσεις που αφορούν προσανατολισμένα στο μέλλον ζητήματα και να επωφελείται από τη συμβολή των νέων.

6.8.

Η ευρωπαϊκή σύνοδος κορυφής των νέων για το κλίμα που διοργανώνεται από κοινού από την ΕΟΚΕ και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θα μπορούσε να αποτελέσει ετήσια εκδήλωση για νέους. Η εκδήλωση αυτή μπορεί να ενισχύσει την προάσπιση των συμφερόντων των νέων, να συμβάλει στη δημιουργία ικανοτήτων και στην ενίσχυση των νέων και να οικοδομήσει σχέσεις μεταξύ των θεσμικών οργάνων της ΕΕ, που θα είναι ζωτικής σημασίας για την ουσιαστική, δομημένη και διαρκή συμμετοχή των νέων στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων της ΕΕ.

6.9.

Η ΕΟΚΕ ζητεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο να θεσπίσει ομοίως επίσημη διαδικασία διαβούλευσης με εκπροσώπους των νέων κατά την κατάρτιση των προσχεδίων των θέσεών του για προτάσεις πολιτικής που συνδέονται με το κλίμα και τη βιωσιμότητα.

6.10.

Η ΕΟΚΕ θα μπορούσε να προβάλει τη σύνθεσή της προς το μέλλον για να εξασφαλίσει επαρκή εκπροσώπηση των οργανώσεων νέων σε αυτήν, καθώς και να μοιραστεί εμπειρίες και γνώσεις με τα τμήματα νεολαίας των οργανώσεων μελών της ΕΟΚΕ. Πολλές οργανώσεις μέλη της ΕΟΚΕ διαθέτουν τμήματα νεολαίας — πολλά δε μέλη θα πρέπει να ενθαρρύνονται ενεργά να συνεργάζονται με πιθανά μελλοντικά μέλη από τέτοια τμήματα των οργανώσεων τους. Η ΕΟΚΕ εξακολουθεί να χρησιμοποιεί την εξαιρετική εκδήλωση «Η δική σου Ευρώπη, η δική σου φωνή» για να εξασφαλίσει τη συμμετοχή των νέων και, παρά το γεγονός ότι αναβλήθηκε για το τρέχον έτος λόγω της νόσου COVID-19, θα συνεχίσει το επόμενο έτος με επίκεντρο το κλίμα και τη βιωσιμότητα.

7.   Με όραμα ένα καλύτερο μέλλον

7.1.

Οι χειρότερες συνέπειες της κλιματικής κρίσης απέχουν ακόμα κάποια χρόνια για τους περισσότερους Ευρωπαίους. Η πανδημία COVID-19 μας παρέχει ένα πρακτικό παράδειγμα του τι μπορεί να συμβεί εάν αγνοούμε τους επιστήμονες και τους εμπειρογνώμονες. Κατέδειξε επίσης ότι η διαμόρφωση πολιτικών με βάση ακριβή επιστημονικά στοιχεία μπορεί να αποδειχτεί αποτελεσματική για την αντιμετώπιση μιας κρίσης. Το δίδαγμα αυτό πρέπει να χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης: έχουμε ακόμα χρόνο για να αποτρέψουμε ορισμένες από τις χειρότερες συνέπειες και να προετοιμαστούμε για τις υπόλοιπες.

7.2.

Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση της ανάκαμψης από τον οικονομικό αντίκτυπο της πανδημίας πρέπει να διατηρήσει τη δράση για το κλίμα και τις δεσμεύσεις στον τομέα της βιωσιμότητας στο προσκήνιο των πολιτικών. Το Θεματολόγιο των Ηνωμένων Εθνών για το 2030 και η συμφωνία του Παρισιού αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της διεθνούς πολυμέρειας κατά την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών, και η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία πρέπει να ενισχυθεί ώστε να οδηγήσει στη βιώσιμη και με ουδέτερο ισοζύγιο εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μελλοντική κοινωνία που θα εκπληρώσει τις διαγενεακές δεσμεύσεις.

7.3.

Το κίνημα των νέων επέδειξε μεγάλη προσαρμοστικότητα κατά τη διάρκεια του περιορισμού της κυκλοφορίας λόγω της πανδημίας. Το μήνυμά τους ακούστηκε μέσω της διαδικτυακής κινητοποίησης και των καινοτόμων τρόπων διάδοσής του με χρήση όλων των μορφών επικοινωνίας, από τα αιτήματα προς τους πολιτικούς έως το χιούμορ. Αυτή η καινοτόμος και φιλόδοξη προσέγγιση στον σχεδιασμό του μέλλοντός μας πρέπει να αναγνωριστεί και να συμπεριληφθεί.

7.4.

Κατά τη διάρκεια των κατά τα άλλα φρικτών επιπτώσεων της νόσου COVID-19 αποκτήσαμε ένα όραμα για ένα καλύτερο μέλλον. Αναγνωρίστηκε ο ουσιαστικός ρόλος των χαμηλότερα αμειβομένων εργαζόμενων των οικονομιών μας. Το εργατικό δυναμικό μας είναι περισσότερο ευέλικτο από ό, τι νομίζαμε. Η σχέση με την οικογένεια και τον άμεσο κοινωνικό περίγυρό μας αποδείχτηκε ιδιαίτερα επωφελής και πολύτιμη. Εκτιμήσαμε την υγεία και τα ευεργετικά αποτελέσματα της πρόσβασης στη φύση. Τώρα έχουμε την ευκαιρία να αξιοποιήσουμε τα θετικά διδάγματα και να τα εφαρμόσουμε ως βασικά στοιχεία της νέας ομαλότητας.

---

(1)  Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών.

(2)  Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Η ώρα της Ευρώπης: ανασύνταξη και προετοιμασία για την επόμενη γενιά COM(2020) 456 final και το συνοδευτικό έγγραφο Ο προϋπολογισμός της ΕΕ τροφοδοτεί το σχέδιο ανάκαμψης για την Ευρώπη.

(3)  https://news.un.org/en/story/2020/04/1061772

(4)  Πηγή: Fridays for future: strike statistics.

(5)  Πηγή: UN Youth Climate Council (Συμβούλιο Νέων για το Κλίμα).

(6)  Πηγή: Ecology and Society: Exploring youth activism on climate change: dutiful, disruptive, and dangerous dissent (Διερεύνηση του ακτιβισμού των νέων για την κλιματική αλλαγή: δέουσα, ανατρεπτική και επικίνδυνη διαφωνία).

(7)  Βλ.: γνωμοδότηση ΕΟΚΕ με θέμα «Ενίσχυση της κλιματικής δράσης των μη κρατικών φορέων: Ένα ενωσιακό πλαίσιο για την ενθάρρυνση περισσότερων και καλύτερων δράσεων» (ΕΕ C 227, της 28.6.2018, σ. 35) και τη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα Ευρωπαϊκό σύμφωνο για το κλίμα (ΕΕ C 364 της 28.10.2020, σ. 67).

(8)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Ανακοίνωση της Επιτροπής της 28ης Απριλίου 2017 σχετικά με την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα» (ΕΕ C 129 της 11.4.2018, σ. 65).

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Προς μια στρατηγική της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 429/08)

Εισηγητής:

ο κ. Peter SCHMIDT

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	20.2.2020
Νομική βάση	Άρθρο 32 παράγραφος 2 του εσωτερικού κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον
Έγκριση από το τμήμα	8.7.2020
Έγκριση από την ολομέλεια	18.9.2020
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	554
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	212/2/5

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η πανδημία COVID-19 αποκάλυψε την ευπάθεια των αλυσίδων εφοδιασμού. Η ανοικοδόμηση της οικονομίας μετά την κρίση θα αποτελέσει μια ευκαιρία να επανεξετάσουμε την κοινωνία μας και να αναπτύξουμε ένα νέο μοντέλο ευημερίας. Η μετατόπιση της προτεραιότητας προς περισσότερο βιώσιμους τρόπους παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης και η αύξηση της ανθεκτικότητας όλων των φορέων των αλυσίδων εφοδιασμού στις κρίσεις δεν συνιστά πλέον επιλογή αλλά ανάγκη. Η ανθεκτικότητα των γεωργών που καλλιεργούν τα τρόφιμα που καταναλώνουμε, ή των εργαζομένων που παράγουν τα ρούχα που φοράμε είναι εξίσου σημαντική με την ανθεκτικότητα των εισαγωγικών εταιρειών, των μεταποιητών, των εμπόρων χονδρικής, των ΜΜΕ ή των αλυσίδων καταστημάτων λιανικής πώλησης στην Ευρώπη.

1.2.

Η ΕΟΚΕ ζητεί τη διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης στρατηγικής της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση. Η πλέον βιώσιμη επιλογή θα πρέπει να είναι και η ευκολότερη επιλογή για τους πολίτες. Για να επιτευχθεί αυτό απαιτείται συστημική αλλαγή του τρόπου με τον οποίο παράγουμε και καταναλώνουμε αγαθά. Ειδικότερα, πρέπει να αναγνωριστεί περισσότερο η ευθύνη των παραγωγών (1) όσον αφορά την αντιμετώπιση μη βιώσιμων καταναλωτικών αναγκών. Δεδομένου ότι οι αγορές δεν θα παράσχουν βιώσιμα αποτελέσματα αυτομάτως, είναι αναγκαία μια στρατηγική για τη δημιουργία κανονιστικού πλαισίου και για την παροχή στρατηγικής κατεύθυνσης τόσο για τον ιδιωτικό τομέα (μεταξύ άλλων μέσω των κυκλικών και βιώσιμων επιχειρηματικών μοντέλων) όσο και για τις δημόσιες αρχές (π.χ. μέσω των δημόσιων συμβάσεων).

1.3.

Η κοινωνική διάσταση πρέπει να ενσωματωθεί πλήρως στη στρατηγική από κοινού με την οικονομική και την περιβαλλοντική διάσταση, ώστε να επιτευχθεί η απολύτως αναγκαία συνεκτικότητα της πολιτικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Για υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα, η ΕΕ επικεντρώθηκε σε λύσεις βασιζόμενες στην αγορά και παραμέλησε τους πολίτες και τους εργαζόμενους. Οι βελτιώσεις στις συνθήκες εργασίας, στους κατώτατους μισθούς, στην κοινωνική προστασία, στις επενδύσεις στις δημόσιες υπηρεσίες, στη χωρίς αποκλεισμούς διακυβέρνηση, στη δίκαιη φορολόγηση, κ.λπ. θα πρέπει να συμπεριληφθούν ως κριτήρια βιωσιμότητας. Αυτό θα συμβάλει στην ενίσχυση του δίκαιου χαρακτήρα και της βιωσιμότητας των συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης μακροπρόθεσμα. Θα συμβάλει επίσης στην υλοποίηση του θεματολογίου· των Ηνωμένων Εθνών για το 2030.

1.4.

Στο πλαίσιο μιας στρατηγικής της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις επιπτώσεις στις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού και στα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος που έχουν πληγεί έντονα –και θα συνεχίσουν να πλήττονται– από την τρέχουσα κρίση, ενώ θα πρέπει επίσης να εξεταστεί ο αντίκτυπος στους ευάλωτους φορείς των αλυσίδων εφοδιασμού, συμπεριλαμβανομένων των γεωργών και των εργαζομένων. Τα βιώσιμα προϊόντα και οι υπηρεσίες θα πρέπει να είναι προσβάσιμα και οικονομικά προσιτά σε όλους.

1.5.

Σε βραχυπρόθεσμο και μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, θα πρέπει να εξασφαλιστεί ο καλύτερος συντονισμός και προσανατολισμός όλων των συναφών εργαλείων πολιτικής (π.χ. δημόσιες συμβάσεις, επισήμανση, φορολογία, κ.λπ.) προς αυτό το όραμα. Απαιτείται μια πιο εναρμονισμένη προσέγγιση για να αντιμετωπιστεί ο υφιστάμενος κατακερματισμός των πολιτικών της ΕΕ και η προσέγγιση που βασίζεται σε στεγανά.

1.6.

Στο πλαίσιο της ανάκαμψης μετά την κρίση της νόσου COVID-19, η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή, το Κοινοβούλιο και τα κράτη μέλη να συνεργαστούν με την ΕΟΚΕ για την ανάπτυξη ενός σημαντικού και συντονισμένου προγράμματος ολοκληρωμένων πολιτικών που θα βοηθήσει την Ευρώπη να ανοικοδομηθεί βελτιωμένη και θα δημιουργήσει τις συνθήκες για μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τη βιώσιμη κατανάλωση. Η ΕΟΚΕ προτείνει την υλοποίηση των ακόλουθων ειδικών δράσεων: — θέσπιση κανόνων για τα προϊόντα και απαγορεύσεων που προάγουν τη βιωσιμότητα, δηλαδή που προωθούν τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής και τη βιωσιμότητα των προϊόντων, — απαγόρευση των αθέμιτων εμπορικών πρακτικών, — βελτίωση των κανόνων ανταγωνισμού για συλλογικές πρωτοβουλίες που προάγουν τη βιωσιμότητα στις αλυσίδες εφοδιασμού, — επιβολή των κοινωνικών και περιβαλλοντικών ρητρών που περιλαμβάνονται στις εμπορικές συμφωνίες, — βελτίωση της εταιρικής λογοδοσίας και αύξηση της ευαισθητοποίησης των επιχειρήσεων ως προς τις περιβαλλοντικές (π.χ. EMAS) και τις κοινωνικές πτυχές, — μετακυλίσεις φόρων από την εργασία στη χρήση των πόρων, — προώθηση των δίκαιων και πράσινων δημόσιων συμβάσεων, με ελάχιστα υποχρεωτικά κριτήρια, — ενίσχυση της διαφάνειας με την καθιέρωση υποχρεωτικών κανόνων επισήμανσης σχετικά με την προέλευση, τη βιωσιμότητα και την κοινωνική διάσταση, — ενθάρρυνση πρωτοβουλιών από τη βάση προς την κορυφή και πιλοτικές παρεμβάσεις, — εξέταση των πτυχών της διαφήμισης και του μάρκετινγκ, — προώθηση της εκπαίδευσης σχετικά με τη βιώσιμη κατανάλωση.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Η πανδημία COVID-19 αποκάλυψε την ευπάθεια των αλυσίδων εφοδιασμού και την ανάγκη για επείγοντα και συστημικό μετασχηματισμό. Η έλλειψη επενδύσεων στους τομείς της υγείας και της περίθαλψης, η υπερβολική εξάρτηση από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και η εξάρτηση των οικονομικών συστημάτων από γραμμικές διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσης που δεν συνάδουν με τα όρια του πλανήτη μας θέτουν σε κίνδυνο την ικανότητα των κυβερνήσεων να αναλαμβάνουν ταχεία και αποφασιστική δράση για την προστασία της δημόσιας υγείας. Η μετατόπιση της προτεραιότητας προς περισσότερο βιώσιμους τρόπους παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης και η αύξηση της ανθεκτικότητας όλων των φορέων των αλυσίδων εφοδιασμού στις κρίσεις δεν συνιστά πλέον επιλογή αλλά ανάγκη (2). Λόγω της πανδημίας, τα ζητήματα της κοινωνικής προστασίας, των δημόσιων υπηρεσιών, των εργαζομένων χαμηλής ειδίκευσης, της επαγγελματικής υγείας και ασφάλειας καθώς των συνθηκών εργασίας κατέστησαν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των μέσων ενημέρωσης και του διαλόγου πολιτικής.

2.2.

Η ΕΕ έχει δεσμευτεί πλήρως έναντι του θεματολογίου των Ηνωμένων Εθνών για το 2030 και των 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ). Ωστόσο, η επίτευξη του ΣΒΑ 12 για τη βιώσιμη κατανάλωση και παραγωγή εξακολουθεί να παρουσιάζει δυσκολίες για την Ευρώπη (3), παρότι έχει καθοριστική σημασία για την υλοποίηση του θεματολογίου για το 2030 στο σύνολό του. Πράγματι, οι τρόποι με τους οποίους οι περισσότεροι άνθρωποι καταναλώνουν σήμερα –μεγάλες ποσότητες με ταχείς ρυθμούς, κατά μήκος μιας γραμμικής πορείας και με σημαντική σπατάλη (κατασκευή-κατανάλωση-απόρριψη)– δεν είναι βιώσιμοι. Επιπλέον, ο χαρακτηρισμός των πολιτών πρωτίστως ως μεμονωμένων καταναλωτών έχει κάνει τους ανθρώπους υπεύθυνους για τις επιλογές τους, χωρίς όμως να τους παρέχονται προσβάσιμες ή οικονομικά προσιτές εναλλακτικές λύσεις.

2.3.

Η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει κατά το παρελθόν από την ΕΕ να προτείνει ένα νέο όραμα ευημερίας για τους ανθρώπους και τον πλανήτη, με βάση τις αρχές της οικολογικής βιωσιμότητας, του δικαιώματος σε μια αξιοπρεπή ζωή και της προστασίας των κοινωνικών αξιών (4). Μια συστημική προσέγγιση της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση είναι ένα από τα απαραίτητα δομικά στοιχεία του στρατηγικού οράματος της ΕΟΚΕ για μια βιώσιμη οικονομία της ευημερίας στο πλαίσιο της οποίας δεν παραμελείται κανείς.

2.4.

Η πολιτική δυναμική για τη λήψη αποφασιστικής δράσης από την ΕΕ για την εκπλήρωση του οράματος αυτού είναι ισχυρή. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη — και Κοινωνική — Συμφωνία παρουσιάζει τεράστιες δυνατότητες για την ανοικοδόμηση της οικονομίας μετά την κρίση της νόσου COVID-19 σε πιο βιώσιμη βάση, για τη συμβολή στη δημιουργία ενός νέου μοντέλου ευημερίας και για τη διασφάλιση της δίκαιης μετάβασης (5).

2.5.

Ειδικότερα, το νέο σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία περιλαμβάνει ειδική δράση σχετικά με την ενδυνάμωση των καταναλωτών για την πράσινη μετάβαση, καθώς και διάφορες πρωτοβουλίες που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην ανάδειξη της ευθύνης των ρυθμιστικών αρχών και των επιχειρήσεων. Το σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία (CEAP) θα πρέπει να διευρύνει το πεδίο εφαρμογής της «Νέας συμφωνίας για τους καταναλωτές» του 2018, η οποία επικεντρωνόταν κυρίως στην προστασία και την επιβολή και λιγότερο στην ενδυνάμωση. Η εφαρμογή της στρατηγικής «από το αγρόκτημα στο πιάτο» και της στρατηγικής για τη βιοποικιλότητα αποκτά επίσης διττή σημασία, δεδομένου ότι η κρίση της νόσου COVID-19 έχει καταστήσει την ανάγκη για αύξηση της ανθεκτικότητας και της βιωσιμότητας των ενωσιακών και των παγκόσμιων συστημάτων τροφίμων πιο επείγουσα από ποτέ. Το επικείμενο 8ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον θα πρέπει να αποτελέσει μια ευκαιρία για πιο αποφασιστική αντιμετώπιση του ζητήματος της βιώσιμης κατανάλωσης.

2.6.

Η παρούσα γνωμοδότηση θα συμβάλει στον προβληματισμό σχετικά με την ανάκαμψη μετά την κρίση της νόσου COVID-19 παρέχοντας συγκεκριμένες συστάσεις για μια ολοκληρωμένη στρατηγική της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και ως συμπλήρωμα του νέου σχεδίου δράσης για την κυκλική οικονομία.

3.   Προκλήσεις — ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης

3.1.

Η Ευρώπη εξακολουθεί να μην ζει εντός των ορίων του πλανήτη. Διάφορες μελέτες που εφαρμόζουν διαφορετικές μεθοδολογίες για την αξιολόγηση των προτύπων κατανάλωσης της ΕΕ καταλήγουν στο ίδιο αυτό συμπέρασμα (6), συμπεριλαμβανομένης πρόσφατης έκθεσης του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) και της Ελβετικής Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος (FOEN) (7).

3.2.

Η κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών αποτελεί τόσο άμεσο όσο και έμμεσο παράγοντα πιέσεων όπως είναι η αλλαγή χρήσης της γης, οι εκπομπές και η έκλυση τοξικών χημικών ουσιών στο περιβάλλον, οι οποίες με τη σειρά τους δημιουργούν μια σειρά περιβαλλοντικών επιπτώσεων, συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής, της εξάντλησης και της ρύπανσης των γλυκών υδάτων και της απώλειας βιοποικιλότητας. Αυτό το «οικολογικό αποτύπωμα» της κατανάλωσης είναι υψηλό στην Ευρώπη· για την ακρίβεια, είναι ένα από τα υψηλότερα στον κόσμο. Από στοιχεία προκύπτει ότι θα χρειαζόμασταν σχεδόν τρεις πλανήτες όπως η Γη για τη διατήρηση της παγκόσμιας οικονομίας, εάν όλοι οι άνθρωποι που κατοικούν στη Γη είχαν τις ίδιες καταναλωτικές συνήθειες με αυτές του μέσου Ευρωπαίου (8), (9).

3.3.

Για τη διατήρηση των υψηλών επιπέδων κατανάλωσης, η Ευρώπη εξαρτάται από πόρους που αντλούνται από άλλα σημεία του κόσμου. Συνεπώς, η Ευρώπη εξωτερικεύει, σε αυξανόμενο βαθμό, τις πιέσεις της σε βασικά περιβαλλοντικά ζητήματα σε άλλα μέρη του κόσμου (10). Συνολικά, το μοντέλο αυτό δεν συνάδει πλέον με ένα ασφαλές και βιώσιμο μέλλον (11).

3.4.

Ενώ η εξαγωγή του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της ΕΕ μέσω του εμπορίου δεν μπορεί να θεωρηθεί βιώσιμη, πρέπει επίσης να αναγνωριστεί ότι το εμπόριο με την ΕΕ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη πολλών χωρών, και ειδικότερα των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών (ΛΑΧ). Στην πραγματικότητα, η ΕΕ προωθεί ενεργά το εμπόριο ως εργαλείο για την προώθηση της βιωσιμότητας τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στο εσωτερικό των χωρών που είναι εμπορικοί εταίροι της. Επομένως, οι αρχές της δικαιοσύνης, της κυκλικότητας και της περισσότερο βιώσιμης κατανάλωσης πρέπει να εναρμονιστούν προσεκτικά με το εμπόριο, δημιουργώντας ευκαιρίες τόσο για την ΕΕ όσο και για τους εμπορικούς εταίρους της (12).

3.5.

Τα τρέχοντα ευρωπαϊκά πρότυπα κατανάλωσης θέτουν επίσης διάφορα ερωτήματα σχετικά με την κοινωνική ισότητα. Ενώ ορισμένα μέρη της Ευρώπης έχουν μερικά από τα υψηλότερα αποτυπώματα υλικών στον κόσμο (13), άλλες περιοχές της Ευρώπης δεν είναι σε θέση να προσφέρουν ένα βιοτικό επίπεδο που να θεωρείται γενικά αποδεκτό. Το επίπεδο υλικής στέρησης ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό στην ΕΕ, όπως και το επίπεδο οικονομικής δυσπραγίας (14). Συνεπώς, η κατανάλωση συνδέεται στενά με θεματολόγια πολιτικής που αφορούν, παραδείγματος χάριν, τη διατροφή, τη φτώχεια και τις ανισότητες (15). Η αύξηση της βιώσιμης κατανάλωσης σε ολόκληρη την Ευρώπη μπορεί να συνεπάγεται αύξηση της χρήσης πόρων για ορισμένους και μείωση της χρήσης πόρων από άλλους — και συνολικά καλύτερη ισορροπία πρόσβασης στους πόρους και ενισχυμένη δικαιοσύνη όσον αφορά τους πόρους (16).

3.6.

Η μη βιώσιμη κατανάλωση οφείλεται στην πολύπλοκη αλληλεπίδραση μιας σειράς διαφορετικών παραγόντων. Το κυρίαρχο επιχειρηματικό μοντέλο είναι γραμμικό, και η ανάπτυξη των περισσότερων επιχειρήσεων εξακολουθεί να βασίζεται στην κατανάλωση περισσότερων αγαθών από περισσότερους ανθρώπους. Η πραγματική διάρκεια ζωής πολλών καταναλωτικών προϊόντων συρρικνώνεται (17), ενώ η επισκευή τους γίνεται όλο και πιο δύσκολη (συχνά σκοπίμως) (18). Εναλλακτικές λύσεις για το γραμμικό οικονομικό μοντέλο «κατασκευή-κατανάλωση-απόρριψη», όπως εκείνες που βασίζονται στην κυκλικότητα, στην επισκευή ή στην κοινή χρήση υλικών, θα μπορούσαν να συμβάλουν στη μείωση της συνολικής κατανάλωσης υλικών, αλλά παραμένουν περιφερειακές και συχνά δεν είναι σε θέση να ανταγωνιστούν τις γραμμικές λύσεις υπό τις τρέχουσες συνθήκες (19). Στην πραγματικότητα, τα δευτερογενή (επαναχρησιμοποιημένα/ανακατασκευασμένα/ανακυκλωμένα) προϊόντα συχνά πωλούνται επιπλέον των πρωτογενών (νέων) προϊόντων, με αποτέλεσμα να προκύπτουν περιβαλλοντικές επιπτώσεις τόσο από την πρωτογενή όσο και από τη δευτερογενή παραγωγή (20). Η προώθηση της κυκλικότητας χωρίς την προώθηση ευρύτερων συστημικών αλλαγών στην παραγωγή (ιδίως στον σχεδιασμό των προϊόντων), στην κατανάλωση και στην πρόληψη δημιουργίας αποβλήτων θα αντιμετώπιζε, συνεπώς, μόνο ένα μέρος του προβλήματος. Οι καταναλωτές θα πρέπει να επωφελούνται από ένα πραγματικό «δικαίωμα επισκευής».

3.7.

Η τιμή είναι ένας από τους σημαντικότερους καθοριστικούς παράγοντες και κινητήριους μοχλούς της ζήτησης (21) και, για όσο χρονικό διάστημα η τιμή των προϊόντων και των υπηρεσιών δεν θα αντικατοπτρίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια το πραγματικό τους κόστος, δεν θα είναι εφικτή μια γενική στροφή σε πρότυπα βιώσιμης κατανάλωσης. Επί του παρόντος, το οικονομικό κόστος του περιβαλλοντικού και του κοινωνικού εξωτερικού αντικτύπου της παραγωγής και της κατανάλωσης βαρύνει συνήθως τους φορολογούμενους και τις μελλοντικές γενιές, και όχι τις επιχειρήσεις που εμπορεύονται τα προϊόντα και τις υπηρεσίες αυτές. Τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις με χαμηλότερες επιπτώσεις συχνά εξακολουθούν να είναι πιο ακριβά και η πρόσβαση σε αυτά να είναι δυσκολότερη, παρά τον αποδεδειγμένο αντίκτυπο λιγότερων αρνητικών εξωτερικών παραγόντων από περισσότερο βιώσιμες καταναλωτικές επιλογές, όπως βιολογικά προϊόντα και προϊόντα δίκαιου εμπορίου (22).

3.8.

Στο μεταξύ, αυξημένη προσοχή δίνεται στις λογιστικές μεθόδους πραγματικού κόστους και έχουν πολλαπλασιαστεί οι μελέτες από τότε που ο οικονομολόγος Pigou επινόησε τον όρο κόστος «εξωτερικότητας» (23). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε το 2008 μια στρατηγική για την εσωτερίκευση του εξωτερικού κόστους (24), στην οποία προσδιορίζει τη φορολογία, την επιβολή διοδίων (ή τελών χρήσης) και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την εμπορία εκπομπών, ως τα κυριότερα οικονομικά εργαλεία που έχουν ως αποτέλεσμα την εσωτερίκευση του εξωτερικού κόστους. Ωστόσο, στην Ευρώπη, η μακροπρόθεσμη τάση που παρατηρείται είναι μείωση των εσόδων από «περιβαλλοντικούς» φόρους ως ποσοστού επί των συνολικών φορολογικών εσόδων (25).

3.9.

Μια άλλη πρόκληση προκύπτει από την επί του παρόντος κυρίαρχη ερμηνεία του δικαίου του ανταγωνισμού, βάσει της οποίας υιοθετείται μια πολύ στενή έννοια της ευημερίας των καταναλωτών, η οποία δίδει προτεραιότητα στις χαμηλές τιμές στο ράφι για τον καταναλωτή έναντι της βιωσιμότητας των προϊόντων και του τρόπου παραγωγής τους. Το 2013, η ολλανδική αρχή ανταγωνισμού (ACM), στην υπόθεση «Energy Agreement» (Ενεργειακή συμφωνία), αποφάνθηκε ότι μια πολυμερής ενεργειακή συμφωνία για τη βιώσιμη ανάπτυξη με εργοδότες, συνδικαλιστικές ενώσεις, περιβαλλοντικούς οργανισμούς και άλλους φορείς, με σκοπό την εξοικονόμηση ενέργειας, την προώθηση της ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, δεν ήταν σύμφωνη με τις απαιτήσεις του δικαίου του ανταγωνισμού. Το 2014, η ACM, στην υπόθεση «Chicken of Tomorrow» (Τα κοτόπουλα του αύριο), έκρινε ότι μια πολυμερής συμφωνία για την αύξηση της καλής μεταχείρισης των κοτόπουλων, μέσω π.χ. της χορήγησης λιγότερων αντιβιοτικών και της παροχής περισσότερου χώρου, καθώς και για τη λήψη πρόσθετων περιβαλλοντικών μέτρων, περιόριζε τον ανταγωνισμό.

3.10.

Στις κατευθυντήριες γραμμές της Επιτροπής σχετικά με το άρθρο 101 παράγραφος 3 αναφέρεται ότι ο στόχος του άρθρου 101 είναι η προστασία του ανταγωνισμού στην αγορά «προκειμένου να αυξηθεί η ευημερία του καταναλωτή και να εξασφαλισθεί μια αποτελεσματική κατανομή των πόρων», χωρίς να παρέχεται οποιαδήποτε ένδειξη για το αν ή με ποιον τρόπο μπορούν να λαμβάνονται υπόψη μη οικονομικές παράμετροι. Πολλές επιχειρήσεις θα ήθελαν να εντείνουν τα έργα που εκτελούν για τη βιωσιμότητα, αλλά οι επενδύσεις είναι πολύ υψηλές για να τις αναλάβουν μόνες τους. Οι κατευθυντήριες γραμμές για το δίκαιο του ανταγωνισμού θα πρέπει να παράσχουν περισσότερη σαφήνεια στις επιχειρήσεις σχετικά με τον τρόπο συμμετοχής στη συνεργασία για τη βιωσιμότητα.

3.11.

Μια πρόσφατη μελέτη του ιδρύματος Fairtrade παρουσιάζει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ένα ασαφές νομικό τοπίο όσον αφορά τη δυνητική συνεργασία σε σχέση με τις χαμηλές τιμές στη θύρα της εκμετάλλευσης περιορίζει την πρόοδο προς την ανάπτυξη συνεργασίας για την εξασφάλιση μισθών και εισοδημάτων αξιοπρεπούς διαβίωσης σε όλες τις αλυσίδες εφοδιασμού. Στην έκθεση επισημαίνεται ότι περαιτέρω σαφήνεια από τις αρχές ανταγωνισμού σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο θα αξιολογηθεί ενδεχόμενη προανταγωνιστική συνεργασία για το θέμα των χαμηλών τιμών στη θύρα της εκμετάλλευσης βάσει του δικαίου του ανταγωνισμού θα συνέβαλε σημαντικά στην επίτευξη προόδου (26).

3.12.

Εμπόδιο για μια συνεκτική προσέγγιση της βιώσιμης κατανάλωσης είναι ο τρέχων κατακερματισμός των πολιτικών της ΕΕ. Για παράδειγμα, όσον αφορά την εφαρμογή της οδηγίας της ΕΕ του 2014 σχετικά με τις διαδικασίες σύναψης δημοσίων συμβάσεων (27), διάφορες ΓΔ της Επιτροπής εργάζονται χωριστά για την κατάρτιση εγγράφων καθοδήγησης για τις αναθέτουσες αρχές («Buying Green» Εγχειρίδιο της ΓΔ Περιβάλλοντος (28), «Buying Social» υπό την καθοδήγηση της ΓΔ Εσωτερικής Αγοράς, Βιομηχανίας, Επιχειρηματικότητας και ΜΜΕ (29) — σε διαδικασία αναθεώρησης) ενώ υπάρχει χωριστή ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο «Κατευθυντήριες γραμμές για τις δημόσιες συμβάσεις καινοτομίας» (30). Το γεγονός αυτό μπορεί να προκαλέσει μεγάλη σύγχυση στις αναθέτουσες αρχές της ΕΕ που επιθυμούν να εφαρμόσουν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για βιώσιμες δημόσιες συμβάσεις (ΣΒΑ 12.3).

4.   Όραμα — Προς μια ολοκληρωμένη στρατηγική της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση

4.1.

Οι πολιτικές που αφορούν τη βιωσιμότητα των διαδικασιών παραγωγής (π.χ. οικολογικός σχεδιασμός), των προϊόντων και των υπηρεσιών, και τον χειρισμό υλικών που μετατρέπονται σε απόβλητα, αποτελούν από καιρό ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής της ΕΕ και υφίσταται ένα σχετικά άρτια εδραιωμένο πλαίσιο πολιτικής. Ωστόσο, η προσέγγιση αυτή δεν αρκεί πλέον για να επιτευχθεί το μέγεθος της αλλαγής που απαιτείται στον διαθέσιμο χρόνο — πρέπει να δοθεί περισσότερη προσοχή στον ρόλο της κατανάλωσης στο πλαίσιο της επιδίωξης της βιώσιμης ανάπτυξης.

4.2.

Οι πολιτικές σε επίπεδο ΕΕ που αφορούν την κατανάλωση έχουν, μέχρι στιγμής, επικεντρωθεί στον ρόλο των πολιτών ως καταναλωτών και στη χρήση εργαλείων πολιτικής που βασίζονται στην πληροφόρηση για να προσπαθήσουν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των καταναλωτών. Στα κυριότερα παραδείγματα περιλαμβάνεται η οικολογική επισήμανση των προϊόντων, οι εκστρατείες ευαισθητοποίησης και τα προαιρετικά κριτήρια για τις πράσινες δημόσιες συμβάσεις.

4.3.

Τα εν λόγω εργαλεία πολιτικής είχαν περιορισμένη επίδραση στη μη βιώσιμη κατανάλωση. Στην πραγματικότητα, λιγοστά είναι τα στοιχεία που υποδεικνύουν ότι η βελτιωμένη πληροφόρηση σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιδόσεις των προϊόντων, όπως τα οικολογικά σήματα, επιφέρει πραγματικές αλλαγές στην αγοραστική συμπεριφορά, πόσο μάλλον στην απαιτούμενη κλίμακα. Αυτό οφείλεται σε διάφορες αντίστροφες επιπτώσεις, υποσυνείδητες ρουτίνες και συνήθειες (31). Οι επιλογές στις οποίες προβαίνουμε ως καταναλωτές (είτε πρόκειται για νοικοκυριά, είτε για τον ιδιωτικό ή τον δημόσιο τομέα) εξακολουθούν σε μεγάλο βαθμό να καθορίζονται από την τιμή και την ευκολία (32). Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι την ευθύνη για τέτοιου είδους επιλογές στο υφιστάμενο σύστημα δεν φέρουν οι καταναλωτές, αλλά μάλλον οι παραγωγοί (33). Η καπιταλιστική λογική και η ανισορροπία ισχύος στην αλυσίδα εφοδιασμού είναι οι παράγοντες που οδηγούν σε έναν «ανταγωνισμό προς τα κάτω», στο πλαίσιο του οποίου δίνεται προτεραιότητα στην τιμή έναντι της βιωσιμότητας.

4.4.

Προβληματική επίσης είναι η αντίληψη ότι οι πολίτες είναι υπεύθυνοι για την εξασφάλιση περισσότερο βιώσιμης κατανάλωσης, καθώς τα περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες δεν αποκαλύπτουν το πραγματικό τους κόστος και οι μοχλοί της αγοράς και της κοινωνίας εξακολουθούν να έχουν ως στόχο την ενθάρρυνση της αυξημένης κατανάλωσης υλικών. Η ευθύνη του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα για την αντιμετώπιση της μη βιώσιμης κατανάλωσης πρέπει να αναγνωριστεί καλύτερα και να υιοθετηθούν εργαλεία που θα συμβάλουν στο να διασφαλιστεί –με ισορροπημένο και διαφανή τρόπο– ότι η πλέον υγιεινή, βιώσιμη και ασφαλής επιλογή είναι ταυτόχρονα η ευκολότερη και η περισσότερο οικονομικά προσιτή επιλογή για τους πολίτες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να συνεχίσει να στηρίζει τις πανευρωπαϊκές εκστρατείες για τη βιώσιμη κατανάλωση, υπό την ηγεσία της κοινωνίας των πολιτών, με έμφαση όχι μόνο στις ατομικές αποφάσεις των καταναλωτών.

4.5.

Ένας από τους παράγοντες που διαμορφώνουν τη φύση της πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ έως σήμερα είναι η ισορροπία των αρμοδιοτήτων πολιτικής μεταξύ της ΕΕ και των κρατών μελών της. Τα μέσα πολιτικής που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη ρύθμιση της ζήτησης, όπως οι φόροι, εμπίπτουν σε μεγάλο βαθμό στην αρμοδιότητα των κρατών μελών. Ωστόσο, η ΕΕ διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στο να διασφαλιστεί ότι η Ευρώπη ζει εντός των ορίων του πλανήτη και διαθέτει αρκετά μέσα με τα οποία μπορεί να αναλάβει δράση σχετικά με τη μη βιώσιμη κατανάλωση. Ορισμένα κράτη μέλη θα μπορούσαν επίσης να επωφεληθούν από περαιτέρω καθοδήγηση (εργαλειοθήκη) εκ μέρους της ΕΕ.

4.6.

Μεμονωμένες προσεγγίσεις, π.χ. η δίκαιη ή κυκλική προσέγγιση, είναι σημαντικές αλλά δεν επαρκούν για την επίτευξη βιωσιμότητας. Επιπλέον, υπάρχει ο κίνδυνος η ανάπτυξη αποκρίσεων πολιτικής στη μη βιώσιμη κατανάλωση, μεμονωμένα, να δημιουργήσουν απρόβλεπτα ζητήματα σε μεταγενέστερο στάδιο. Απαιτείται μια ολοκληρωμένη και συντονισμένη προσέγγιση, η οποία να αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα του επίμαχου ζητήματος και να παρέχει συνεκτική συμβολή από ευρύ φάσμα διαφορετικών τομέων πολιτικής, στο οποίο περιλαμβάνονται τομείς από την έρευνα, την καινοτομία, τις τομεακές και βιομηχανικές πολιτικές έως την εκπαίδευση, την ευημερία, το εμπόριο και την απασχόληση (34). Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι μια στρατηγική της ΕΕ πρέπει να συμπληρώσει –και όχι να θέσει σε κίνδυνο– φιλόδοξες κανονιστικές παρεμβάσεις στις περιπτώσεις όπου αυτές είναι απαραίτητες.

4.7.

Μια στρατηγική σε επίπεδο ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση θα πρέπει να παράσχει ένα φιλόδοξο πλαίσιο ώστε τα κράτη μέλη και ο ιδιωτικός τομέας να μπορούν να ανταποκρίνονται τόσο στην κατανάλωση των νοικοκυριών όσο και στην κατανάλωση του δημόσιου τομέα. Οι αγορές δεν θα παράσχουν βιώσιμα αποτελέσματα αυτομάτως. Απαιτείται μια στρατηγική για τη δημιουργία κανονιστικού πλαισίου και την παροχή στρατηγικής κατεύθυνσης που ευνοεί φιλόδοξες και πρωτοποριακές πρωτοβουλίες τόσο για τα προϊόντα όσο και για τις υπηρεσίες (δεδομένου ότι η οικονομία των υπηρεσιών δεν είναι απαραιτήτως βιώσιμη).

4.8.

Μια στρατηγική της ΕΕ θα ανταποκρίνεται επίσης στα αιτήματα των Ευρωπαίων καταναλωτών για τη διασφάλιση από την ΕΕ διαρθρωτικών αλλαγών και τη δημιουργία νέων υποδομών που θα παράσχουν στους καταναλωτές τη δυνατότητα να υιοθετήσουν έναν περισσότερο βιώσιμο τρόπο ζωής (35).

4.9.

Η ενσωμάτωση του ρόλου της κατανάλωσης σε επίπεδο ΕΕ μπορεί επίσης να συμβάλει στην αποφυγή των αντίστροφων επιπτώσεων και άλλων απρόβλεπτων συνεπειών της αναθεωρημένης και/ή νέας πολιτικής και να υποστηρίξει μια πιο μακροπρόθεσμη πολιτιστική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την έννοια της επάρκειας και τον ρόλο της κατανάλωσης σε σχέση με την επίτευξη του θεματολογίου για το 2030.

4.10.

Μια στρατηγική της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση θα πρέπει να περιλαμβάνει στόχους για απόλυτη μείωση του αποτυπώματος υλικού της ευρωπαϊκής κατανάλωσης. Οι στόχοι σε επίπεδο ΕΕ μπορούν να παρέχουν κατεύθυνση, ώθηση και συνοχή τόσο σε άλλα επίπεδα διακυβέρνησης όσο και σε ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς καινοτομίας ώστε να συνδράμουν στην επίτευξη της οικονομίας της ευημερίας (36).

4.11.

Επιπλέον, η πτυχή της δικαιοσύνης στη χρήση των πόρων είναι ζωτικής σημασίας και αποτελεί μια πτυχή που έχει παραβλεφθεί επί μακρόν στην πολιτική της ΕΕ (37). Η στρατηγική για τη βιώσιμη κατανάλωση πρέπει να είναι μια ανθρωποκεντρική στρατηγική, η οποία θα έχει ως στόχο να εξασφαλίσει ότι οι βιώσιμες καταναλωτικές επιλογές είναι προσβάσιμες, οικονομικά προσιτές και ελκυστικές για όλους. Η στρατηγική θα πρέπει να δώσει ιδιαίτερη προσοχή στον αντίκτυπο στους ευάλωτους πληθυσμούς και στα νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα. Οι κοινωνικές ομάδες υψηλών δαπανών πρέπει επίσης να αντιμετωπιστούν αναλόγως.

4.12.

Οι εργαζόμενοι και οι γεωργοί διαδραματίζουν βασικό ρόλο στην προώθηση της βιώσιμης κατανάλωσης, καθώς είναι ταυτόχρονα καταναλωτές στο τέλος της αλυσίδας και παραγωγοί στην αρχή της αλυσίδας εφοδιασμού. Συνεπώς, είναι πολύ σημαντικό οι πολιτικές βιώσιμης κατανάλωσης να περιλαμβάνουν μια ισορροπημένη προσέγγιση για την κατανομή της αξίας στο εσωτερικό και σε όλο το μήκος της αλυσίδας αξίας, όπως η προώθηση μισθών που εξασφαλίζουν αξιοπρεπή διαβίωση στους εργαζόμενους και εισοδήματος που εξασφαλίζει αξιοπρεπή διαβίωση στους γεωργούς, τόσο στην ΕΕ όσο και στις χώρες του νότιου ημισφαιρίου, και όχι να στοχεύουν αποκλειστικά στην βραχυπρόθεσμη εξασφάλιση χαμηλών τιμών για τους καταναλωτές. Οι εργαζόμενοι, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, οι ομάδες γεωργών και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών μπορούν επίσης να διαδραματίσουν καίριο ρόλο στην παρακολούθηση της συμμόρφωσης με τα πρότυπα για τη βιωσιμότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας.

4.13.

Το λιανικό εμπόριο μπορεί επίσης να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προώθηση της βιώσιμης κατανάλωσης, ωθώντας τους καταναλωτές προς υγιεινές και περισσότερο βιώσιμες επιλογές. Στον τομέα αυτόν, ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στο επιχειρηματικό μοντέλο του καταναλωτικού συνεταιρισμού λόγω της ειδικής επιχειρηματικής του μορφής, στο πλαίσιο της οποίας το μέλος-καταναλωτής βρίσκεται στον πυρήνα της επιχειρηματικής και δημοκρατικής δομής διακυβέρνησης.

4.14.

Η στρατηγική της ΕΕ θα πρέπει να περιλαμβάνει πρωτοβουλίες για τη διασφάλιση διαφανών και αξιόπιστων ροών πληροφοριών προς υποστήριξη της βιώσιμης κατανάλωσης, αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που δημιουργούνται από νέες και αναδυόμενες ψηφιακές λύσεις. Με τον τρόπο αυτόν θα μπορούσε επίσης να παρασχεθεί στήριξη σε επιχειρήσεις που είναι πρόθυμες να καινοτομήσουν, αλλά, επί του παρόντος, στερούνται μετρήσεων και δεδομένων που θα τους επέτρεπαν να προβούν σε αξιόπιστη εκτίμηση των οικολογικών και κοινωνικών επιπτώσεων της ημερήσιας κατανάλωσης. Με την πρόκληση αυτή βρίσκονται ιδιαιτέρως αντιμέτωπες οι ΜΜΕ, οι νεοφυείς επιχειρήσεις και οι συνεταιρισμοί, που αποτελούν ουσιώδεις φορείς καινοτομίας και πιλοτικές πλατφόρμες. Επιπλέον, η ΕΕ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εναρμόνιση και την επαλήθευση των οικολογικών ισχυρισμών που διατυπώνονται στην εσωτερική αγορά. Επί του παρόντος, ο μεγάλος όγκος των ισχυρισμών αυτού του είδους, για την τεκμηρίωση των οποίων παρέχονται αποδεικτικά στοιχεία διαφορετικής ισχύος, δημιουργεί σύγχυση και πιθανώς διαβρώνει την εμπιστοσύνη των καταναλωτών στη νομιμότητα οποιουδήποτε από αυτούς τους ισχυρισμούς. Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ επικροτεί τη φιλοδοξία της Επιτροπής, στο πλαίσιο της εφαρμογής του νέου σχεδίου δράσης για την κυκλική οικονομία, να υποβάλει νομοθετική πρόταση η οποία θα έχει ως στόχο να διασφαλίσει ότι οι επιχειρήσεις τεκμηριώνουν τους περιβαλλοντικούς ισχυρισμούς τους.

4.15.

Μια στρατηγική σε επίπεδο ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση θα πρέπει να αναγνωρίζει και να προάγει συνέργειες με άλλους τομείς πολιτικής. Παραδείγματος χάριν, το 45 % των συνολικών εκπομπών άνθρακα στην Ευρώπη προέρχεται από τον τρόπο παραγωγής και χρήσης προϊόντων και τον τρόπο παραγωγής τροφίμων (38). Τα συστήματα τροφίμων μπορούν να αποτελέσουν πηγή αποκατάστασης και αυξημένης ανθεκτικότητας εάν τα τρόφιμα καλλιεργούνται, υφίστανται επεξεργασία και καταναλώνονται κατά τρόπο διαφορετικό. Κάτι τέτοιο συνεπάγεται σχεδόν σίγουρα τη χορήγηση κατάλληλων, για το εκάστοτε είδος, ζωοτροφών στα ζώα εκτροφής και ισορροπημένη διατροφή με λιγότερο κρέας για τους καταναλωτές. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνονται οφέλη τόσο για το κλίμα όσο και για την υγεία (39). Η κατανάλωση και η ζήτηση διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην ικανότητά μας να μειώσουμε τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Ομοίως, η κύρια πρόκληση για την αντιμετώπιση της απώλειας βιοποικιλότητας και της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων στην Ευρώπη είναι ο τρόπος ζωής μας που χρειάζεται περισσότερους πλανήτες (40). Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει επίσης το αίτημά της για αναγνώριση των δικαιωμάτων της φύσης, ώστε να διασφαλίζεται ισότητα με τα δικαιώματα των ατόμων και των εταιρειών (41).

5.   Από το όραμα στην υλοποίηση — Ευκαιρίες για ανάληψη δράσης σε επίπεδο ΕΕ και κρατών μελών

5.1.

Στο πλαίσιο της ανάκαμψης μετά την κρίση της νόσου COVID-19, η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή, το Κοινοβούλιο και τα κράτη μέλη να συνεργαστούν με την ΕΟΚΕ για την ανάπτυξη ενός σημαντικού και συντονισμένου προγράμματος ολοκληρωμένων πολιτικών που θα βοηθήσει την Ευρώπη να ανοικοδομηθεί βελτιωμένη και θα δημιουργήσει τις συνθήκες για μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τη βιώσιμη κατανάλωση. Τα σχέδια πράσινης ανάκαμψης θα πρέπει να δώσουν ώθηση για να ξεκινήσει η απαραίτητη συστημική αλλαγή στην κινητικότητα, τη διατροφή, τη στέγαση, την ψυχαγωγία, τα ενεργειακά συστήματα και τις ομάδες προϊόντων υψηλού αντίκτυπου (42), εξετάζοντας τον αντίκτυπο της κατανάλωσης της ΕΕ τόσο στην ΕΕ όσο και στις χώρες του νότιου ημισφαιρίου. Ως αφετηρία της διαδικασίας αυτής διατυπώνονται οι ακόλουθες προτάσεις.

5.2.    Νομικά ή κανονιστικά μέσα

5.2.1.

Θέσπιση κανόνων για τα προϊόντα (ρύθμιση) και απαγορεύσεων προϊόντων (απαγορεύσεις) που προάγουν τη βιωσιμότητα, δηλαδή που προωθούν τη μεγαλύτερη διάρκειας ζωής και τη βιωσιμότητα των προϊόντων. Η ΕΟΚΕ ήταν πρωτοπόρος και έχει ήδη ζητήσει την πλήρη απαγόρευση της προγραμματισμένης σταδιακής αχρήστευσης στη γνωμοδότησή της του 2013 (43) σχετικά με τη διάρκεια ζωής των προϊόντων και την ενημέρωση των καταναλωτών, καθώς και σε μεταγενέστερες γνωμοδοτήσεις. Επισήμανε ότι θα ήταν σκόπιμο να δημιουργηθεί ένα σύστημα που να εξασφαλίζει μία ελάχιστη διάρκεια ζωής για τα προϊόντα προς πώληση. Πρόσφατη έκθεση που εκπόνησε η επιτροπή Εσωτερικής Αγοράς και Προστασίας των Καταναλωτών (IMCO) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου κινείται προς την ίδια κατεύθυνση (44). Σε αυτό το πλαίσιο, οι επιπτώσεις της αύξησης του ηλεκτρονικού εμπορίου, π.χ. κατά τη διάρκεια της κρίσης COVID-19, θα πρέπει επίσης να εξεταστούν.

5.2.2.

Απαγόρευση των αθέμιτων εμπορικών πρακτικών, όχι μόνο στις αλυσίδες εφοδιασμού (45) τροφίμων, όπως θεσπίστηκε με τη νέα οδηγία κατά των αθέμιτων εμπορικών πρακτικών στις αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων, αλλά και σε άλλους τομείς, όπως τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, που πλήττονται από ευρέως διαδεδομένες αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, οι οποίες επιδεινώθηκαν από την κρίση της νόσου COVID- 19 (46). Η ΕΟΚΕ ζητεί την ισορροπημένη εφαρμογή της οδηγίας για τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές προκειμένου να αποφευχθεί η προστασία μεγάλων κατασκευαστών επώνυμων προϊόντων που κάνουν κατάχρηση της διαπραγματευτικής τους ισχύος για να δημιουργήσουν μεγάλα περιθώρια κέρδους.

5.2.3.

Δίκαιο του ανταγωνισμού. Παροχή της δυνατότητας διενέργειας συλλογικών διαπραγματεύσεων μεταξύ προμηθευτών και αγοραστών σχετικά με την τιμή (και τις συνθήκες παράδοσης) των βασικών εμπορευμάτων, ειδικά στις διεπαφές που εμφανίζουν σημαντικές διαφορές ως προς τα επίπεδα συγκέντρωσης διαδοχικών στοιχείων στην αλυσίδα αξίας (π.χ. κατακερματισμένοι προμηθευτές έναντι συγκεντρωμένων αγοραστών). Στο πλαίσιο της υπό εξέλιξη αναθεώρησης από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των κατευθυντήριων γραμμών για τις συμφωνίες οριζόντιας συνεργασίας, θα πρέπει να συμπεριληφθεί εκ νέου τμήμα για τις τομεακές συμφωνίες βιωσιμότητας, σύμφωνα με το πρότυπο που ορίζεται στο τμήμα των προηγούμενων κατευθυντήριων γραμμών του 2001 (47) για τις περιβαλλοντικές συμφωνίες, και να γίνει προσαρμογή τους στο τρέχον πλαίσιο, λαμβανομένων επίσης υπόψη της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, της συμφωνίας του Παρισιού και του ΣΒΑ 12.

5.2.4.

Κανόνες για το εμπόριο. Επιβολή των κοινωνικών και περιβαλλοντικών ρητρών που περιλαμβάνονται στις εμπορικές συμφωνίες, με κυρώσεις (όπως στοχευμένα αυξημένα τιμολόγια που θα αφορούν στρατηγικούς τομείς, εξαιρουμένων των τομέων όπου η επιβολή δασμών θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση της φτώχειας στις ΛΑΧ) σε περίπτωση μη συμμόρφωσης.

5.2.5.

Εταιρική ευθύνη. Υποχρεωτικό καθήκον επαγρύπνησης των αγοραστών σε όλο το μήκος της αλυσίδας εφοδιασμού τους (δημιουργία υποχρέωσης) για βιώσιμες αλυσίδες εφοδιασμού στο πλαίσιο της διασφάλισης της εταιρικής ευθύνης. Αντί να εφαρμόσουν μια προσέγγιση «καταλόγου σημείων ελέγχου», οι επιχειρήσεις θα πρέπει να επανεξετάσουν τις πρακτικές αγορών τους, σύμφωνα με τις συμβουλές του ΟΟΣΑ (48), και να δεσμευτούν από αυστηρότερους νόμους για τον έλεγχο των πιέσεων από ομάδες συμφερόντων. Θα πρέπει να αναληφθεί δράση κατά της «προβολής ψευδοοικολογικής ταυτότητας» (greenwashing).

5.2.6.

Υποχρεωτική χρήση τυποποιημένου εργαλείου για την παρακολούθηση και τον εντοπισμό πληροφοριών σχετικά με τις εργασίες που εκτελούνται κατά μήκος της αλυσίδας αξίας — ποιος, πότε, πού, υπό ποιες κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες (παροχή των τεχνικών μέσων για την εκπλήρωση της υποχρέωσης). Η κοινωνία των πολιτών και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις θα πρέπει να συμμετέχουν στην ανάπτυξη και την παρακολούθηση περιβαλλοντικών και κοινωνικών προτύπων.

5.3.    Οικονομικά και χρηματοδοτικά μέσα

5.3.1.

Μετακύλιση της φορολογίας από την εργασία στη χρήση των πόρων. Χρήση της υπό εξέλιξη αναθεώρησης του κανονισμού για τον ΦΠΑ για την πρόβλεψη σαφών κριτηρίων όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη μέλη μπορούν να θεσπίσουν μειωμένους συντελεστές ΦΠΑ για προϊόντα που παράγονται με βιώσιμο τρόπο και για υπηρεσίες που μπορούν να μειώσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της κατανάλωσης, όπως οι υπηρεσίες επισκευής ή διαμοιρασμού. Προώθηση μέτρων για την αποτροπή του φορολογικού ανταγωνισμού και του «ανταγωνισμού προς τα κάτω» μεταξύ των κρατών μελών και δικαιότερη φορολόγηση των πλέον κερδοφόρων τομέων και κεφαλαίων.

5.3.2.

Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αρχίσει να λαμβάνει πιο σοβαρά υπόψη την προσέγγιση της εσωτερίκευσης των εξωτερικών επιπτώσεων, π.χ. αναγνωρίζοντας ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας θα είναι σε μειονεκτική θέση όσο το εξωτερικό κόστος των ορυκτών πόρων δεν αντικατοπτρίζεται πλήρως στην τιμή της αγοράς ή επιχειρώντας να εφαρμόσει την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» στον τομέα των μεταφορών. Στο μεταξύ, θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι αυτές οι προσεγγίσεις συμφιλιώνουν την οικολογική με την οικονομική διάσταση της βιωσιμότητας, δεν λαμβάνουν ωστόσο υπόψη την κοινωνική διάσταση (49).

5.3.3.

Δίκαιες και πράσινες δημόσιες συμβάσεις (ΠΔΣ). Στον ΣΒΑ 12.7 γίνεται αναφορά στη σημασία της κατάρτισης σχεδίων δράσης για βιώσιμες δημόσιες συμβάσεις. Διάφορες εθνικές δράσεις σχετικά με τις κατευθυντήριες αρχές των Ηνωμένων Εθνών για τα σχέδια για τα ανθρώπινα δικαιώματα αναφέρονται στις δημόσιες συμβάσεις, και παρατηρούνται πολλές ορθές πρακτικές σε εθνικό επίπεδο. Στη Δανία, π.χ., στα κρατικά συσσίτια έχει πραγματοποιηθεί μετάβαση προς ένα υψηλό επίπεδο βιολογικών προϊόντων, ενώ λαμβάνονται υπόψη οι δημοσιονομικοί περιορισμοί. Το ICLEI προωθεί επί του παρόντος μια πρωτοβουλία για την προώθηση υποχρεωτικών, προοδευτικών βιώσιμων προμηθειών τροφίμων σε όλα τα ευρωπαϊκά σχολεία και τους παιδικούς σταθμούς. Στο νέο σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι οι αγοραστές του δημόσιου τομέα θα ενθαρρυνθούν να συμμετάσχουν στην επικείμενη πρωτοβουλία «Public Buyers for Climate and Environment» (Αγοραστές του δημόσιου τομέα για το κλίμα και το περιβάλλον), στο πλαίσιο της οποίας θα έρθουν σε επαφή αγοραστές που έχουν δεσμευτεί να εφαρμόζουν τις ΠΔΣ. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να συμπεριλάβει ευρύτερα κριτήρια βιωσιμότητας, όπως κοινωνικά ζητήματα και ζητήματα δίκαιου εμπορίου. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει επίσης τα σχέδια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να προτείνει τη θέσπιση ελάχιστων υποχρεωτικών κριτηρίων και στόχων ΠΔΣ στην τομεακή νομοθεσία, καθώς και τη σταδιακή επιβολή της υποχρέωσης υποβολής εκθέσεων για την παρακολούθηση της χρήσης των πράσινων δημόσιων συμβάσεων.

5.3.4.

Πολιτικές αναπτυξιακής συνεργασίας που υποστηρίζουν τη γεωργία μικρής κλίμακας, τις ΜΜΕ και τους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς.

5.4.    Εθελοντικό μέσο ή μέσο που βασίζεται στην πληροφόρηση

5.4.1.

Η επισήμανση των προϊόντων μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση των προσπαθειών που καταβάλλουν ορισμένες επιχειρήσεις στον τομέα της βιωσιμότητας, αλλά τα σήματα δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να χρησιμοποιηθούν ως δικαιολογία για τη μη ρύθμιση συμπεριφορών και πρακτικών που δεν είναι αποδεκτές. Παραδείγματος χάριν, μία από τις επιλογές που εξετάζει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως συνέχεια της ανακοίνωσης της ΕΕ σχετικά με την εντατικοποίηση της δράσης της ΕΕ για την προστασία και την αποκατάσταση των δασών του πλανήτη είναι η καθιέρωση σήματος που θα τοποθετείται σε προϊόντα που δεν σχετίζονται με αποψίλωση δασών. Ωστόσο, αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στην αντίληψη ότι η ΕΕ στην πραγματικότητα ανέχεται τη διάθεση προϊόντων στην αγορά της ΕΕ τα οποία δεν είναι φιλικά προς τα δάση, κάτι που θα προκαλέσει έντονη σύγχυση. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναπτύξει περαιτέρω υφιστάμενα σήματα περιβαλλοντικής αριστείας που καλύπτουν ολόκληρο τον κύκλο ζωής, όπως το οικολογικό σήμα της ΕΕ, και να τα επεκτείνει ώστε να καλύπτουν και την κοινωνική διάσταση. Ειδικότερα, η εφαρμογή ενός σαφούς συστήματος επισήμανσης σχετικά με την προέλευση και τα μέσα παραγωγής θα διευκολύνει τις επιλογές των καταναλωτών (50).

5.4.2.

Πρωτοβουλίες από τη βάση προς την κορυφή και πολυεπίπεδη διακυβέρνηση. Η αποκέντρωση της δράσης σε τοπικό επίπεδο μέσω αξιόπιστων φορέων, όπως οργανισμοί και ενώσεις τοπικής αυτοδιοίκησης, είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος σχεδιασμού τοπικών δράσεων, προσέγγισης των πολιτών και εξασφάλισης της ουσιαστικής συμμετοχής τους. Αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των τοπικών αρχών που εφαρμόζουν σοβαρές στρατηγικές βιωσιμότητας, υπέρ των οποίων η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρέχει κίνητρα μέσω βραβείων, όπως η Ευρωπαϊκή Πράσινη Πρωτεύουσα, το «Σύμφωνο οικολογικών πόλεων» (Green City Accord) ή το βραβείο «Πόλεις της ΕΕ για το δίκαιο και ηθικό εμπόριο» (EU Cities for Fair and Ethical Trade City Award). Τα εν λόγω πρότυπα και τάσεις πιθανότατα θα επηρεαστούν από τις τρέχουσες αντιδράσεις στην κρίση της νόσου COVID-19. Οι πιλοτικές παρεμβάσεις σε πραγματικές συνθήκες μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά στην ενημέρωση του σχεδιασμού και της εφαρμογής της στρατηγικής της ΕΕ για τη βιώσιμη κατανάλωση και, ως εκ τούτου, θα πρέπει να υποστηριχθούν.

5.4.3.

Διαφήμιση και μάρκετινγκ. Θα πρέπει επίσης να εξεταστεί ο ρόλος της διαφήμισης και του μάρκετινγκ, ώστε να απολέσει ο τομέας αυτός τον εντόνως καταναλωτικό χαρακτήρα του και να εστιάσει στις πτυχές της ανθεκτικότητας και της δυνατότητας επαναχρησιμοποίησης των προϊόντων, ενώ παράλληλα να απαγορευτεί η παραπλανητική διαφήμιση.

5.4.4.

Εκπαίδευση. Θα πρέπει να υποβληθούν προτάσεις για την ενσωμάτωση της εκπαίδευσης σχετικά με τη βιώσιμη κατανάλωση στα σχολικά προγράμματα από μικρή ηλικία και την ενθάρρυνση των πρωτοβουλιών στον τομέα της εκπαίδευσης (π.χ. οι πρωτοβουλίες που προωθούνται από τους συνεταιρισμούς καταναλωτών), για την προώθηση της συμμετοχής των πολιτών και της αλλαγής νοοτροπίας.

---

(1)  Η ευθύνη των παραγωγών ισχύει σε όλους τους τομείς, ωστόσο πρέπει να αναγνωριστεί η ιδιαίτερη κατάσταση των γεωργών.

(2)  Ψήφισμα της ΕΟΚΕ με θέμα «Προτάσεις της ΕΟΚΕ για την ανασυγκρότηση και την ανάκαμψη μετά την κρίση της νόσου COVID-19»

(3)  Eurostat, Sustainable development in the EU [Βιώσιμη ανάπτυξη στην ΕΕ], 2020

(4)  ΕΕ C 106 της 31.3. 2020, σ. 1.

(5)  ΕΕ C 47 της 11.2.2020, σ. 30.

(6)  ΕΟΠ SOER 2020

(7)  ΕΟΠ.

(8)  Global Footprint Network [Δίκτυο για το παγκόσμιο αποτύπωμα].

(9)  Vandermaesen, T. κ.ά. (2019) EU overshoot day — Living beyond nature's limits [Ευρωπαϊκή ημέρα κρίσιμης εξάντλησης των πόρων — Ζώντας πέραν των ορίων της φύσης]. WWF.

(10)  SOER 2020

(11)  Steffen, W. κ.ά, 2015

(12)  Kettunen, M., Gionfra, S. και Monteville, M. (2019).EU circular economy and trade [Κυκλική οικονομία και εμπόριο της ΕΕ], Ινστιτούτο Ευρωπαϊκής Πολιτικής Περιβάλλοντος (IEEP), Βρυξέλλες/Λονδίνο

(13)  ΕΟΠ.

(14)  Eurostat

(15)  ΟΕΕ/ΗΕ (2018).

(16)  Rijnhout L., Stoczkiewicz M., Bolger M. (2018).Necessities for a Resource Efficient Europe [Οι επιταγές μιας Ευρώπης που χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τους πόρους]

(17)  ΕΟΠ (2018) Waste prevention in Europe [Πρόληψη των αποβλήτων στην Ευρώπη]

(18)  Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος (ΕΓΠ) (2019) Cool products don't cost the earth[Τα έξυπνα προϊόντα δεν κοστίζουν στη Γη].

(19)  ΟΟΣΑ (2019).

(20)  Zink, T. και Geyer, R. (2017).

(21)  Έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, Η ασφάλεια των τροφίμων στην ΕΕ, Ιούνιος 2019

(22)  The external costs of banana production [Το εξωτερικό κόστος της παραγωγής μπανάνας].

(23)  Pigou, A. C. (1920). The Economics of Welfare [Η οικονομία της ευημερίας]

(24)  Ευρωπαϊκή Επιτροπή Στρατηγική για την εσωτερίκευση του εξωτερικού κόστους COM(2008) 435 final.

(25)  Eurostat

(26)  Competition Policy and Sustainability: A study of industry attitudes towards multi-stakeholder collaboration in the UK grocery sector [Πολιτική ανταγωνισμού και βιωσιμότητα: Μια μελέτη των βιομηχανικών αντιλήψεων απέναντι στην πλειονομερή συνεργασία στον τομέα τροφίμων στο Ηνωμένο Βασίλειο] — Ίδρυμα Fairtrade Λονδίνο, ΗΒ, Απρίλιος 2019.

(27)  Οδηγία 2014/24/ΕΕ

(28)  Ευρωπαϊκή Επιτροπή — Πράσινες αγορές! — Εγχειρίδιο για τις πράσινες δημόσιες συμβάσεις.

(29)  Ευρωπαϊκή Επιτροπή — Κοινωνικές αγορές (Buying Social)

(30)  Ανακοίνωση της Επιτροπής — Κατευθυντήριες γραμμές για τις δημόσιες συμβάσεις καινοτομίας (2018)

(31)  Δηλαδή συγκεκριμένες αλλαγές συμπεριφοράς, έναντι της δηλωμένης βούλησης των ανθρώπων να αλλάξουν συμπεριφορά (η έρευνα σχετικά με την τελευταία συνοψίστηκε από τη LE Europe κ.ά. (2018).

(32)  LE Europe, VVA Europe, Ipsos, ConPolicy and Trinomics (2018).

(33)  Βλ. υποσημείωση 1.

(34)  ΕΟΠ.

(35)  ΕΓΕΚ (2020)

(36)  ΕΕ C 106 της 31.3.2020, σ. 1.

(37)  Rijnhout L., Stoczkiewicz M., Bolger M. (2018).

(38)  Ίδρυμα Ellen MacArthur (2019).

(39)  ΕΕ C 190 της 5.6.2019, σ. 9.

(40)  Gerritsen, E. και Underwood, E. (2019) What the Green Deal means for Europe's biodiversity [Τι σημαίνει η Πράσινη Συμφωνία για τη βιοποικιλότητα της Ευρώπης]. Allen, B. και Charveriat, C. (2018)

A meaty challenge [Μια βαθιά πρόκληση]. Ινστιτούτο Ευρωπαϊκής Πολιτικής Περιβάλλοντος (IEEP), Βρυξέλλες.

(41)  ΕΕ C 81 της 2.3. 2018, σ. 22

(42)  IEEP και FEPS

(43)  ΕΕ C 67 της 6.3. 2014, σ. 23.

(44)  Έκθεση της επιτροπής IMCO

(45)  ΕΕ C 440 της 6.12.2018, σ. 165.

(46)  Εκθέσεις του ΟΟΣΑ, της κοινωνίας των πολιτών και των συνδικαλιστικών ενώσεων

(47)  ΕΕ C 3 της 6.1.2001, σ. 2.

(48)  ΟΟΣΑ Due Diligence Guidance for Responsible Supply Chains in the Garment and Footwear Sector [Κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ για τη δέουσα επιμέλεια όσον αφορά την υπεύθυνη διαχείριση των αλυσίδων εφοδιασμού στον τομέα της ένδυσης και υπόδησης]

(49)  ΕΕ C 47 της 11.2.2020, σ. 30.

(50)  ΕΕ C 190 της 5.6.2019, σ. 9.