Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Το κόστος της μη μετανάστευσης (και της μη ένταξης)»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2019/C 110/01)

Εισηγητής:	ο κ. Pavel TRANTINA
Συνεισηγητής:	ο κ. José Antonio MORENO DÍAZ

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	15.2.2018
Νομική βάση	Άρθρο 29 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	7.11.2018
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.12.2018
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	539
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	149/09/13

1.   Σύνοψη συμπερασμάτων και συστάσεων

1.1.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η μετανάστευση έχει θετική επίδραση στον πληθυσμό και την αύξηση του εργατικού δυναμικού. Εάν αντιστραφεί η φυσική αύξηση του πληθυσμού, η μετανάστευση μπορεί να συμβάλει στη σταθεροποίηση του συνολικού πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού. Βεβαίως, η μετανάστευση δεν είναι η απόλυτη λύση για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην Ευρώπη. Ωστόσο, θα μπορούσε επίσης να αποτελέσει μέτρο διόρθωσης των ελλείψεων εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων που δεν σχετίζονται με τις δημογραφικές εξελίξεις.

1.2.

Το ενδεχόμενο απαλοιφής της μετανάστευσης στην Ευρώπη θα σήμαινε τα εξής: — Οι οικονομίες των κρατών μελών θα πληγούν ουσιαστικά· οι αγορές εργασίας θα υποστούν ενδεχομένως πρωτόγνωρες πιέσεις, ολόκληροι τομείς θα υποχωρήσουν, η γεωργική παραγωγή θα μειωθεί και ο κατασκευαστικός κλάδος δεν θα είναι σε θέση να συμβαδίζει με τη ζήτηση. — Οι δημογραφικές προκλήσεις θα επιδεινωθούν· τα συνταξιοδοτικά συστήματα ενδέχεται να καταστούν μη βιώσιμα, ο τομέας της υγείας και της περίθαλψης θα μπορούσε να καταρρεύσει, η απερήμωση ορισμένων περιοχών θα συνεχιστεί με ταχείς ρυθμούς. Στην ουσία, θα υπονομευόταν η κοινωνική συνοχή. — Η πλήρης απαγόρευση της νόμιμης μετανάστευσης θα οδηγήσει εγγενώς σε αύξηση των προσπαθειών παράτυπης μετανάστευσης· αυτό με τη σειρά του θα οδηγήσει σε υπερβολική μέριμνα για την ασφάλεια, υπερβολική καταστολή και υπερβολική αστυνόμευση, κάτι το οποίο ενέχει τεράστιο κόστος. Θα ενθαρρυνθούν η μαύρη αγορά εργασίας, η εκμετάλλευση και η σύγχρονη δουλεία, καθώς και οι απελπισμένες απόπειρες οικογενειακής επανένωσης. — Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία θα οξυνθούν ακόμη περισσότερο από ό,τι σήμερα· άτομα ήδη εγκατεστημένα με μεταναστευτικό υπόβαθρο, συμπεριλαμβανομένης της δεύτερης ή τρίτης γενιάς, θα γίνουν στόχος της λαϊκής δυσπιστίας και οργής.

1.3.

Αντιθέτως, στις χώρες υποδοχής μπορούν να εντοπιστούν οι ακόλουθες δυνατότητες όσον αφορά τη μετανάστευση: μπορούν να καλυφθούν κενές θέσεις εργασίας και χάσματα στις δεξιότητες, να διατηρηθεί η οικονομική ανάπτυξη και να συνεχιστεί η παροχή υπηρεσιών στον γηράσκοντα πληθυσμό, όταν δεν υπάρχει επαρκής αριθμός νέων σε τοπικό επίπεδο. Το χάσμα των συντάξεων μπορεί να καλυφθεί από τις εισφορές εργαζόμενων μεταναστών νεαρής ηλικίας. Οι μετανάστες αποφέρουν ενέργεια και καινοτομία. Οι χώρες υποδοχής εμπλουτίζονται από την πολιτισμική και εθνοτική πολυμορφία. Μπορούν να αναζωογονηθούν δε περιοχές που απερημώνονται —μεταξύ άλλων τα τοπικά σχολεία με μειούμενους αριθμούς μαθητών. Οι χώρες προέλευσης επωφελούνται από τα εμβάσματα (πληρωμές που αποστέλλονται στην πατρίδα από τους μετανάστες), τα οποία υπερβαίνουν τις ξένες ενισχύσεις. Οι μετανάστες που επιστρέφουν προσφέρουν αποταμιεύσεις, δεξιότητες και διεθνείς επαφές.

1.4.

Η αξιοποίηση του πλήρους δυναμικού της μετανάστευσης απαιτεί μια προσέγγιση με την οποία, μεταξύ άλλων, χρησιμοποιούνται καλύτερα οι δεξιότητες του μεταναστευτικού πληθυσμού. Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι κάτι τέτοιο πρέπει να υποστηρίζεται από τις κατάλληλες πολιτικές και μηχανισμούς πιστοποίησης δεξιοτήτων και καλεί την ΕΕ και τα κράτη μέλη να στηρίξουν την ταχεία ανάπτυξή τους. Επιπλέον, η ορθή εφαρμογή των συμπράξεων στον τομέα των δεξιοτήτων με τρίτες χώρες θα ήταν αμοιβαία επωφελής, τόσο για την ΕΕ όσο και για τις χώρες προέλευσης των μεταναστών.

1.5.

Η ΕΕ θα πρέπει να υιοθετήσει πολιτικές και μέτρα που θα υποστηρίζουν την ασφαλή, οργανωμένη και νόμιμη μετανάστευση, αλλά και θα ενισχύουν την ένταξη και την κοινωνική συνοχή.

1.6.

Η μη ένταξη ενέχει οικονομικούς, κοινωνικοπολιτισμικούς και πολιτικούς κινδύνους και κόστος. Ως εκ τούτου, η επένδυση στην κοινωνική ένταξη των μεταναστών είναι η καλύτερη πολιτική εξασφάλισης έναντι πιθανών μελλοντικών δαπανών, προβλημάτων και εντάσεων. Οι δημόσιες πολιτικές θα πρέπει να αντιμετωπίζουν τους φόβους, τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες διαφορετικών τμημάτων του πληθυσμού στις κοινωνίες της ΕΕ, ώστε να αποφεύγονται οι εχθρικές προς την ΕΕ και ξενοφοβικές ρητορείες. Προς τούτο, οι σχετικές πολιτικές θα πρέπει να περιλαμβάνουν ένα σαφές, συνεπές και αιτιολογημένο σύνολο υποχρεώσεων για τους ίδιους τους μετανάστες, αλλά και μια συνεπή καταγγελία της αντιμεταναστευτικής ρητορείας και συμπεριφοράς.

1.7.

Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει το γεγονός ότι η προώθηση της κοινωνικής ένταξης είναι καθοριστική για την ενίσχυση των θεμελιωδών αξιών και αρχών της ΕΕ, μεταξύ των οποίων η ποικιλομορφία, η ισότητα και η μη διάκριση είναι ζωτικής σημασίας. Η ένταξη αφορά όλη την κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων των μεταναστών που εγκαθίστανται σε μια χώρα υποδοχής, ανεξάρτητα από το καθεστώς ή την καταγωγή τους. Παρά ταύτα, απαιτούνται ειδικές πολιτικές για τα άτομα με ιδιαίτερα ευάλωτα σημεία (όπως οι πρόσφυγες)· η δε κατά περίπτωση και βασισμένη στην κοινότητα ειδική υποστήριξη μπορεί να αποφέρει καλύτερα αποτελέσματα από ό,τι μια αδιαφοροποίητη προσέγγιση. Επομένως, είναι επιτακτική ανάγκη τα κράτη μέλη της ΕΕ να διδαχθούν το ένα από το άλλο και να προσπαθήσουν ειλικρινά να αναπτύξουν ένα περιβάλλον στο οποίο είναι δυνατή η ένταξη των μεταναστών και η αποφυγή των κινδύνων.

2.   Ιστορικό και στόχοι της γνωμοδότησης

2.1.

Οι μεγαλύτερες μεταναστευτικές εισροές στην Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν προκαλέσει ανησυχίες στους πολίτες ότι θα ακολουθήσουν περαιτέρω ανεξέλεγκτες μετακινήσεις μεταναστών και έχουν υπογραμμίσει τη σημασία μιας κοινής προσέγγισης όσον αφορά την καταπολέμηση της παράτυπης μετανάστευσης, αλλά και της εξασφάλισης της ικανότητας της ΕΕ να αντιδρά. Τα κράτη μέλη της ΕΕ αντιμετωπίζουν προκλήσεις σχετικά με τη διαχείριση, τη χρηματοδότηση και την προβολή της μετανάστευσης, καθώς και φόβους εκ μέρους των πολιτών ως προς το θέμα αυτό. Ενώ η κατάσταση αποτελεί αντικείμενο εκμετάλλευσης από ορισμένους πολιτικούς, η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι είναι επείγουσα η ανάγκη να αλλάξουμε το αφήγημα για τη μετανάστευση και να επανέλθουμε σε μια ορθολογική συζήτηση βάσει γεγονότων. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες δεν πρέπει να θεωρούνται απειλή, αλλά ευκαιρία για το οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο της Ευρώπης.

2.2.

Οι τρέχουσες πολιτικές που θέτουν τον έλεγχο της μετανάστευσης στην κορυφή της ατζέντας για τις εξωτερικές υποθέσεις υπονομεύουν τη θέση της ΕΕ στις εξωτερικές σχέσεις, καθιστώντας την επιρρεπή στον εκβιασμό και την απώλεια αξιοπιστίας σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι η ΕΕ και τα κράτη μέλη πρέπει να υπερβούν το σημερινό μοντέλο και να διασφαλίσουν νόμιμους τρόπους εισόδου, που θα διευκολύνουν την οργανωμένη μετανάστευση και την επιτυχή ένταξη των ατόμων. Οι ασφαλείς και νόμιμες οδοί ενδέχεται να μετριάσουν τις πιέσεις που υφίσταται το σύστημα ασύλου της ΕΕ.

2.3.

Ταυτόχρονα, όσο οι αγορές της ΕΕ τροφοδοτούν τη ζήτηση εργασίας, θα υπάρχει μετανάστευση, είτε νόμιμη είτε όχι. Σε ορισμένα επαγγέλματα, τουλάχιστον, η ζήτηση θα αυξηθεί (κλάδοι περίθαλψης, οικιακής εργασίας, κοινωνικών υπηρεσιών, κατασκευών κλπ.) (1).

2.4.

Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης «Ημέρες της κοινωνίας πολιτών 2017» που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο, η Federica Mogherini, Ύπατη Εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, εκφώνησε κεντρική ομιλία με θέμα: «Η Ευρώπη στον κόσμο και ο ρόλος της υπέρ της ειρήνης και της σταθερότητας» (2). Στην ομιλία της, η κ. Mogherini δήλωσε ότι η Ευρώπη χρειάζεται τη μετανάστευση για οικονομικούς και πολιτισμικούς λόγους. Πρότεινε δε στην ΕΟΚΕ να εκπονήσει μελέτη ή έκθεση σχετικά με το κόστος που θα συνεπαγόταν η παύση της μετανάστευσης, διότι είχε την άποψη ότι ορισμένοι τομείς της ευρωπαϊκής οικονομίας θα κατέρρεαν, εάν όλοι οι μετανάστες εξαφανίζονταν από τη μία ημέρα στην άλλη. Η έκθεση παρουσιάζει τις απόψεις οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων ως προς το πώς θα ήταν μια Ευρώπη χωρίς μετανάστες. Η παρούσα γνωμοδότηση πρωτοβουλίας αποτελεί συνέχεια της ιδέας της.

2.5.

Η μετανάστευση έχει πολλά πρόσωπα: μπορεί να είναι νόμιμη, παράτυπη ή, όπως συμβαίνει τα τελευταία τρία χρόνια, ανθρωπιστική, μετά τον πόλεμο στη Συρία και σε άλλα μέρη του κόσμου. Οι μεταναστευτικές ροές είναι επίσης μεικτές και η μετανάστευση του εργατικού δυναμικού μπορεί να είναι εποχιακή, να αφορά χειρώνακτες ή εργαζομένους με υψηλά προσόντα. Το παρόν έγγραφο επικεντρώνεται κυρίως στην ασφαλή και οργανωμένη μετανάστευση εργατικού δυναμικού με τη στήριξη της ΕΕ (και στη σχετική οικογενειακή επανένωση). Ωστόσο, λαμβάνει επίσης υπόψη και άλλες μορφές μετανάστευσης στην ΕΕ και τη δυνητική συμβολή των μεταναστών υπό καθεστώς (προσωρινής) ανθρωπιστικής μετανάστευσης (αιτούντες άσυλο) και παράτυπης μετανάστευσης.

3.   Γενικές παρατηρήσεις

3.1.   Δημογραφικά στοιχεία — Η γήρανση του πληθυσμού και η μείωση του αριθμού του στην ΕΕ

3.1.1.

Στις αρχές του 21ου αιώνα, η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με τη γήρανση του πληθυσμού, τη στασιμότητα ή ακόμη και τη μείωση του αυτόχθονος πληθυσμού, την υψηλή ανεργία και —σε ορισμένα από τα βασικά μέλη της— με αργή οικονομική ανάπτυξη. Την ίδια στιγμή, η Ευρώπη παραμένει ένας από τους κύριους προορισμούς για τη μετανάστευση (3).

3.1.2.

Οι αλλαγές στο μέγεθος του εργατικού δυναμικού αποτελούν μία από τις κύριες προκλήσεις για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ενώ η προσφορά εργασίας (μέγεθος εργατικού δυναμικού) δεν αναπτύσσεται ανεξάρτητα από τη ζήτηση εργασίας, οι μελλοντικές τάσεις της μπορούν να εκτιμηθούν με το συνδυασμό διαφόρων ενδεχομένων συμμετοχής του εργατικού δυναμικού με προβολές πληθυσμού, όπως καθορίστηκαν από τους συντάκτες του Ευρωπαϊκού δελτίου δημογραφικών δεδομένων 2018 (European Demographic Data Sheet) (4). Το σημερινό εργατικό δυναμικό στην ΕΕ περιλαμβάνει περίπου 245 εκατομμύρια εργαζομένους. Για να εκτιμηθεί η μελλοντική προσφορά εργασίας έως το έτος 2060, οι συντάκτες κατέληξαν σε τρία ενδεχόμενα συμμετοχής του εργατικού δυναμικού, το οποίο ανέρχεται, κατά περίπτωση, στα 214, 227 ή 245 εκατομμύρια εργαζόμενους.

3.1.3.

ΣΕ άλλες προβλέψεις, όπως αυτή που παρουσιάστηκε στο ενημερωτικό δελτίο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη σύνοδο κορυφής για τις κοινωνικές υποθέσεις του Γκέτεμποργκ το 2017, υποστηρίζεται ότι το 2060, σε κάθε ηλικιωμένο άτομο θα αντιστοιχούν δύο άτομα σε ηλικία εργασίας· σημειωτέον ότι σήμερα αντιστοιχούν τέσσερα. Το γεγονός αυτό θέτει κρίσιμους κινδύνους για τη διατήρηση του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου όπως το γνωρίζουμε σήμερα.

3.1.4.

Από την άλλη πλευρά, η μετανάστευση έχει θετική επίδραση στον πληθυσμό και την αύξηση του εργατικού δυναμικού. Εάν η φυσική αύξηση του πληθυσμού αντιστραφεί, η μετανάστευση μπορεί να συμβάλει στη σταθεροποίηση του συνολικού πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού. Η μετανάστευση θα μπορούσε επίσης να αποτελέσει μέτρο διόρθωσης ελλείψεων εργατικού δυναμικού και δεξιοτήτων που δεν σχετίζονται με τις δημογραφικές εξελίξεις. Ωστόσο, όπως ισχυρίζεται και το Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών του Αμβούργου (HWWI) στην έκθεσή του με τίτλο «The Costs and Benefits of European Immigration» (Το κόστος και τα οφέλη της ευρωπαϊκής μετανάστευσης) (5), η μετανάστευση δεν είναι η απόλυτη λύση για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην Ευρώπη (εφόσον και οι μετανάστες γερνούν).

3.2.   Το δυναμικό της μετανάστευσης εργατικού δυναμικού από τρίτες χώρες

Μπορούν να εντοπιστούν τα ακόλουθα αποτελέσματα (6):

3.2.1.

Στις χώρες υποδοχής: — Μπορούν να καλυφθούν κενές θέσεις εργασίας και ελλείψεις δεξιοτήτων. — Μπορεί να διατηρηθεί η οικονομική ανάπτυξη. — Μπορούν να διατηρηθούν οι υπηρεσίες προς τον γηράσκοντα πληθυσμό, όταν δεν υπάρχουν αρκετοί νέοι άνθρωποι σε τοπικό επίπεδο. — Μπορεί να καλυφθεί το χάσμα των συντάξεων από τις εισφορές νέων εργαζόμενων μεταναστών νεαρής ηλικίας, οι οποίοι πληρώνουν επίσης φόρους. — Οι μετανάστες είναι φορείς ενέργειας και καινοτομίας. — Οι χώρες υποδοχής εμπλουτίζονται από την πολιτισμική και εθνοτική πολυμορφία. — Μπορούν να αναζωογονηθούν περιοχές που απερημώνονται, μεταξύ άλλων τα σχολεία με μειούμενους αριθμούς μαθητών.

3.2.2.

Στις χώρες προέλευσης: — Οι αναπτυσσόμενες χώρες επωφελούνται από τα εμβάσματα (πληρωμές που αποστέλλονται στην πατρίδα από τους μετανάστες), τα οποία υπερβαίνουν πλέον συχνά τις ξένες ενισχύσεις (7), αλλά και από τις πολιτιστικές ανταλλαγές. — Η ανεργία μειώνεται και οι νέοι μετανάστες ενισχύουν τις προοπτικές της ζωής τους. — Οι μετανάστες που επιστρέφουν προσφέρουν αποταμιεύσεις, δεξιότητες και διεθνείς επαφές.

4.   Το κόστος της μη μετανάστευσης

4.1.   Διατήρηση της οικονομικής ανάπτυξης και κάλυψη των αναγκών της αγοράς εργασίας

4.1.1.

Η μετανάστευση από χώρες εκτός της ΕΕ έχει άμεσο και έμμεσο αντίκτυπο στην οικονομική ανάπτυξη: φαίνεται ότι υπάρχει σαφής συνάφεια μεταξύ της αύξησης του εργατικού δυναμικού μέσω της μετανάστευσης και της συνολικής αύξησης του ΑΕγχΠ. Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια, η Σουηδία έχει χορηγήσει χιλιάδες άδειες εργασίας σε προγραμματιστές τεχνολογιών των πληροφοριών, σε εργάτες συγκομιδής καρπών και σε μάγειρες. Η μετανάστευση εργαζομένων έχει ιδιαίτερη αξία για τη σουηδική οικονομία: οι επιχειρήσεις που προσλαμβάνουν μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό αναπτύσσονται ταχύτερα από τις υπόλοιπες αντίστοιχες επιχειρήσεις. Σε ετήσια βάση, το μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό εκτός ΕΕ/ΕΟΧ συνεισφέρει πάνω από 1 δισεκατομμύριο ευρώ στο σουηδικό ΑΕγχΠ και πάνω από 400 εκατομμύρια ευρώ σε φορολογικά έσοδα (8).

4.1.2.

Λόγω των μεταναστών το εργατικό δυναμικό της Ευρώπης αυξήθηκε κατά 70 % μεταξύ 2004 και 2014 (9). Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ο αντίκτυπος που θα είχε η έλλειψη εργατικού δυναμικού αυτού του μεγέθους στην ευρωπαϊκή οικονομία και στα επιμέρους κράτη μέλη. Επιπλέον, ο αλλοδαπός πληθυσμός ενσωματώνεται συνήθως σε εξειδικευμένα τμήματα της αγοράς (τμηματοποίηση), τα οποία είτε αναπτύσσονται ραγδαία είτε παρακμάζουν, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη ευελιξία ανταπόκρισης στις απαιτήσεις της αγοράς εργασίας της ΕΕ.

4.1.3.

Ομοίως, οι μετανάστες είναι συμμέτοχοι στην απασχόληση σε κάθε χώρα, συμβάλλοντας στην κατανάλωση και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Οι μετανάστες επιχειρηματίες αυτές συνεισφέρουν στην οικονομική ανάπτυξη και την απασχόληση, συχνά αναζωογονώντας ξεχασμένες τέχνες και επαγγέλματα και, ολοένα και περισσότερο, συμμετέχουν στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών με προστιθέμενη αξία (10). Ως εκ τούτου, η ΕΟΚΕ συνιστά να ληφθούν ειδικά μέτρα σε επίπεδο ΕΕ, εθνικό και τοπικό εφόσον πρέπει να ενισχυθούν «το δημιουργικό πνεύμα και οι ικανότητες εφαρμογής καινοτομιών» των μεταναστών επιχειρηματιών. Για τον λόγο αυτό, πρέπει να εξαλειφθούν οι διακρίσεις και να δημιουργηθούν ίσοι όροι για όλους, έτσι ώστε να μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς και στη δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας (11).

4.1.4.

Δεδομένης της ιδιαίτερης τάσης τους να δραστηριοποιούνται σε υπηρεσίες παροχής φροντίδας και στις δραστηριότητες της συνεργατικής οικονομίας και της κυκλικής οικονομίας, η ΕΟΚΕ θεωρεί επίσης ότι οι επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας, εκτός από τη νέα απασχόληση, μπορούν επίσης να ενισχύσουν και να υποστηρίξουν την επιχειρηματικότητα και την πρόσβαση σε οικονομικές δραστηριότητες των μεταναστών εκτός της ΕΕ (12).

4.1.5.

Η μέτρηση των δημοσιονομικών επιπτώσεων της μετανάστευσης είναι πολύπλοκο ζήτημα. Ωστόσο, ο ΟΟΣΑ υποστηρίζει (13) ότι, συνολικά, οι μετανάστες είχαν ουδέτερο δημοσιονομικό αντίκτυπο τα τελευταία πενήντα χρόνια —δηλαδή οι δαπάνες που ενδεχομένως προκάλεσαν έχουν καλυφθεί από τα κέρδη που παρήχθησαν μέσω των εισπραττόμενων φόρων και εισφορών.

4.1.6.

Έρευνα της Oxford Economics (14) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι εργαζόμενοι μετανάστες συνέβαλαν στη διατήρηση επαρκούς προσφοράς εργασίας τροφοδοτώντας την οικονομική άνθηση του 2004-2008. Η διαθεσιμότητα μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού φαίνεται ότι κάνει τη διαφορά για ορισμένες επιχειρήσεις που επιβιώνουν ή που δεν χρειάζεται να μεταφέρουν την παραγωγή τους στην αλλοδαπή (οι συντάκτες παραθέτουν έρευνα σε 600 επιχειρήσεις, κατά την οποία το 31 % δήλωνε ότι οι μετανάστες ήταν σημαντικοί για την επιβίωση της επιχείρησης, ποσοστό που ανέβαινε στο 50 % στους τομείς της υγείας και της κοινωνικής πρόνοιας, καθώς και στον γεωργικό τομέα).

4.1.7.

Είναι σαφές ότι η μετανάστευση μπορεί να είναι οικονομικά επωφελής τόσο για τις χώρες προέλευσης όσο και για τις χώρες υποδοχής. Ωστόσο, με τις σημερινές οικονομικές και εμπορικές δομές, οι πλούσιες και ισχυρές χώρες ωφελούνται περισσότερο. Η μετανάστευση έχει επίσης τη δυνατότητα να φέρνει εγγύτερα τους λαούς από πολιτιστικής άποψης και να προωθεί την κατανόηση, επέρχονται όμως τριβές εάν δεν καταβληθούν προσπάθειες για τη διάλυση των παρεξηγήσεων, των προκαταλήψεων ή των μύθων μεταξύ του τοπικού πληθυσμού, αλλά και των κοινοτήτων των μεταναστών.

4.2.   Γεφύρωση του χάσματος δεξιοτήτων

4.2.1.

Γενικά, η ευρωπαϊκή οικονομία χάνει κάθε χρόνο πάνω από το 5 % της παραγωγικότητάς της λόγω της αναντιστοιχίας μεταξύ των δεξιοτήτων των εργαζομένων και των αναγκών της αγοράς εργασίας, σύμφωνα με μελέτη που ανέθεσε η ΕΟΚΕ στο Institute for Market Economics (Ινστιτούτο Οικονομικών της Αγοράς) (15) και δημοσιεύτηκε στις 24 Ιουλίου 2018. Σύμφωνα με την εν λόγω μελέτη, το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε απώλεια 80 λεπτών του ευρώ ανά ώρα εργασίας. Τα επαγγέλματα που έχουν πληγεί περισσότερο είναι οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών, οι γιατροί και, γενικότερα, οι τομείς των φυσικών επιστημών, της τεχνολογίας και της μηχανικής. Το φαινόμενο επηρεάζει επίσης τους εκπαιδευτικούς, τους νοσηλευτές και τις μαίες. Η τάση επιδεινώνεται λόγω της δημογραφικής παρακμής και των εξελίξεων στην τεχνολογία, όπως αναφέρουν οι συντάκτες. Αυτό το χάσμα δεξιοτήτων θα μπορούσε εν μέρει να αντιμετωπιστεί από τη μετανάστευση εργατικού δυναμικού.

4.2.2.

Εντούτοις, η αξιοποίηση του πλήρους δυναμικού της μετανάστευσης στον τομέα αυτό απαιτεί μια προσέγγιση η οποία, μεταξύ άλλων, θα εκμεταλλεύεται καλύτερα τις δεξιότητες των μεταναστών. Οι μετανάστες έχουν συνήθως περισσότερα προσόντα σε σχέση με τις θέσεις που τους προσφέρονται (16).

4.2.3.

Το χάσμα δεξιοτήτων μπορεί να γεφυρωθεί εν μέρει μόνο με την επικύρωση των δεξιοτήτων και των προσόντων των μεταναστών. Ωστόσο, οι μηχανισμοί επικύρωσης της ΕΕ εξακολουθούν να τελούν υπό ανάπτυξη και εξαρτώνται από τα κράτη μέλη. Το Ενωσιακό Εργαλείο Κατάρτισης Προφίλ Δεξιοτήτων δεν χρησιμοποιείται επαρκώς από τα κράτη μέλη και τους κατά τόπους φορείς. Παρά ταύτα, υπάρχουν μη κυβερνητικές πρωτοβουλίες, όπως οι «κάρτες ικανοτήτων» (competence cards) του ομίλου Bertelsmann Stiftung ή η επαγγελματική αυτοαξιολόγηση σε απευθείας σύνδεση (17).

4.2.4.

Η ορθή εφαρμογή συμπράξεων στον τομέα των δεξιοτήτων με τρίτες χώρες θα ήταν αμοιβαία επωφελής, τόσο για την ΕΕ όσο και για τις χώρες προέλευσης των μεταναστών.

4.3.   Διατήρηση του τομέα της περίθαλψης

4.3.1.

Οι ελλείψεις της αγοράς εργασίας στον τομέα της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης είναι σαν μια ωρολογιακή βόμβα. Πρόκειται για μια συνεχιζόμενη κρίση (18) και οι ελλείψεις αναμένεται να αυξηθούν, εάν δεν δοθούν οι κατάλληλες πολιτικές απαντήσεις. Η παροχή φροντίδας έχει χαρακτηριστεί στρατηγικός τομέας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή από το 1994. Το 2010, προειδοποίησε ότι έως το 2020 θα υπάρξει έλλειψη δύο εκατομμυρίων εργαζομένων στον κλάδο της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, εφόσον δεν αναληφθούν επειγόντως πρωτοβουλίες για να καλυφθούν οι ελλείψεις προσφοράς, της τάξεως του 1 εκατομμυρίου εργαζομένων στον κλάδο της μακροχρόνιας περίθαλψης (19).

4.3.2.

Οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού είναι εμφανέστατες στα επαγγέλματα φροντίδας σε πολλά κράτη μέλη. Η πρόσληψη τόσο νόμιμου όσο και παράτυπου προσωπικού φροντίδας αμβλύνει τις ελλείψεις στον τομέα της περίθαλψης. Τα συστήματα περίθαλψης της νότιας Ευρώπης, ειδικότερα, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε κατ’ οίκον προσωπικό περίθαλψης. Στην Ιταλία, για παράδειγμα, οι μετανάστες που παρέχουν κατ’ οίκον περίθαλψη αποτελούν περίπου τα τρία τέταρτα του εργατικού δυναμικού παροχής κατ’ οίκον φροντίδας (20).

4.3.3.

Οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης πλήττονται επίσης από τις ελλείψεις εργατικού δυναμικού στον κλάδο της φροντίδας, καθώς και από την αυξανόμενη ζήτηση υπηρεσιών περίθαλψης στη δυτική Ευρώπη. Για παράδειγμα, η Πολωνία παρέχει πολυάριθμους φροντιστές σε άλλες χώρες, παρότι το εγχώριο προσωπικό περίθαλψης έχει εξαντληθεί. Αυτή η ανεπάρκεια καλύπτεται με την άφιξη στην Πολωνία εργαζομένων από την Ουκρανία και από άλλες χώρες εκτός ΕΕ (21).

4.3.4.

Είναι επίσης αξιοσημείωτη η σημαντική οικονομική συμβολή των μεταναστριών σε οικογένειες και κοινότητες μέσω αμειβόμενης εργασίας, καθώς και η ανάγκη αντιμετώπισης των ανισοτήτων μεταξύ γυναικών και ανδρών στις αγορές εργασίας (22). Η έρευνα καταδεικνύει ότι η πλειονότητα των εργαζομένων μεταναστριών απασχολείται σε επαγγέλματα του τομέα των υπηρεσιών (π.χ. εστίαση, οικιακά και υγειονομικά επαγγέλματα). Το μειονέκτημα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστριες στις αγορές εργασίας της ΕΕ ενδέχεται να οφείλεται στην παράτυπη εργασία, την υποαπασχόληση και την απασχόληση βάσει προσωρινής σύμβασης, θα πρέπει δε να αναπτυχθούν περαιτέρω μέτρα για την εξασφάλιση ίσης μεταχείρισης και την παροχή προστασίας των ευάλωτων ατόμων.

4.4.   Αντιμετώπιση της απερήμωσης των αγροτικών και των απομακρυσμένων περιοχών

4.4.1.

Οι αγροτικές, ορεινές και νησιωτικές περιοχές απερημώνονται, γεγονός το οποίο δημιουργεί έναν επιδεινούμενο φαύλο κύκλο οικονομικής και κοινωνικής παρακμής, η ένταση της οποίας αυξάνεται όσο περισσότεροι άνθρωποι μεταναστεύουν στις πόλεις. Η απώλεια πληθυσμού μειώνει τα χρηματικά ποσά που κυκλοφορούν μέσα σε μια κοινότητα, γεγονός το οποίο επηρεάζει τη βιωσιμότητα των τοπικών επιχειρήσεων, των καταστημάτων και των μεταφορικών συνδέσεων, καθώς και τη διαθεσιμότητα βασικών εγκαταστάσεων και υπηρεσιών.

4.4.2.

Σε ορισμένες περιοχές της ΕΕ, για παράδειγμα στην Ιρλανδία ή στο Βρανδεμβούργο, η απερήμωση αντιμετωπίζεται με την εγκατάσταση μεταναστών. Στην περίπτωση της γεωργίας, για παράδειγμα, η συμβολή της μεταναστευτικής εργασίας στη Βόρεια Ιρλανδία υπήρξε καθοριστική για την επιβίωση ενός τομέα με σοβαρά προβλήματα όσον αφορά την προσφορά εργασίας και τη γήρανση του εργατικού δυναμικού. Ο πληθυσμός των μεταναστών είναι διατεθειμένος να αποδεχθεί θέσεις εργασίας με μισθούς και συνθήκες που έχουν απορριφθεί από τον τοπικό πληθυσμό και να ζήσει σε χωριά που διατρέχουν υψηλό κίνδυνο απερήμωσης, παρά το γεγονός ότι η εργασία ενδέχεται να αφορά έναν ιδιαίτερα άναρχο κλάδο με κίνδυνο εκμετάλλευσης της εργασίας (23).

4.4.3.

Υπάρχουν διαθέσιμες ευκαιρίες στο πλαίσιο της πολιτικής ανάπτυξης της υπαίθρου της ΕΕ για την παροχή βοήθειας στις τοπικές αγροτικές κοινότητες όσον αφορά την άφιξη των μεταναστών. Ορισμένες οργανώσεις αγροτικής ανάπτυξης έχουν επισημάνει την πιθανή βοήθεια που μπορούν να προσφέρουν οι αγροτικές περιοχές στους μετανάστες, η άφιξη των οποίων μπορεί να συμβάλει στην αναζωογόνηση περιοχών που πλήττονται από υποπληθυσμό ή/και οικονομική ύφεση. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τόνισε τη σπουδαιότητα της παροχής στήριξης όσον αφορά την κοινωνική ένταξη και την ενσωμάτωση των μεταναστών στην αγορά εργασίας σε μελέτη του το 2017 (24).

4.5.   Εξέταση της πολιτισμικής πολυμορφίας

4.5.1.

Η έλλειψη μεταναστευτικού πληθυσμού θα απέβαινε εις βάρος της ποικιλομορφίας στις χώρες της ΕΕ, οδηγώντας στην άρθρωση ξενοφοβικού και αυτάρεσκου λόγου, ο οποίος έρχεται σε αντίθεση με τις κύριες αρχές της ΕΕ. Επιπλέον, θα χάναμε τη συμβολή του στη διάδοση αξιών όπως η ίση μεταχείριση και η μη διάκριση —εν προκειμένω η προβολή του πληθυσμού με μεταναστευτικό υπόβαθρο συνέβαλε στην επίτευξη προόδου τα τελευταία χρόνια.

4.6.

Για όλα τα παραπάνω, η παύση της μετανάστευσης στην ΕΕ πρέπει να απορριφθεί ως μη ρεαλιστικό, μη εφαρμόσιμο και εξαιρετικά επιβλαβές σενάριο.

5.   Το κόστος της μη ένταξης (και τρόποι αποφυγής του)

5.1.

Για να αξιοποιηθεί πλήρως το δυναμικό της μετανάστευσης στην Ευρώπη, όπως προαναφέρθηκε, και για να ελαχιστοποιηθούν ταυτόχρονα οι σχετικοί και μακροχρόνιοι κίνδυνοι και το κοινωνικοοικονομικό κόστος που μπορεί να αποφευχθεί, είναι πρωταρχικής σημασίας να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μια επιτυχή ένταξη των μεταναστών.

5.2.

Τα βασικά σημεία που σχετίζονται με την κατανόηση της έννοιας από την ΕΕ απαριθμούνται στις κοινές βασικές αρχές για την πολιτική ένταξης των μεταναστών στην ΕΕ, οι οποίες εγκρίθηκαν από το Συμβούλιο το 2004 (25). Εκεί, η ένταξη νοείται ως μια «δυναμική, αμφίδρομη διαδικασία αμοιβαίας προσαρμογής από πλευράς όλων των μεταναστών και των κατοίκων των κρατών μελών». Ο ορισμός αυτός έρχεται σε αντίθεση με την ευρέως διαδεδομένη εσφαλμένη αντίληψη της ένταξης ως αφομοίωσης, μιας μονόδρομης —δηλαδή— διεργασίας κατά την οποία τα άτομα εγκαταλείπουν τα εθνικά και πολιτιστικά τους χαρακτηριστικά έναντι εκείνων της νέας χώρας διαμονής τους (26). Ωστόσο, όπως επαναλαμβάνεται στο σχέδιο δράσης της ΕΕ για την ένταξη των υπηκόων τρίτων χωρών του 2016, ένα ουσιαστικό στοιχείο διαβίωσης και συμμετοχής στην ΕΕ είναι η κατανόηση και ο ενστερνισμός των θεμελιωδών αξιών της (27).

5.3.

Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η ένταξη αφορά όλους τους μετανάστες που εγκαθίστανται σε μια χώρα υποδοχής, ανεξάρτητα από το καθεστώς ή την καταγωγή τους. Παρά ταύτα, απαιτούνται ειδικές πολιτικές για τα άτομα με ιδιαίτερα ευάλωτα σημεία (όπως οι πρόσφυγες), μια προσέγγιση δε με βάση την κοινότητα μπορεί να αποφέρει καλύτερα αποτελέσματα από ό, τι μια αδιαφοροποίητη προσέγγιση.

5.4.

Η απασχόληση αποτελεί βασικό στοιχείο της διαδικασίας ένταξης. Τα κράτη μέλη και οι οικονομικοί και κοινωνικοί εταίροι θεωρούν συνεπώς προτεραιότητα την ένταξη των μεταναστών στην αγορά εργασίας. Πράγματι, η ζήτηση για διακινούμενους εργαζομένους εξακολουθεί να αποτελεί έναν από τους βασικούς κινητήριους μοχλούς της μετανάστευσης.

5.5.

Μεταξύ των υπόλοιπων κυριότερων μεταβλητών που καθορίζουν την ένταξη των μεταναστών από την πλευρά του κράτους υποδοχής συγκαταλέγονται η βεβαιότητα και η προβλεψιμότητα του καθεστώτος μετανάστευσης, οι δυνατότητες και τα εμπόδια στην απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη, οι ευκαιρίες οικογενειακής επανένωσης, η διαθεσιμότητα μαθημάτων γλώσσας, οι απαιτήσεις γλωσσικής και πολιτιστικής γνώσης, τα πολιτικά δικαιώματα, καθώς και το ανοικτό πνεύμα γενικότερα της εκάστοτε κοινωνίας και η προθυμία της να αγκαλιάσει, να βοηθήσει και να αλληλεπιδράσει με τους νεοαφιχθέντες, καθώς και αντίστροφα.

5.6.

Επιπλέον, η ένταξη των μεταναστών συνδέεται στενά με πληθώρα πολιτικών που σχετίζονται, ενδεικτικά, με την προστασία στον χώρο εργασίας, τη στέγαση, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, την εκπαίδευση, τα δικαιώματα των γυναικών, την ισότητα και τη μη διάκριση.

5.7.

Σε μια προσπάθεια ποσοτικοποίησης των πολιτικών που εφαρμόζονται, εκπονήθηκε ο δείκτης πολιτικής για την κοινωνική ένταξη μεταναστών (MIPEX), ο οποίος παρέχει συγκρίσιμα στοιχεία για τα κράτη μέλη της ΕΕ και αρκετές άλλες χώρες (28). Στα αποτελέσματά του υπογραμμίζονται οι υφιστάμενες αποκλίσεις μεταξύ των κρατών μελών, συμπεριλαμβανομένου του διαρκούς διαχωρισμού Ανατολής-Δύσης.

5.8.

Σύμφωνα με τη λογική του ενδεχόμενου της «μη ένταξης των μεταναστών», μπορούν να εντοπιστούν οι ακόλουθοι κίνδυνοι ή/και κόστος:

5.8.1.   Οικονομικοί

—	αποκλεισμός των μεταναστών από την επίσημη εργασία (και αύξηση της αδήλωτης εργασίας)·

—	αυξημένο κόστος διαχείρισης των κοινωνικών ζητημάτων μετά την εμφάνισή τους, αντί για την πρόληψή τους·

—	αδυναμία των μεταναστών να αξιοποιήσουν πλήρως το δυναμικό τους (η οποία συχνά μεταφέρεται στις επόμενες γενιές).

5.8.2.   Κοινωνικοπολιτισμικοί

—	έλλειψη ταύτισης με τις αξίες και τα πρότυπα της χώρας υποδοχής και αποδοχής τους·

—	επιδείνωση των κοινωνικοπολιτισμικών διαφορών μεταξύ των μεταναστών και των κοινοτήτων υποδοχής·

—	διαρθρωτικές διακρίσεις εις βάρος των μεταναστών, συμπεριλαμβανομένης της έλλειψης επαρκούς πρόσβασης σε υπηρεσίες·

—	αυξημένη ξενοφοβία και αμοιβαία δυσπιστία·

—	αναπαραγωγή γλωσσικών εμποδίων·

—	χωρικός διαχωρισμός που οδηγεί σε πλήρη γκετοποίηση·

—	διάσπαση της συνολικής κοινωνικής συνοχής.

5.8.3.   Ασφάλεια

—	αύξηση της υποκίνησης μίσους και των εγκλημάτων μίσους·

—	κάμψη στην επιβολή του νόμου και πιθανή αύξηση των ποσοστών εγκληματικότητας, ιδίως σε κοινωνικά αποκλεισμένες περιοχές·

—	πιθανή ριζοσπαστικοποίηση και αυξημένη υποστήριξη ακραίων ιδεολογιών (τόσο από τις κοινότητες των μεταναστών όσο και από την κοινωνία υποδοχής).

5.9.

Με βάση τα ανωτέρω, η επένδυση στην ένταξη των μεταναστών είναι η καλύτερη ασφαλιστική πολιτική έναντι πιθανών μελλοντικών δαπανών, προβλημάτων και εντάσεων.

5.10.

Οι σχετικές πολιτικές θα πρέπει να περιλαμβάνουν ένα σαφές, συνεκτικό και αιτιολογημένο σύνολο υποχρεώσεων για τους ίδιους τους μετανάστες, αλλά και μια συνεπή καταγγελία της αντιμεταναστευτικής ρητορικής και συμπεριφοράς.

5.11.

Επομένως, είναι επιτακτική ανάγκη τα κράτη μέλη της ΕΕ να διδαχθούν το ένα από το άλλο και να προσπαθήσουν ειλικρινά να προωθήσουν ένα περιβάλλον στο οποίο είναι δυνατή η ένταξη των μεταναστών και η αποφυγή των κινδύνων που αναφέρθηκαν παραπάνω.

5.12.

Θα πρέπει να επισημανθεί ανοικτά ότι οι κυβερνητικές προσπάθειες να ποινικοποιηθούν ή να περιθωριοποιηθούν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο οι μετανάστες, η επιδείνωση του εθνοτικού εθνικισμού και οι περικοπές στη χρηματοδότηση των μέτρων ένταξης (συμπεριλαμβανομένης της μη κατανομής πόρων που διαθέτει η ΕΕ) —όπως διαπιστώθηκε πρόσφατα σε ορισμένα κράτη μέλη— έρχονται σε άμεση αντίφαση με τους στόχους αυτούς και μπορούν να προκαλέσουν ανεπανόρθωτη βλάβη μακροπρόθεσμα.

5.13.

Τέλος, η προώθηση της ένταξης είναι καθοριστική για την ενίσχυση των θεμελιωδών αξιών και αρχών της ΕΕ, μεταξύ των οποίων η ποικιλομορφία, η ισότητα και η μη διάκριση είναι ζωτικής σημασίας.

---

(1)  Για παράδειγμα, μεταξύ των 4,3 εκατομμυρίων μεταναστών στην ΕΕ το 2016, εκτιμάται ότι υπήρχαν περίπου 2 εκατομμύρια πολίτες από χώρες εκτός της ΕΕ, 1,3 εκατομμύρια άτομα με ιθαγένεια διαφορετικού κράτους μέλους της ΕΕ από εκείνο στο οποίο μετανάστευσαν, περίπου 929 000 άτομα που μετανάστευσαν σε κράτος μέλος της ΕΕ του οποίου είχαν την ιθαγένεια (για παράδειγμα, παλιννοστούντες ή υπήκοοι που έχουν γεννηθεί στο εξωτερικό), καθώς και περίπου 16 000 απάτριδες.

(2)  Κεντρική ομιλία της κ. Federica Mogherini κατά την εκδήλωση «Ημέρες της κοινωνίας πολιτών 2017».

(3)  Πύλη δεδομένων για τη μετανάστευση.

(4)  Ευρωπαϊκό δελτίο δημογραφικών δεδομένων 2018 (European Demographic Data Sheet 2018).

(5)  «The costs and benefits of European immigration», Econstor («Το κόστος και τα οφέλη της ευρωπαϊκής μετανάστευσης»).

(6)  Εμπνέεται και χρησιμοποιεί τα συμπεράσματα της έκθεσης με τίτλο «The pros and cons of Migration» (Τα υπέρ και τα κατά της μετανάστευσης), Embrace.

(7)  Perspectives on Global Development 2017, ΟΟΣΑ (Προοπτικές για την παγκόσμια ανάπτυξη).

(8)  DAMVAD Analytics (2016): «Labour immigration contributes to Swedish economic development» (Η μετανάστευση εργατικού δυναμικού συμβάλλει στη σουηδική οικονομική ανάπτυξη).

(9)  ΟΟΣΑ (2014): «Is migration good for the economy?» (Είναι καλή η μετανάστευση για την οικονομία;). Συζητήσεις για τη μεταναστευτική πολιτική.

(10)  Rath, J., Eurofound (2011), «Promoting ethnic entrepreneurship in European cities», Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο.

(11)  ΕΕ C 351 της 15.11.2012, σ. 16.

(12)  ΕΕ C 283 της 10.8.2018, σ. 1.

(13)  International Migration Outlook 2013, ΟΟΣΑ (Επισκόπηση της διεθνούς μετανάστευσης).

(14)  Department for Employment and Learning (Υπουργείο Απασχόλησης και Μάθησης), Ηνωμένο Βασίλειο: The Economic, Labour Market and Skills Impacts of Migrant Workers in Northern Ireland (Οι επιπτώσεις των μεταναστών εργαζομένων στη Βόρεια Ιρλανδία από την άποψη της οικονομίας, της αγοράς εργασίας και των δεξιοτήτων).

(15)  ΕΟΚΕ (2018): «Αναντιστοιχίες δεξιοτήτων — εμπόδιο στην ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων της ΕΕ» (ISBN: 978-92-830-4159-7).

(16)  LABOUR-INT: «Integration of migrants and refugees in the labour market through a multi-stakeholder approach» (Η ένταξη των μεταναστών και των προσφύγων στην αγορά εργασίας μέσω μιας προσέγγισης πολλαπλών φορέων).

(17)  Meine Berufserfahrung zählt.

(18)  UNI Europa UNICARE (2016).

(19)  Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2013).

(20)  Υπηρεσία Έρευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2016).

(21)  ΕΕ C 487 της 28.12.2016, σ. 7.

(22)  Έκθεση «Οι μετανάστριες στο εργατικό δυναμικό της ΕΕ. Σύνοψη των πορισμάτων», Επιτροπή.

(23)  Nori, M. (2017). «The shades of green: migrants' contribution to EU agriculture: context, trends, opportunities, challenges» (Οι αποχρώσεις του πράσινου: η συμβολή των μεταναστών στη γεωργία της ΕΕ: πλαίσιο, τάσεις, ευκαιρίες, προκλήσεις).

(24)  «Η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης της ΕΕ και η ένταξη των μεταναστών», ΕΚ.

(25)  «Common Basic Principles for Immigrant Integration Policy in the EU» (Κοινές βασικές αρχές για την πολιτική ένταξης των μεταναστών στην ΕΕ).

(26)  Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την εννοιολογική διαφορά, βλ. για παράδειγμα Assimilation vs integration, Centre for the Study of Islam in the UK, RE teachers Resource Area (Αφομοίωση εναντίον ένταξης, Κέντρο για τη μελέτη του Ισλάμ στο Ηνωμένο Βασίλειο, Τομέας εκπαιδευτικών πόρων καθηγητών θρησκευτικής εκπαίδευσης).

(27)  Σχέδιο δράσης για την ένταξη των υπηκόων τρίτων χωρών.

(28)  Migrant Integration Policy Index 2015: «How countries are promoting integration of immigrants» (Δείκτης πολιτικής για την κοινωνική ένταξη μεταναστών 2015: Πώς προωθούν οι χώρες την ένταξη των μεταναστών).