61999J0299

1. ροσέγγιση των νομοθεσιών - Σήματα - Οδηγία 89/104 - Άρνηση καταχωρίσεως ή ακυρότητα - Έλλειψη διακριτικού χαρακτήρα - Σχέση μεταξύ των διατάξεων του άρθρου 3, παράγραφοι 1, στοιχεία β_ έως δ_, και 3, αφενός, και του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, αφετέρου

(Οδηγία 89/104 του Συμβουλίου, άρθρο 3 § 1, στοιχ. α_ έως δ_, και § 3)

2. ροσέγγιση των νομοθεσιών - Σήματα - Οδηγία 89/104 - Σημεία που μπορούν να συνιστούν σήμα - Σήμα αποτελούμενο από το σχήμα του προϊόντος - Εκτίμηση του διακριτικού χαρακτήρα - Κριτήρια - Αυθαίρετη προσθήκη - Κριτήριο μη απαιτούμενο

(Οδηγία 89/104 του Συμβουλίου, άρθρο 2)

3. ροσέγγιση των νομοθεσιών - Σήματα - Οδηγία 89/104 - Άρνηση καταχωρίσεως ή ακυρότητα - Έλλειψη διακριτικού χαρακτήρα - Διακριτικός χαρακτήρας αποκτηθείς με τη χρήση - Έννοια - Κριτήρια

(Οδηγία 89/104 του Συμβουλίου, άρθρο 3 § 3)

4. ροσέγγιση των νομοθεσιών - Σήματα - Οδηγία 89/104 - Άρνηση καταχωρίσεως ή ακυρότητα - Σημείο αποτελούμενο από το σχήμα του προϊόντος που είναι απαραίτητο για την επίτευξη ενός τεχνικού αποτελέσματος - Έννοια - Ύπαρξη άλλων σχημάτων που μπορούν να οδηγήσουν στην επίτευξη του ιδίου τεχνικού αποτελέσματος - Δεν ασκεί επιρροή επί του λόγου αρνήσεως καταχωρίσεως

(Οδηγία 89/104 του Συμβουλίου, άρθρο 3 § 1, στοιχ. ε_)

1. Δεν υφίσταται κατηγορία σημάτων των οποίων η καταχώριση δεν αποκλείεται μεν κατά το άρθρο 3, παράγραφοι 1, στοιχεία β_ έως δ_, και 3, της οδηγίας 89/104, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων, των οποίων η καταχώριση αποκλείεται ωστόσο βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας με την αιτιολογία ότι τα εν λόγω σήματα δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα του δικαιούχου του σήματος από εκείνα άλλων επιχειρήσεων.

( βλ. σκέψη 40, διατακτ. 1 )

2. Για να είναι ικανό το σχήμα του προϊόντος για το οποίο ζητείται η καταχώριση του σχετικού σημείου να διακρίνει το προϊόν αυτό, για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 2 της οδηγίας 89/104, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων, δεν απαιτείται η ύπαρξη καμιάς αυθαίρετης προσθήκης, για παράδειγμα ενός διακοσμητικού στοιχείου χωρίς λειτουργικό σκοπό. ράγματι, τα κριτήρια εκτιμήσεως του διακριτικού χαρακτήρα των τρισδιαστάτων σημάτων δεν διαφέρουν από εκείνα που ισχύουν για τις άλλες κατηγορίες σημάτων και το εν λόγω σχήμα πρέπει απλώς να είναι ικανό να διακρίνει το προϊόν του δικαιούχου του σήματος από εκείνα των άλλων επιχειρήσεων και, κατά συνέπεια, να πληροί τη βασική λειτουργία του, ήτοι την εξασφάλιση της προελεύσεως του προϊόντος.

( βλ. σκέψεις 48-50, διατακτ. 2 )

3. Σε περίπτωση που ένας επιχειρηματίας είναι ο μοναδικός προμηθευτής συγκεκριμένων προϊόντων στην αγορά, η συχνή χρήση ενός σημείου, συνισταμένου στο σχήμα των προϊόντων αυτών, μπορεί να αρκεί για να προσδώσει στο σημείο διακριτικό χαρακτήρα για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας 89/104, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων, όταν, λόγω ακριβώς της χρήσεως αυτής, σημαντικό ποσοστό των ενδιαφερομένων συνδέει το εν λόγω σχήμα με τον ως άνω επιχειρηματία, αποκλειομένης κάθε άλλης επιχειρήσεως, ή πιστεύει ότι τα προϊόντα με το σχήμα αυτό προέρχονται από τον εν λόγω επιχειρηματία. Εντούτοις, όσον αφορά τις περιστάσεις υπό τις οποίες πληρούται η προϋπόθεση που προβλέπει η προαναφερθείσα διάταξη, εναπόκειται στο εθνικό δικαστήριο να εξετάσει αν αποδεικνύονται βάσει συγκεκριμένων και αξιόπιστων στοιχείων, αν λαμβάνεται υπόψη η τεκμαιρόμενη αντίληψη του μέσου καταναλωτή της κατηγορίας των οικείων προϊόντων και υπηρεσιών, που έχει τη συνήθη πληροφόρηση και είναι ευλόγως προσεκτικός και ενημερωμένος, και αν το γεγονός ότι οι ενδιαφερόμενοι θεωρούν ότι το προϊόν προέρχεται από συγκεκριμένη επιχείρηση στηρίζεται στη χρήση του σήματος ως σήματος.

( βλ. σκέψη 65, διατακτ. 3 )

4. Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας 89/104, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων, έχει την έννοια ότι ένα σημείο που αποτελείται αποκλειστικά από το σχήμα ενός προϊόντος δεν μπορεί να καταχωρισθεί δυνάμει της διατάξεως αυτής εφόσον αποδεικνύεται ότι τα ουσιώδη λειτουργικά χαρακτηριστικά του σχήματος αυτού συνδέονται αποκλειστικά με το τεχνικό αποτέλεσμα. Επιπλέον, η απόδειξη της υπάρξεως άλλων σχημάτων που καθιστούν δυνατή την επίτευξη του ίδιου τεχνικού αποτελέσματος δεν είναι ικανή να εμποδίσει την εφαρμογή της διατάξεως αυτής όσον αφορά τη μη καταχώριση ή τη δυνατότητα ακυρώσεως σημείου ή σήματος.

( βλ. σκέψη 84, διατακτ. 4 )

Στην υπόθεση C-299/99,

που έχει ως αντικείμενο αίτηση του Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) (Ηνωμένο Βασίλειο) προς το Δικαστήριο, κατ' εφαρμογήν του άρθρου 234 ΕΚ, με την οποία ζητείται, στο πλαίσιο της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου μεταξύ

Koninklijke Philips Electronics NV

και

Remington Consumer Products Ltd,

η έκδοση προδικαστικής αποφάσεως ως προς την ερμηνεία των άρθρων 3, παράγραφοι 1 και 3, 5, παράγραφος 1, και 6, παράγραφος 1, στοιχείο β_, της πρώτης οδηγίας 89/104/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 21ης Δεκεμβρίου 1988, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων (ΕΕ L 40, σ. 1),

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ,

συγκείμενο από τους G. C. Rodríguez Iglesias, ρόεδρο, P. Jann, F. Macken (εισηγήτρια), N. Colneric και S. von Bahr, προέδρους τμήματος, C. Gulmann, D. A. O. Edward, A. La Pergola, J.-P. Puissochet, J. N. Cunha Rodrigues και C. W. A. Timmermans, δικαστές,

γενικός εισαγγελέας: D. Ruiz-Jarabo Colomer

γραμματέας: D. Louterman-Hubeau, προϊσταμένη τμήματος,

λαμβάνοντας υπόψη τις γραπτές παρατηρήσεις που κατέθεσαν:

- η Koninklijke Philips Electronics NV, εκπροσωπούμενη από τους H. Carr και D. Anderson, QC, καθώς και από τον καθηγητή W. A. Hoyng, ενεργούντες αρχικά κατ' εντολήν του δικηγορικού γραφείου Eversheds Solicitors και, στη συνέχεια, του γραφείου Allen & Overy, solicitors,

- η Remington Consumer Products Ltd, εκπροσωπούμενη από το δικηγορικό γραφείο Lochners Technology Solicitors, solicitors,

- η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, εκπροσωπούμενη από τη R. Magrill, επικουρούμενη από την S. Moore, barrister,

- η Γαλλική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από την K. Rispal-Bellanger και την A. Maitrepierre,

- η Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, εκπροσωπούμενη από την K. Banks,

έχοντας υπόψη την έκθεση ακροατηρίου,

αφού άκουσε τις προφορικές παρατηρήσεις της Koninklijke Philips Electronics NV, εκπροσωπούμενης από τους H. Carr και W. A. Hoyng, της Remington Consumer Products Ltd, εκπροσωπούμενης από τους S. Thorley και R. Wyand, QC, της Κυβερνήσεως του Ηνωμένου Βασιλείου, εκπροσωπούμενης από την R. Magrill, επικουρούμενη από τον D. Alexander, barrister, και της Επιτροπής, εκπροσωπούμενης από την K. Banks, κατά τη συνεδρίαση της 29ης Νοεμβρίου 2000,

αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 23ης Ιανουαρίου 2001,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1 Με διάταξη της 5ης Μα_ου 1999, που περιήλθε στο Δικαστήριο στις 9 Αυγούστου 1999, το Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division), υπέβαλε, δυνάμει του άρθρου 234 ΕΚ, επτά προδικαστικά ερωτήματα ως προς την ερμηνεία των άρθρων 3, παράγραφοι 1 και 3, 5, παράγραφος 1, και 6, παράγραφος 1, στοιχείο β_, της πρώτης οδηγίας 89/104/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 21ης Δεκεμβρίου 1988, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων (ΕΕ 1989, L 40, σ. 1, στο εξής: οδηγία).

2 Τα ερωτήματα αυτά ανέκυψαν στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ των εταιριών Koninklijke Philips Electronics NV (στο εξής: Philips) και Remington Consumer Products Ltd (στο εξής: Remington), σχετικά με παραποίηση σήματος το οποίο είχε καταχωρίσει η Philips, με βάση τη χρήση του, κατ' εφαρμογήν του Trade Marks Act 1938 (νόμου περί σημάτων του 1938).

Το νομικό πλαίσιο

Η κοινοτική ρύθμιση

3 Σκοπός της οδηγίας είναι, κατά την πρώτη αιτιολογική σκέψη της, η προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων, προκειμένου να καταργηθούν οι υφιστάμενες διαφορές, οι οποίες δύνανται να παρεμποδίσουν την ελεύθερη κυκλοφορία των προϊόντων και την ελεύθερη παροχή των υπηρεσιών και να νοθεύσουν τους όρους του ανταγωνισμού εντός της κοινής αγοράς.

4 Εντούτοις, όπως προκύπτει από την τρίτη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας, αυτή δεν αποσκοπεί στην πλήρη προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων.

5 Το άρθρο 2 της οδηγίας, με τίτλο «Σημεία από τα οποία είναι δυνατόν να συνίσταται ένα σήμα», ορίζει τα εξής:

«Το σήμα μπορεί να συνίσταται από οποιαδήποτε σημεία επιδεχόμενα γραφικής παράστασης, ιδίως δε από λέξεις, συμπεριλαμβανομένου του ονόματος προσώπων, από εικόνες, γράμματα, αριθμούς, το σχήμα του προϊόντος ή της συσκευασίας του, εφόσον τα σημεία αυτά μπορούν από τη φύση τους να διακρίνουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχείρησης από τα αντίστοιχα άλλων επιχειρήσεων.»

6 Το άρθρο 3 της οδηγίας, που απαριθμεί τους λόγους μη καταχωρίσεως ή ακυρότητας της καταχωρίσεως, προβλέπει τα ακόλουθα:

«1. Δεν καταχωρούνται ή, εάν έχουν καταχωρισθεί, είναι δυνατόν να κηρυχθούν άκυρα :

α) τα σημεία από τα οποία δεν δύναται να συνίσταται ένα σήμα,

β) τα σήματα που στερούνται διακριτικού χαρακτήρα,

γ) τα σήματα που συνίστανται αποκλειστικά από σημεία ή ενδείξεις που μπορούν να χρησιμεύσουν στο εμπόριο, προς δήλωση του είδους, της ποιότητας, της ποσότητας, του προορισμού, της αξίας, της γεωγραφικής προέλευσης ή του χρόνου παραγωγής του προϊόντος ή της παροχής της υπηρεσίας ή άλλων χαρακτηριστικών του προϊόντος ή της υπηρεσίας,

δ) τα σήματα που συνίστανται αποκλειστικά από σημεία ή ενδείξεις τα οποία έχουν καταστεί συνήθη στην καθημερινή γλώσσα ή στη θεμιτή και πάγια πρακτική του εμπορίου,

ε) τα σήματα που αποτελούνται αποκλειστικά:

- από το σχήμα που επιβάλλει η ίδια η φύση του προϊόντος ή

- από το σχήμα του προϊόντος που είναι απαραίτητο για την επίτευξη ενός τεχνικού αποτελέσματος ή

- από το σχήμα που προσδίδει ουσιαστική αξία στο προϊόν

[...].

3. Ένα σήμα γίνεται δεκτό προς καταχώριση ή δεν κηρύσσεται άκυρο κατ' εφαρμογή της παραγράφου 1, στοιχεία β_, γ_ ή δ_, εφόσον, πριν από την ημερομηνία της αίτησης καταχώρισης και μετά από τη χρήση που του έχει γίνει, απέκτησε διακριτικό χαρακτήρα. Τα κράτη μέλη μπορούν επίσης να προβλέπουν ότι η παρούσα διάταξη εφαρμόζεται επίσης εφόσον ο διακριτικός χαρακτήρας αποκτήθηκε μετά την αίτηση καταχώρισης ή μετά την καταχώριση.

[...]»

7 Το άρθρο 5, παράγραφος 1, που αφορά τα απορρέοντα από το σήμα δικαιώματα, ορίζει:

«Το καταχωρισμένο σήμα παρέχει στον δικαιούχο αποκλειστικό δικαίωμα. Ο δικαιούχος δικαιούται να απαγορεύει σε κάθε τρίτο να χρησιμοποιεί στις συναλλαγές, χωρίς τη συγκατάθεσή του:

α) σημείο πανομοιότυπο με το σήμα για προϊόντα ή υπηρεσίες πανομοιότυπες με εκείνες για τις οποίες το σήμα έχει καταχωριστεί·

β) σημείο για το οποίο, λόγω της ταυτότητας ή της ομοιότητάς του με το σήμα και της ταυτότητας ή της ομοιότητας των προϊόντων ή των υπηρεσιών που καλύπτονται από το σήμα και το σημείο, υπάρχει κίνδυνος σύγχυσης του κοινού, συμπεριλαμβανομένου και του κινδύνου συσχέτισης του σημείου με το σήμα».

8 Το άρθρο 6 της οδηγίας, με τίτλο «εριορισμός των αποτελεσμάτων του σήματος», διαλαμβάνει τα εξής:

«1. Το δικαίωμα που παρέχει το σήμα δεν επιτρέπει στον δικαιούχο του να απαγορεύει στους τρίτους να χρησιμοποιούν στις συναλλαγές:

α) το όνομά του και τη διεύθυνσή του·

β) ενδείξεις περί το είδος, την ποιότητα, την ποσότητα, τον προορισμό, την αξία, τη γεωγραφική προέλευση, τον χρόνο παραγωγής του προϊόντος ή της παροχής της υπηρεσίας ή άλλα χαρακτηριστικά τους·

γ) το σήμα, εάν είναι αναγκαίο, προκειμένου να δηλωθεί ο προορισμός προϊόντος ή υπηρεσίας, και ιδίως όταν πρόκειται για εξαρτήματα ή ανταλλακτικά,

εφόσον η χρήση αυτή γίνεται σύμφωνα με τα χρηστά συναλλακτικά ήθη που ισχύουν στη βιομηχανία και το εμπόριο.

[...]»

Η εθνική ρύθμιση

9 Η καταχώριση σημάτων στο Ηνωμένο Βασίλειο διεπόταν από τον νόμο Trade Marks Act 1938. Ο νόμος αυτός καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε με τον Trade Marks Act 1994 (νόμο περί σημάτων του 1994), ο οποίος θέτει σε εφαρμογή την οδηγία και ο οποίος περιλαμβάνει ορισμένες νέες διατάξεις σχετικά με τα καταχωριζόμενα σήματα.

10 Δυνάμει του Trade Marks Act 1994, τα σήματα που έχουν καταχωριστεί βάσει του Trade Marks Act 1938 μπορούν να θεωρούνται ότι παράγουν τα ίδια αποτελέσματα έναντι αυτών που θα είχαν αν είχαν καταχωριστεί βάσει του νεότερου νόμου.

Η διαφορά της κύριας δίκης και τα προδικαστικά ερωτήματα

11 Το 1966 η Philips δημιούργησε έναν νέο τύπο ηλεκτρικής ξυριστικής μηχανής με τρεις περιστροφικές κεφαλές. Το 1985 καταχώρισε σήμα συνιστάμενο στη γραφική αναπαράσταση του σχήματος και της διατάξεως της άνω πλευράς μιας τέτοιας ξυριστικής μηχανής, αποτελούμενης από τρεις κυκλικές κεφαλές με περιστρεφόμενες λεπίδες, διατεταγμένες έτσι ώστε να σχηματίζουν ένα ισόπλευρο τρίγωνο. Το σήμα αυτό καταχωρίστηκε, με βάση τη χρήση του, κατ' εφαρμογήν του νόμου Trade Marks Act 1938.

12 Η Remington, ανταγωνίστρια εταιρία, άρχισε να κατασκευάζει και να διαθέτει στο εμπόριο στο Ηνωμένο Βασίλειο το 1995 την ξυριστική μηχανή DT 55, με τρεις περιστροφικές κεφαλές σε σχήμα ισοπλεύρου τριγώνου, με διάταξη παρόμοια προς εκείνη που χρησιμοποιούσε η Philips.

13 Η τελευταία αυτή εταιρία άσκησε αγωγή κατά της Remington λόγω παραποιήσεως του σήματός της. Με ανταγωγή η τελευταία αυτή εταιρία ζήτησε την ακύρωση του σήματος που καταχώρισε η Philips.

14 To High Court of Justice (England & Wales), Chancery Division (Patents Court) (Ηνωμένο Βασίλειο), δέχθηκε την ανταγωγή και διέταξε την ακύρωση της καταχωρίσεως του σήματος της Philips με την αιτιολογία ότι το σήμα που επικαλείτο η τελευταία δεν είναι ικανό να διακρίνει το σχετικό προϊόν από εκείνα των άλλων επιχειρήσεων και στερείται διακριτικού χαρακτήρα. Κατά το ως άνω δικαστήριο, το επίδικο σήμα συνίσταται αποκλειστικά από ένα σημείο που χρησιμεύει, στις συναλλαγές, για τον προσδιορισμό του προορισμού του προϊόντος, καθώς και από σχήμα που είναι απαραίτητο για την επίτευξη ενός τεχνικού αποτελέσματος και που προσδίδει ουσιαστική αξία στο προϊόν. ροσέθεσε ότι, ακόμη και αν το σήμα αυτό ήταν ισχυρό, δεν θα υφίστατο παραποίηση.

15 Η Philips άσκησε έφεση κατά της αποφάσεως αυτής του High Court ενώπιον του Court of Appeal.

16 Δεδομένου ότι οι διάδικοι προέβαλαν ζητήματα σχετικά με την ερμηνεία της οδηγίας, το Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) αποφάσισε να αναστείλει τη διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

«1) Υφίσταται μια κατηγορία σημάτων για τα οποία δεν αποκλείεται μεν η δυνατότητα καταχωρίσεως βάσει των άρθρων 3, παράγραφος 1, στοιχεία β_ έως δ_, και 3, παράγραφος 3, της οδηγίας 89/104/ΕΟΚ του Συμβουλίου [...] , αλλά για τα οποία το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας αποκλείει τη δυνατότητα καταχωρίσεως (διότι τα σήματα αυτά δεν μπορούν να διακρίνουν τα προϊόντα μιας επιχειρήσεως από τα αντίστοιχα άλλων επιχειρήσεων);

2) Μπορεί το σχήμα (ή μέρος του σχήματος) ενός προϊόντος (προκειμένου περί προϊόντος σχετικά με το οποίο ζητείται η καταχώριση ενός σημείου) να διακρίνει το προϊόν αυτό, για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 2, όταν περιλαμβάνεται μια αυθαίρετη προσθήκη στο σχήμα του προϊόντος (έχουσα αισθητικό και όχι λειτουργικό σκοπό);

3) Όταν ένας έμπορος ήταν ο μοναδικός προμηθευτής συγκεκριμένων προϊόντων στην αγορά, αρκεί η για μεγάλο χρονικό διάστημα χρήση ενός σημείου, συνισταμένου στο σχήμα (ή στο μέρος του σχήματος) του προϊόντος αυτού χωρίς κάποια αυθαίρετη προσθήκη, για να προσδώσει στο σημείο διακριτικό χαρακτήρα για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 3, παράγραφος 3, σε περίπτωση στην οποία λόγω ακριβώς της χρήσεως αυτής σημαντικό μέρος των εμπορευομένων και του αγοραστικού κοινού

α) συνδέει το σχήμα με τον ως άνω έμπορο και όχι με άλλη επιχείρηση·

β) πιστεύει ότι τα προϊόντα με το σχήμα αυτό προέρχονται από τον ως άνω έμπορο, εφόσον δεν υφίσταται άλλη ένδειξη περί του αντιθέτου;

4) α) Μπορεί να αρθεί ο περιορισμός ο οποίος επιβάλλεται με τις λέξεις "που αποτελούνται αποκλειστικά από το σχήμα του προϊόντος που είναι απαραίτητο για την επίτευξη ενός τεχνικού αποτελέσματος", ο οποίος περιλαμβάνεται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, εφόσον αποδεικνύεται ότι υφίστανται και άλλα σχήματα που μπορούν να οδηγήσουν στην επίτευξη του ιδίου τεχνικού αποτελέσματος ή

β) αποκλείεται η καταχώριση του σχήματος αυτού αν αποδεικνύεται ότι ουσιώδη στοιχεία του σχήματος συνδέονται μόνο με το τεχνικό αποτέλεσμα ή

γ) υφίσταται άλλος τρόπος και, αν ναι, ποιος, για τον προσδιορισμό τού αν έχει εφαρμογή ο περιορισμός;

5) Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο γ_, της οδηγίας έχει εφαρμογή στα "σήματα που συνίστανται αποκλειστικά από σημεία ή ενδείξεις που μπορούν να χρησιμεύσουν στο εμπόριο, προς δήλωση του είδους, της ποιότητας, της ποσότητας, του προορισμού, ... του προϊόντος ή της υπηρεσίας". Το άρθρο 6, παράγραφος 1, στοιχείο β_, της οδηγίας εφαρμόζεται όταν τρίτος χρησιμοποιεί "ενδείξεις περί το είδος, την ποιότητα, την ποσότητα, τον προορισμό ... του προϊόντος ή της παροχής της υπηρεσίας". Επομένως, η λέξη "αποκλειστικά" χρησιμοποιείται μόνο στο άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο γ_, και παραλείπεται στο άρθρο 6, παράγραφος 1, στοιχείο β_ της οδηγίας. Κατ' ορθή ερμηνεία της οδηγίας, σημαίνει η παράλειψη αυτή ότι, ακόμα και αν ένα σήμα συνιστάμενο στο σχήμα ενός προϊόντος έχει εγκύρως καταχωρισθεί, δεν υφίσταται προσβολή του, βάσει του άρθρου 6, παράγραφος 1, στοιχείο β_, στην περίπτωση στην οποία

α) η χρήση του σχήματος του οικείου προϊόντος αποτελεί ένδειξη, και μπορεί να θεωρείται ως τέτοια, του είδους του προϊόντος ή του σκοπού τον οποίο εξυπηρετεί και

β) σημαντικό μέρος των εμπορευομένων και του αγοραστικού κοινού πιστεύει ότι προϊόντα τέτοιου σχήματος προέρχονται από τον δικαιούχο του σήματος, εφόσον δεν υφίσταται άλλη ένδειξη περί του αντιθέτου;

6) αρέχει το κατά το άρθρο 5, παράγραφος 1, αποκλειστικό δικαίωμα στον δικαιούχο τη δυνατότητα να απαγορεύει σε τρίτους να χρησιμοποιούν ίδια ή παρόμοια σημεία σε περίπτωση που η χρήση αυτή δεν είναι ικανή να δηλώσει την προέλευση ή περιορίζεται το δικαίωμα αυτό στη δυνατότητά του να απαγορεύει μόνο τη χρήση εκείνη η οποία δηλώνει προέλευση, εν μέρει ή στο σύνολό της;

7) Μπορεί εντούτοις να δηλώνει προέλευση η χρήση σχήματος ενός προϊόντος, που φέρεται ότι προσβάλλει το σχετικό δικαίωμα, η οποία αποτελεί ένδειξη, και μπορεί να θεωρείται ως τέτοια, του είδους του προϊόντος ή του επιδιωκόμενου τεχνικού αποτελέσματος, αν σημαντικό μέρος των εμπορευομένων και του αγοραστικού κοινού πιστεύει ότι προϊόντα του σχήματος αυτού προέρχονται από τον δικαιούχο του σήματος, εφόσον δεν υφίσταται άλλη ένδειξη περί του αντιθέτου;»

17 Με δικόγραφο που κατέθεσε στη Γραμματεία του Δικαστηρίου στις 25 Απριλίου 2001 η Philips ζήτησε την επανάληψη της προφορικής διαδικασίας, η οποία περατώθηκε στις 23 Ιανουαρίου 2001 μετά τις προτάσεις του γενικού εισαγγελέα, ή/και την ένωση και συνεκδίκαση της παρούσας υποθέσεως με τις υποθέσεις C-53/01, Linde AG, C-54/01, Winward Industries και C-55/01, Rado, οι οποίες αφορούν αιτήσεις εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως εκ μέρους του Bundesgerichtshof (Γερμανία) που πρωτοκολλήθηκαν στη Γραμματεία του Δικαστηρίου στις 8 Φεβρουαρίου 2001.

18 ρος στήριξη του αιτήματός της η Philips υποστηρίζει ότι, πριν δοθεί απάντηση στο αιτούν δικαστήριο στην παρούσα υπόθεση, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι παρατηρήσεις του Bundesgerichtshof στις υποθέσεις που παρατίθενται στην προηγούμενη σκέψη, οι οποίες θέτουν παρόμοια ζητήματα, και να δοθεί με τον τρόπο αυτό η ευκαιρία στους ενδιαφερόμενους διαδίκους να υποβάλουν τις σχετικές παρατηρήσεις τους.

19 Με έγγραφα της 8ης και της 16ης Μα_ου 2001 η Remington αντιτάχθηκε στο ως άνω αίτημα επαναλήψεως της διαδικασίας ή/και ενώσεως και συνεκδικάσεως των υποθέσεων.

20 ρέπει να υπομνησθεί επ' αυτού ότι το Δικαστήριο, αυτεπαγγέλτως ή κατόπιν προτάσεως του γενικού εισαγγελέα ή, ακόμη, κατόπιν αιτήσεως των διαδίκων, μπορεί να διατάξει την επανάληψη της προφορικής διαδικασίας σύμφωνα με το άρθρο 61 του Κανονισμού Διαδικασίας, εφόσον κρίνει ότι δεν διαθέτει επαρκή στοιχεία ή ότι η υπόθεση πρέπει να επιλυθεί βάσει επιχειρήματος επί του οποίου δεν διεξήχθη συζήτηση μεταξύ των διαδίκων (βλ. την απόφαση της 10ης Φεβρουαρίου 2000, C-270/97 και C-271/97, Sievers, Συλλογή 2000, σ. Ι-929, σκέψη 30).

21 Το Δικαστήριο κρίνει ότι δεν υπάρχει λόγος συνεκδικάσεως της παρούσας υποθέσεως με τις προαναφερθείσες στη σκέψη 17 της παρούσας αποφάσεως και ότι διαθέτει όλα τα αναγκαία στοιχεία για να απαντήσει στα ερωτήματα που υποβλήθηκαν στο πλαίσιο της υποθέσεως της κύριας δίκης.

22 Επομένως, το αίτημα της Philips πρέπει να απορριφθεί.

Επί του πρώτου ερωτήματος

23 Με το πρώτο ερώτημά του το αιτούν δικαστήριο ερωτά αν υφίσταται μια κατηγορία σημάτων, η καταχώριση των οποίων δεν αποκλείεται μεν βάσει του άρθρου 3, παράγραφοι 1, στοιχεία β_ έως δ_, και 3, της οδηγίας, αποκλείεται όμως βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, με την αιτιολογία ότι τα σήματα αυτά δεν μπορούν να διακρίνουν τα προϊόντα του δικαιούχου τους από εκείνα άλλων επιχειρήσεων.

24 Κατά τη Philips, με το ερώτημα αυτό το εθνικό δικαστήριο ερωτά αν υφίσταται μια ειδική κατηγορία σημάτων τα οποία, έστω και αν έχουν στην πραγματικότητα διακριτικό χαρακτήρα, δεν μπορούν να χρησιμεύουν κατά νόμο για μια τέτοια διάκριση. Η Philips υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο, λαμβανομένης υπόψη της συλλογιστικής του Δικαστηρίου στην απόφαση της 4ης Μα_ου 1999, C-108/97 και C-109/97, Windsurfing Chiemsee (Συλλογή 1999, σ. Ι-2779). Με την επιφύλαξη της εξαιρέσεως που προβλέπει το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας, αν ένα σχήμα έχει αποκτήσει διακριτικό χαρακτήρα, σύμφωνα με την παράγραφο 3 της ως άνω διατάξεως, οι λόγοι αρνήσεως ή ακυρώσεως της καταχωρίσεως που απαριθμούνται στην παράγραφο 1, στοιχεία α_ έως δ_, της διατάξεως αυτής δεν μπορούν να έχουν εφαρμογή, ενώ το εν λόγω σχήμα δεν μπορεί να θεωρείται ότι στερείται διακριτικού χαρακτήρα κατά νόμο.

25 Η Remington διατείνεται ότι υφίσταται μεγάλη διαφορά μεταξύ, αφενός, των σημείων που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις του άρθρου 2 της οδηγίας, υπό την έννοια ότι δεν είναι ικανά προς διάκριση των προϊόντων μιας επιχειρήσεως από εκείνα μιας άλλης και, επομένως, μεταξύ εκείνων τα οποία αφορά το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας αυτής, και, αφετέρου, των σημείων που δεν πληρούν τα κριτήρια που απαριθμεί το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχεία β_ έως δ_, της οδηγίας αυτής. Ενώ τα πρώτα ουδέποτε μπορούν να τύχουν καταχωρίσεως, έστω και αν αποδεικνύεται «εκτεταμένη χρήση τους», τα δεύτερα μπορούν να καταχωριστούν, σύμφωνα με την παράγραφος 3 της διατάξεως αυτής, εφόσον αποδεικνύεται ότι έχουν αποκτήσει με τη χρήση τους διακριτικό χαρακτήρα.

26 Η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου υποστηρίζει ότι, εφόσον αποδεικνύεται ότι ένα σημείο το οποίο, εκ πρώτης όψεως, στερείται διακριτικού χαρακτήρα, έχει αποκτήσει, παρ' όλ' αυτά, έναν τέτοιο χαρακτήρα, το ως άνω σχήμα πρέπει να μπορεί στην πραγματικότητα να διακρίνει τα προϊόντα μιας επιχειρήσεως από εκείνα άλλων επιχειρήσεων, υπό την έννοια του άρθρου 2 της οδηγίας. Με την προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, το Δικαστήριο δέχθηκε ότι η οδηγία επιτρέπει την καταχώριση καθαρά περιγραφικών λέξεων, οι οποίες, εκ πρώτης όψεως, δεν είναι ικανές να διακρίνουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχειρήσεως από εκείνα άλλων επιχειρήσεων υπό την έννοια του άρθρου 2, όταν οι ως άνω λέξεις έχουν αποκτήσει διακριτικό χαρακτήρα υπό την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας και, κατά συνέπεια, μια δεύτερη σημασία ως σήμα.

27 Η Γαλλική Κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι η οδηγία δεν αποκλείει καθαυτή την καταχώριση μιας ιδιαίτερης κατηγορίας σημάτων. Το άρθρο 3 της οδηγίας μπορεί να οδηγεί στον αποκλεισμό, κατά περίπτωση, ορισμένων σημείων από την προστασία τους με την αναγνώρισή τους ως σημάτων, δεν πρέπει όμως να ερμηνεύεται υπό την έννοια ότι αποκλείει μια τέτοια προστασία κάποιας κατηγορίας σημείων.

28 Η Επιτροπή διατείνεται ότι η καταχώριση ενός σήματος το οποίο έχει αποκτήσει διακριτικό χαρακτήρα υπό την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας δεν μπορεί να αποκλείεται βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας με την αιτιολογία ότι δεν είναι ικανό να διακρίνει τα προϊόντα του δικαιούχου του σήματος από εκείνα άλλων επιχειρήσεων.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

29 Συναφώς, πρέπει να υπομνησθεί εκ προοιμίου, όπως διευκρινίζεται στη δέκατη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας, ότι ο σκοπός της προστασίας που παρέχει το καταχωρισμένο σήμα είναι ιδίως η διασφάλιση της αρχικής λειτουργίας του σήματος.

30 Από τη νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει επίσης ότι η βασική λειτουργία του σήματος είναι να εγγυάται στον καταναλωτή ή τον τελικό χρήστη την ταυτότητα καταγωγής του φέροντος το σήμα προϊόντος ή της οικείας υπηρεσίας, αφού του δίνει τη δυνατότητα να διακρίνει, χωρίς κίνδυνο συγχύσεως, το εν λόγω προϊόν ή την υπηρεσία από αυτά που έχουν άλλη προέλευση και ότι, προκειμένου να μπορεί το σήμα να επιτελεί τη λειτουργία του ως ουσιώδες στοιχείο του συστήματος ανόθευτου ανταγωνισμού που επιδιώκει να καθιερώσει η Συνθήκη, πρέπει να παρέχει την εγγύηση ότι κάθε προϊόν ή υπηρεσία με το σήμα αυτό έχει κατασκευαστεί ή παρέχεται υπό τον έλεγχο μιας και μόνον επιχειρήσεως η οποία φέρει την ευθύνη για την ποιότητά τους (βλ., μεταξύ άλλων, τις αποφάσεις της 11ης Νοεμβρίου 1997, C-349/95, Loendersloot, Συλλογή 1997, σ. Ι-6227, σκέψεις 22 και 24, και της 29ης Σεπτεμβρίου 1998, C-39/97, Canon, Συλλογή 1998, σ. Ι-5507, σκέψη 28).

31 Η ως άνω βασική λειτουργία του σήματος προκύπτει επίσης από το γράμμα και το πνεύμα διαφόρων διατάξεων της οδηγίας σχετικά με τους λόγους αρνήσεως καταχωρίσεως.

32 Καταρχάς, το άρθρο 2 της οδηγίας προβλέπει ότι όλα τα σημεία είναι δυνατόν να συνιστούν σήμα, υπό την προϋπόθεση, αφενός, ότι είναι δυνατή η γραφική απεικόνισή τους και, αφετέρου, ότι μπορούν να διακρίνουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχειρήσεως από τα αντίστοιχα άλλων επιχειρήσεων.

33 Στη συνέχεια, σύμφωνα με τον κανόνα του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχεία β_ έως δ_, δεν καταχωρίζονται ή μπορούν να κηρυχθούν άκυρα, αντιστοίχως, τα σήματα που δεν έχουν διακριτικό χαρακτήρα, τα περιγραφικά σήματα και τα σήματα τα οποία συνίστανται αποκλειστικά από ενδείξεις που έχουν καταστεί συνήθεις στην καθημερινή γλώσσα ή στη θεμιτή και πάγια πρακτική του εμπορίου (προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, σκέψη 45).

34 Τέλος, το άρθρο 3, παράγραφος 3, της οδηγίας καθιστά σαφώς λιγότερο αυστηρό τον κανόνα της παραγράφου 1, στοιχεία β_ έως δ_, της διατάξεως αυτής, καθόσον ένα σημείο μπορεί να αποκτήσει, με τη χρήση του, διακριτικό χαρακτήρα τον οποίο δεν είχε αρχικά, με αποτέλεσμα να μπορεί να καταχωριστεί ως σήμα. Υπό τις συνθήκες λοιπόν αυτές το σημείο αποκτά με τη χρήση τον διακριτικό χαρακτήρα που αποτελεί την προϋπόθεση της καταχωρίσεώς του (προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, σκέψη 44).

35 Όπως έκρινε το Δικαστήριο με τη σκέψη 46 της προαναφερθείσας αποφάσεως Windsurfing Chiemsee, ο διακριτικός χαρακτήρας ενός σήματος, ο οποίος έχει αποκτηθεί με τη χρήση του, σημαίνει, όπως ακριβώς και ο διακριτικός χαρακτήρας που αποτελεί, κατά το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο β_, μια από τις γενικές προϋποθέσεις που απαιτούνται για την καταχώριση σήματος, ότι το σήμα αυτό είναι πρόσφορο για τον προσδιορισμό του προϊόντος για το οποίο ζητείται η καταχώριση ως προερχομένου από συγκεκριμένη επιχείρηση και, επομένως, για τη διάκριση του προϊόντος αυτού από τα προϊόντα άλλων επιχειρήσεων.

36 Ασφαλώς, το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας προβλέπει επίσης ότι δεν καταχωρίζονται ή, εάν έχουν καταχωριστεί, είναι δυνατόν να κηρυχθούν άκυρα τα σημεία από τα οποία δεν δύναται να συνίσταται ένα σήμα.

37 Συνεπώς, από το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, και την οικονομία της οδηγίας προκύπτει σαφώς ότι η διάταξη αυτή επιδιώκει στην ουσία να αποκλείσει την καταχώριση σημείων τα οποία γενικά δεν είναι ικανά να συνιστούν σήμα και τα οποία, επομένως, δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο γραφικής απεικονίσεως ή/και δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχειρήσεως από τα αντίστοιχα προϊόντα ή τις αντίστοιχες υπηρεσίες άλλων επιχειρήσεων.

38 Επομένως, το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας, όπως και ο κανόνας που προβλέπεται στην παράγραφο 1, στοιχεία β_ έως δ_, της διατάξεως αυτής εμποδίζουν την καταχώριση σημείων ή ενδείξεων που δεν πληρούν μία από τις δύο προϋποθέσεις που θέτει το άρθρο 2 της οδηγίας, δηλαδή εκείνη που επιτάσσει όπως τα σημεία αυτά είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχειρήσεως από τα αντίστοιχα άλλων επιχειρήσεων.

39 Κατά συνέπεια, δεν υφίσταται κατηγορία σημάτων που έχουν λόγω της φύσεώς τους ή εκ της χρήσεώς τους διακριτικό χαρακτήρα τα οποία δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχειρήσεως υπό την έννοια του άρθρου 2 της οδηγίας.

40 Ενόψει των σκέψεων αυτών, στο πρώτο ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι δεν υφίσταται κατηγορία σημάτων των οποίων η καταχώριση δεν αποκλείεται μεν κατά το άρθρο 3, παράγραφοι 1, στοιχεία β_ έως δ_, και 3, της οδηγίας, των οποίων η καταχώριση αποκλείεται ωστόσο βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας με την αιτιολογία ότι τα εν λόγω σήματα δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα του δικαιούχου του σήματος από εκείνα άλλων επιχειρήσεων.

Επί του δευτέρου ερωτήματος

41 Με το δεύτερο ερώτημα, το εθνικό δικαστήριο ερωτά αν το σχήμα ενός προϊόντος (δηλαδή το οικείο προϊόν του οποίου το σημείο ζητείται να καταχωριστεί) είναι ικανό να διακρίνει το ως άνω προϊόν, για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 2 της οδηγίας, μόνον αν το σχήμα αυτό περιλαμβάνει μια αυθαίρετη προσθήκη, όπως είναι ένα διακοσμητικό στοιχείο χωρίς λειτουργικό σκοπό.

42 Συναφώς, η Philips διατείνεται ότι, αν υφίσταται μια κατηγορία σημάτων, αντίθετα με τις παρατηρήσεις της επί του πρώτου ερωτήματος, τα οποία μπορεί να αποδειχθεί ότι έχουν αποκτήσει μεν διακριτικό χαρακτήρα αλλά δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα, δεν είναι πρόσφορο να χρησιμοποιείται το κριτήριο της αυθαίρετης προσθήκης που επικαλείται το αιτούν δικαστήριο για τον προσδιορισμό των σημάτων που εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή. Αν είναι αναγκαία η δημιουργία μιας ειδικής κατηγορίας σημάτων τα οποία δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα ως άνω προϊόντα, παρά το γεγονός ότι έχουν διακριτικό χαρακτήρα, η Philips προτείνει να ληφθεί υπόψη ένα εναλλακτικό κριτήριο, που συνίσταται στον έλεγχο του αν το οικείο σήμα αποτελεί τον μόνο πρακτικό τρόπο περιγραφής των σχετικών προϊόντων.

43 Αντιθέτως, η Remington υποστηρίζει ότι, αν η μορφή ενός προϊόντος δεν περιλαμβάνει καμία αυθαίρετη προσθήκη, το προϊόν αυτό θα αποτελείται αποκλειστικά από ένα λειτουργικό σχήμα το οποίο δεν θα είναι ικανό να διακρίνει τα προϊόντα που παρασκευάζονται με το σήμα αυτό από όμοια προϊόντα άλλης επιχειρήσεως. Σε μια τέτοια περίπτωση, μόνον κάποια αυθαίρετη προσθήκη θα μπορούσε να εκπληρώσει τη λειτουργία της ενδείξεως προελεύσεως. Επιπλέον, η Remington διατείνεται ότι ο βαθμός του περιγραφικού χαρακτήρα είναι σημαντικός παράγων, οπότε όσο περισσότερο περιγραφικό είναι ένα σημείο τόσο λιγότερο έχει διακριτικό χαρακτήρα. Κατά συνέπεια, ένα απολύτως περιγραφικό σημείο δεν μπορεί να είναι ικανό να διακρίνει τα προϊόντα, οπότε μια αυθαίρετη προσθήκη είναι απαραίτητη για να μπορεί να αποκτήσει διακριτικό χαρακτήρα το σημείο αυτό.

44 Συναφώς, η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου ισχυρίζεται ότι θα είναι χρήσιμο να εξεταστεί αν ένα σημείο που αποτελείται από ένα σχήμα περιλαμβάνει κάποια αυθαίρετη προσθήκη ή κάποιο διακοσμητικό στοιχείο προκειμένου να προσδιοριστεί αν είναι ικανό να διακρίνει τα προϊόντα και τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 2 της οδηγίας.

45 Κατά τη Γαλλική Κυβέρνηση, ουδόλως προκύπτει από τις διατάξεις των άρθρων 2 και 3 της οδηγίας ότι το σχήμα ενός προϊόντος δεν μπορεί να είναι ικανό να διακρίνει το προϊόν αυτό από τα αντίστοιχα άλλων επιχειρήσεων παρά μόνον υπό την προϋπόθεση ότι περιλαμβάνει μια αυθαίρετη προσθήκη, συνιστάμενη σε κάποιο διακοσμητικό στοιχείο χωρίς λειτουργικό χαρακτήρα.

46 Λαμβανομένων υπόψη των παρατηρήσεών της επί του πρώτου ερωτήματος, η Επιτροπή προτείνει να μην δοθεί απάντηση στο δεύτερο ερώτημα. Εν πάση περιπτώσει, σημειώνει ότι τα άρθρα 2 και 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας δεν συνιστούν ανεξάρτητο λόγο μη καταχωρίσεως ενός σημείου συνδεόμενου με την έλλειψη διακριτικού χαρακτήρα του σημείου αυτού.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

47 Αφενός, πρέπει να υπομνησθεί ότι από το άρθρο 2 της οδηγίας προκύπτει ότι έχουν διακριτικό χαρακτήρα τα σήματα που παρέχουν τη δυνατότητα διακρίσεως της προελεύσεως των προϊόντων ή υπηρεσιών έναντι των οποίων ζητείται σχετική καταχώριση. Συναφώς, όπως προκύπτει από τη σκέψη 30 της παρούσας αποφάσεως, αρκεί το σήμα να παρέχει τη δυνατότητα στο ενδιαφερόμενο κοινό να διακρίνει το προϊόν ή την υπηρεσία που προσδιορίζει από τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες που έχουν άλλη εμπορική προέλευση και να συνάγει ότι όλα τα προϊόντα ή όλες οι υπηρεσίες που προσδιορίζει παρασκευάζονται, διατίθενται στο εμπόριο ή χορηγούνται υπό τον έλεγχο του δικαιούχου του σήματος αυτού, ο οποίος φέρει την ευθύνη για την ποιότητά τους.

48 Αφετέρου, το άρθρο 2 της οδηγίας δεν κάνει καμία διάκριση μεταξύ διαφόρων κατηγοριών σημάτων. Επομένως, τα κριτήρια εκτιμήσεως του διακριτικού χαρακτήρα των τρισδιαστάτων σημάτων, όπως αυτό της υποθέσεως της κύριας δίκης, δεν διαφέρουν από εκείνα που ισχύουν για τις άλλες κατηγορίες σημάτων.

49 Ειδικότερα, η οδηγία ουδόλως απαιτεί να περιλαμβάνεται κάποια αυθαίρετη προσθήκη στο σχήμα του προϊόντος για το οποίο ζητείται η καταχώριση του σχετικού σημείου. Σύμφωνα με το άρθρο 2 της οδηγίας, το εν λόγω σχήμα πρέπει απλώς να είναι ικανό να διακρίνει το προϊόν του δικαιούχου του σήματος από εκείνα των άλλων επιχειρήσεων και, κατά συνέπεια, να πληροί τη βασική λειτουργία του, ήτοι την εξασφάλιση της προελεύσεως του προϊόντος.

50 Ενόψει των σκέψεων αυτών, στο δεύτερο ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι, για να είναι ικανό το σχήμα του προϊόντος για το οποίο ζητείται η καταχώριση του σχετικού σημείου να διακρίνει το προϊόν αυτό, για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 2 της οδηγίας, δεν απαιτείται η ύπαρξη καμιάς αυθαίρετης προσθήκης, για παράδειγμα ενός διακοσμητικού στοιχείου χωρίς λειτουργικό σκοπό.

Επί του τρίτου ερωτήματος

51 Με το τρίτο ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ερωτά στην ουσία αν αρκεί, σε περίπτωση που ένας επιχειρηματίας είναι ο μοναδικός προμηθευτής συγκεκριμένων προϊόντων στην αγορά, η συχνή χρήση ενός σημείου, συνισταμένου στο σχήμα των προϊόντων αυτών για να προσδώσει στο σημείο διακριτικό χαρακτήρα για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας όταν, λόγω ακριβώς της χρήσεως αυτής, σημαντικό μέρος των ενδιαφερομένων συνδέει το εν λόγω σχήμα με τον ως άνω επιχειρηματία, αποκλειομένης κάθε άλλης επιχειρήσεως, ή πιστεύει, ελλείψει αντίθετης ενδείξεως, ότι τα προϊόντα με το σχήμα αυτό προέρχονται από τον επιχειρηματία αυτόν.

52 Κατά τη Philips, το κριτήριο του άρθρου 3, παράγραφος 3, ικανοποιείται όταν, λόγω της εκτεταμένης χρήσεως ενός ιδιαίτερου σχήματος, οι εμπορευόμενοι και το κοινό είναι πεπεισμένοι ότι τα προϊόντα που έχουν το σχήμα αυτό προέρχονται από συγκεκριμένη επιχείρηση. Επιπλέον, η Philips θεωρεί ότι ένα μονοπώλιο στην πράξη, το οποίο υφίσταται επί πολλά έτη για προϊόντα που έχουν το εν λόγω σχήμα, συνιστά μια σημαντική απόδειξη η οποία συνηγορεί υπέρ του ότι το σχήμα αυτό έχει αποκτήσει διακριτικό χαρακτήρα. Αν ένας επιχειρηματίας επιθυμεί να στηρίξει αίτημα καταχωρίσεως σε διακριτικό χαρακτήρα κτηθέντα με τη χρήση, ένα μονοπώλιο στην πράξη αποτελεί ουσιαστικά προκαταρκτική προϋπόθεση για μια τέτοια καταχώριση.

53 Η Remington υποστηρίζει ότι, όσον αφορά ένα σχήμα που αποτελείται αποκλειστικά από λειτουργικά χαρακτηριστικά, είναι αναγκαίο να προσκομίζονται αδιάσειστες αποδείξεις ότι το ίδιο το σχήμα χρησιμοποιήθηκε και ως ένδειξη προελεύσεως, έτσι ώστε να έχει προσδοθεί στο σχήμα αυτό μια δεύτερη σημασία που αρκεί για να δικαιολογήσει την καταχώριση. Όταν υφίσταται μονοπώλιο προμήθειας προϊόντων, πρέπει να καταβάλλεται ιδιαίτερη προσοχή προκειμένου να εξακριβώνεται με βεβαιότητα ότι η εξέταση των πραγματικών περιστατικών αφορά πράγματι τα σχετικά σημαντικά ζητήματα.

54 Η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου θεωρεί ότι κάθε σχήμα που δεν μπορεί να καταχωριστεί δυνάμει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας δεν μπορεί να προστατεύεται δυνάμει της παραγράφου 3 της διατάξεως αυτής, δεδομένου ότι η εν λόγω παράγραφος έχει εφαρμογή μόνο στα σημεία τα οποία κηρύσσονται άκυρα έναντι της παραγράφου 1, στοιχεία β_ έως δ_, της ίδιας διατάξεως και όχι σε εκείνα που καλύπτονται από το εν λόγω άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_. Εντούτοις, αν υποτεθεί ότι κατ' εφαρμογήν της τελευταίας αυτής διατάξεως δεν αποκλείεται η καταχώριση του σχήματος, η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου διατείνεται ότι δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις της παραγράφου 3 του εν λόγω άρθρου όταν η εκ μέρους του κοινού ταύτιση του σχήματος με ορισμένο προϊόν δεν οφείλεται στο σήμα αλλά προκύπτει από το μονοπώλιο προμήθειας των προϊόντων.

55 Η Γαλλική Κυβέρνηση θεωρεί ότι πρέπει να δοθεί καταφατική απάντηση στο τρίτο ερώτημα. Ο διακριτικός χαρακτήρας τον οποίο απαιτεί το άρθρο 3, παράγραφος 3, της οδηγίας μπορεί κάλλιστα να υφίσταται λόγω του γεγονότος ότι, λόγω της χρήσεως, σημαντικό μέρος των εμπορευομένων και του κοινού συνδέει το σχήμα του προϊόντος με συγκεκριμένο επιχειρηματία, αποκλειομένης κάθε άλλης επιχειρήσεως, και πιστεύει ότι τα προϊόντα που έχουν το σχήμα αυτό προέρχονται από τον ως άνω επιχειρηματία.

56 Κατά την Επιτροπή, ανεξάρτητα από το αν ο διακριτικός χαρακτήρας κτήθηκε υπό προϋποθέσεις μονοπωλίου ή με άλλον τρόπο, οι απαιτήσεις του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας ικανοποιούνται εφόσον ένα σημαντικό μέρος του ενδιαφερομένου κοινού πιστεύει ότι τα προϊόντα που φέρουν το σήμα προέρχονται από συγκεκριμένη επιχείρηση.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

57 Συναφώς, πρέπει να υπομνησθεί εκ προιμίου ότι, όταν ένα σήμα δεν μπορεί να καταχωριστεί δυνάμει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας, η ερμηνεία του οποίου αποτελεί το αντικείμενο του τετάρτου ερωτήματος, το σχήμα αυτό δεν μπορεί να αποτελέσει σε καμιά περίπτωση αντικείμενο καταχωρίσεως δυνάμει της παραγράφου 3 της διατάξεως αυτής.

58 Αντιθέτως, το άρθρο 3, παράγραφος 3, της οδηγίας προβλέπει ότι ένα σήμα το οποίο δεν μπορεί να καταχωριστεί δυνάμει της παραγράφου 1, στοιχεία β_, γ_ και δ_, της ίδιας διατάξεως μπορεί να αποκτήσει, με τη χρήση του, διακριτικό χαρακτήρα τον οποίο δεν είχε αρχικά και, επομένως, μπορεί να καταχωριστεί ως σήμα. Συνεπώς, το σήμα αποκτά με τη χρήση του διακριτικό χαρακτήρα που αποτελεί προϋπόθεση για την καταχώρισή του.

59 Ο διακριτικός χαρακτήρας ενός σήματος, περιλαμβανομένου και εκείνου που έχει κτηθεί με τη χρήση του, πρέπει να εκτιμάται σε σχέση με τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες για τις οποίες ζητείται η καταχώριση του σήματος.

60 Όπως προκύπτει από τη σκέψη 51 της προαναφερθείσας αποφάσεως Windsurfing Chiemsee, για την αξιολόγηση του διακριτικού χαρακτήρα του σήματος που αποτελεί το αντικείμενο αιτήσεως καταχωρίσεως, μπορούν να λαμβάνονται υπόψη, ιδίως, το μερίδιο της αγοράς που αναλογεί στο σήμα, η ένταση, η γεωγραφική έκταση και η διάρκεια της χρήσεως του σήματος αυτού, το μέγεθος των επενδύσεων στις οποίες έχει προβεί η επιχείρηση για την προώθησή του, το ποσοστό των ενδιαφερομένων κύκλων που αναγνωρίζει, χάρη στο σήμα, το προϊόν ως προερχόμενο από συγκεκριμένη επιχείρηση, καθώς και οι δηλώσεις εμπορικών και βιομηχανικών επιμελητηρίων ή άλλων επαγγελματικών ενώσεων.

61 Το Δικαστήριο έκρινε επίσης ότι, εάν βάσει τέτοιου είδους στοιχείων η αρμόδια αρχή διαπιστώσει ότι οι ενδιαφερόμενοι κύκλοι ή, τουλάχιστον, ένα σημαντικό τμήμα αυτών αναγνωρίζουν, χάρη στο σήμα, το προϊόν ως προερχόμενο από συγκεκριμένη επιχείρηση, πρέπει εν πάση περιπτώσει να δεχθεί ότι πληρούται η προϋπόθεση που θέτει το άρθρο 3, παράγραφος 3, της οδηγίας για την καταχώριση του σήματος (προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, σκέψη 52).

62 Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί καταρχάς, όσον αφορά τις περιστάσεις στις οποίες η τιθέμενη από το άρθρο 3, παράγραφος 3, της οδηγίας προϋπόθεση μπορεί να θεωρηθεί ότι πληρούται, ότι το Δικαστήριο έχει διευκρινίσει ότι τέτοιες περιστάσεις δεν μπορούν να προσδιορίζονται αποκλειστικά και μόνο βάσει γενικών και αφηρημένων στοιχείων, όπως είναι συγκεκριμένα ποσοστά (προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, σκέψη 52).

63 Στη συνέχεια, πρέπει να εξετάζεται ο διακριτικός χαρακτήρας του σημείου που συνίσταται στο σχήμα ενός προϊόντος, ακόμα και εκείνος που έχει κτηθεί με τη χρήση, λαμβανομένης υπόψη της τεκμαιρομένης αντιλήψεως ενός μέσου καταναλωτή της κατηγορίας των οικείων προϊόντων και υπηρεσιών, που έχει τη συνήθη πληροφόρηση και είναι ευλόγως προσεκτικός και ενημερωμένος (βλ. επ' αυτού την απόφαση της 16ης Ιουλίου 1998, C-210/96, Gut Springenheide και Tusky, Συλλογή 1998, σ. Ι-4657, σκέψη 31).

64 Τέλος, η εντύπωση την οποία έχουν οι ενδιαφερόμενοι ότι το προϊόν προέρχεται από συγκεκριμένη επιχείρηση πρέπει να σχηματίζεται χάρη στη χρήση του σήματος ως σήματος και, επομένως, χάρη στη φύση και στο αποτέλεσμά του, καθιστώντας το σήμα αυτό ικανό να διακρίνει το οικείο προϊόν από εκείνα άλλων επιχειρήσεων.

65 Ενόψει των παρατηρήσεων αυτών, στο τρίτο ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι, σε περίπτωση που ένας επιχειρηματίας είναι ο μοναδικός προμηθευτής συγκεκριμένων προϊόντων στην αγορά, η συχνή χρήση ενός σημείου, συνισταμένου στο σχήμα των προϊόντων αυτών, μπορεί να αρκεί για να προσδώσει στο σημείο διακριτικό χαρακτήρα για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας όταν, λόγω ακριβώς της χρήσεως αυτής, σημαντικό ποσοστό των ενδιαφερομένων συνδέει το εν λόγω σχήμα με τον ως άνω επιχειρηματία, αποκλειομένης κάθε άλλης επιχειρήσεως, ή πιστεύει ότι τα προϊόντα με το σχήμα αυτό προέρχονται από τον εν λόγω επιχειρηματία. Εντούτοις, όσον αφορά τις περιστάσεις υπό τις οποίες πληρούται η προϋπόθεση που προβλέπει η προαναφερθείσα διάταξη, εναπόκειται στο εθνικό δικαστήριο να εξετάσει αν οι περιστάσεις αυτές αποδεικνύονται βάσει συγκεκριμένων και αξιόπιστων στοιχείων, αν λαμβάνεται υπόψη η τεκμαιρόμενη αντίληψη του μέσου καταναλωτή της κατηγορίας των οικείων προϊόντων και υπηρεσιών, που έχει τη συνήθη πληροφόρηση και είναι ευλόγως προσεκτικός και ενημερωμένος, και αν το γεγονός ότι οι ενδιαφερόμενοι θεωρούν ότι το προϊόν προέρχεται από συγκεκριμένη επιχείρηση στηρίζεται στη χρήση του σήματος ως σήματος.

Επί του τετάρτου ερωτήματος

66 Με το τέταρτο ερώτημα το αιτούν δικαστήριο ερωτά κατ' ουσίαν αν το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας έχει την έννοια ότι ένα σημείο που αποτελείται αποκλειστικά από το σχήμα ενός προϊόντος δεν μπορεί να καταχωρισθεί δυνάμει της διατάξεως αυτής εφόσον αποδεικνύεται ότι τα ουσιώδη λειτουργικά χαρακτηριστικά του σχήματος αυτού συνδέονται αποκλειστικά με το επιδιωκόμενο τεχνικό αποτέλεσμα. Ερωτά επίσης αν είναι δυνατός ο αποκλεισμός του λόγου μη καταχωρίσεως ή ακυρώσεως της καταχωρίσεως που προβλέπει η ως άνω διάταξη εφόσον αποδεικνύεται ότι υφίστανται και άλλα σχήματα που μπορούν να οδηγήσουν στην επίτευξη του ίδιου τεχνικού αποτελέσματος.

67 Συναφώς, η Philips διατείνεται ότι σκοπός της εν λόγω οδηγίας είναι να εμποδίζει τη δημιουργία μονοπωλίου όσον αφορά ένα συγκεκριμένο τεχνικό αποτέλεσμα χάρη στην προστασία του σήματος. Εντούτοις, η καταχώριση σήματος αποτελούμενου από σχήμα που εκφράζει ένα τεχνικό αποτέλεσμα δεν επιβάλλει παράλογους περιορισμούς στη βιομηχανία ή στην προώθηση της καινοτομίας αν το τεχνικό αποτέλεσμα αυτό μπορεί να επιτευχθεί με άλλα σχήματα τα οποία οι ανταγωνιστές επιχειρηματίες μπορούν εύκολα να δημιουργήσουν. Κατά τη Philips, υφίστανται πολλές εναλλακτικές λύσεις προς αντικατάσταση του σχήματος που αποτελεί το επίμαχο σήμα, με τις οποίες επιτυγχάνεται το ίδιο τεχνικό αποτέλεσμα όσον αφορά το ξύρισμα, με κόστος ανάλογο προς εκείνο των δικών της προϊόντων.

68 Κατά τη Remington, η πρόδηλη έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 3, στοιχείο ε_, της οδηγίας είναι ότι δεν πρέπει να καταχωρίζεται σχήμα αναγκαίο προς επίτευξη τεχνικού αποτελέσματος, καθόσον, ναι μεν αυτό έχει κάποια λειτουργία προς επίτευξη του εν λόγω αποτελέσματος, αλλά δεν αποτελεί οπωσδήποτε το μόνο σχήμα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη λειτουργία αυτή. Η ερμηνεία που προτείνει η Philips θα περιόριζε την ως άνω δυνατότητα αποκλεισμού της καταχωρίσεως τόσο πολύ ώστε αυτή θα έχανε κάθε χρησιμότητα, ενώ ακόμη θα προϋπέθετε εξέταση της τεχνικής σημασίας των διαφόρων σχεδίων, πράγμα το οποίο θα σήμαινε ότι η οδηγία δεν θα μπορούσε να εξασφαλίσει την προστασία του δημοσίου συμφέροντος.

69 Η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου ισχυρίζεται ότι δεν πρέπει να καταχωρίζονται σήματα όταν τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του σχήματος που αποτελεί το οικείο σημείο οφείλονται αποκλειστικά σε ένα τεχνικό αποτέλεσμα.

70 Κατά τη Γαλλική Κυβέρνηση, ο αποκλεισμός της δυνατότητας καταχωρίσεως που προβλέπει το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, αποσκοπεί στην αποφυγή του ενδεχομένου να καταστρατηγείται η χρονικά περιορισμένη προστασία των τεχνικών δημιουργιών με την προσφυγή στην προστασία του σήματος, καθόσον τα αποτελέσματα της τελευταίας αυτής προστασίας είναι δυνητικά μονιμότερα.

71 Τόσο η Γαλλική Κυβέρνηση όσο και η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου θεωρούν ότι ο λόγος μη καταχωρίσεως που προβλέπει το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας δεν μπορεί να παραμερίζεται όταν αποδεικνύεται ότι υφίστανται και άλλα σχήματα με τα οποία είναι δυνατή η επίτευξη του ίδιου τεχνικού αποτελέσματος.

72 Ενόψει τόσο της νομικής ρυθμίσεως που ίσχυε πριν από τη θέσπιση του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας, όσο και της ανάγκης στενής ερμηνείας των εξαιρέσεων, η Επιτροπή θεωρεί ότι το εφαρμοστέο κριτήριο είναι η ύπαρξη άλλων σχημάτων που καθιστούν δυνατή την επίτευξη του επιδιωκόμενου τεχνικού αποτελέσματος.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

73 Συναφώς, πρέπει να υπομνησθεί καταρχάς ότι, σύμφωνα με το άρθρο 2 της οδηγίας, ένα σημείο που αποτελείται από το σχήμα ενός προϊόντος μπορεί, καταρχήν, να συνιστά σήμα υπό την προϋπόθεση ότι, αφενός, επιδέχεται γραφική παράσταση και, αφετέρου, μπορεί να διακρίνει τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες μιας επιχειρήσεως από τα αντίστοιχα άλλων επιχειρήσεων.

74 Στη συνέχεια, έχει σημασία να υπομνησθεί επίσης ότι οι λόγοι μη καταχωρίσεως σημείων που αποτελούνται από το σχήμα ενός προϊόντος απαριθμούνται ρητά στο άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας. Δυνάμει της διατάξεως αυτής, δεν καταχωρούνται ή, αν έχουν καταχωρισθεί, μπορούν να κηρυχθούν άκυρα τα σήματα που αποτελούνται αποκλειστικά από το σχήμα που επιβάλλει η ίδια η φύση του προϊόντος, από το σχήμα του προϊόντος που είναι απαραίτητο για την επίτευξη ενός τεχνικού αποτελέσματος και από το σχήμα που προσδίδει ουσιαστική αξία στο προϊόν. Σύμφωνα με την έβδομη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας, οι λόγοι αυτοί μη καταχωρίσεως αποτελούν το αντικείμενο εξαντλητικής απαριθμήσεως στο εν λόγω άρθρο.

75 Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι τα σήματα τα οποία δεν καταχωρίζονται για τους λόγους που απαριθμούνται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχεία β_ έως δ_, της οδηγίας μπορούν να αποκτήσουν διακριτικό χαρακτήρα με τη χρήση τους, σύμφωνα με την παράγραφο 3 της ίδιας διατάξεως. Αντιθέτως, σημείο το οποίο δεν καταχωρίζεται βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας ουδέποτε μπορεί να αποκτήσει διακριτικό χαρακτήρα με τη χρήση του για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 3, παράγραφος 3.

76 Επομένως, το ως άνω άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, αφορά ορισμένα σημεία που δεν μπορούν εκ της φύσεώς τους να αποτελούν σήματα και συνιστά ένα προκαταρκτικό εμπόδιο που μπορεί να παρεμποδίσει την καταχώριση σημείου συνιστάμενου αποκλειστικά από το σχήμα του προϊόντος. Αν ικανοποιείται ένα μόνον από τα κριτήρια που παραθέτει η διάταξη αυτή, τότε δεν μπορεί να καταχωρισθεί ως σήμα το σημείο που αποτελείται αποκλειστικά από το σχήμα του προϊόντος ή και από γραφική παράσταση του σήματος αυτού.

77 Οι διάφοροι λόγοι μη καταχωρίσεως που απαριθμούνται στο άρθρο 3 της οδηγίας πρέπει να ερμηνεύονται ενόψει του γενικού συμφέροντος στο οποίο στηρίζεται καθένας από αυτούς (βλ. επ' αυτού την προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, σκέψεις 25 έως 27).

78 Η ratio των λόγων μη καταχωρίσεως που προβλέπει το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας συνίσταται στην αποφυγή του ενδεχομένου να καταλήγει η προστασία του δικαιώματος του σήματος στην υπέρ του δικαιούχου δημιουργία μονοπωλίου όσον αφορά τεχνικές λύσεις ή πρακτικής φύσεως χαρακτηριστικά ενός προϊόντος, τα οποία οι καταναλωτές ενδέχεται να αναζητήσουν στα προϊόντα των ανταγωνιστών. Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, αποσκοπεί με τον τρόπο αυτό την αποφυγή του ενδεχομένου να επεκταθεί η προστασία την οποία παρέχει το δικαίωμα του σήματος και σε άλλα σημεία πέρα από εκείνα που παρέχουν τη δυνατότητα διακρίσεως προϊόντων ή υπηρεσιών από τα αντίστοιχα προϊόντα και τις αντίστοιχες υπηρεσίες που προσφέρουν οι ανταγωνιστές, εμποδίζοντας τους ανταγωνιστές αυτούς να προσφέρουν ελεύθερα στην αγορά προϊόντα τα οποία ενσωματώνουν τις ως άνω τεχνικές λύσεις ή τα ως άνω πρακτικής φύσεως χαρακτηριστικά, ανταγωνιζόμενοι τον δικαιούχο του σήματος.

79 Όσον αφορά, ειδικότερα, τα σημεία τα οποία αποτελούνται αποκλειστικά από το σχήμα του προϊόντος που είναι απαραίτητο για την επίτευξη ενός τεχνικού αποτελέσματος, περί των οποίων κάνει λόγο το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η ως άνω διάταξη αποσκοπεί στην αποφυγή της καταχωρίσεως σχημάτων των οποίων τα ουσιώδη χαρακτηριστικά αντιστοιχούν σε μια τεχνική λειτουργία, οπότε η συμφυής προς το δικαίωμα του σήματος αποκλειστικότητα θα εμπόδιζε τη δυνατότητα των ανταγωνιστών να προσφέρουν στην αγορά προϊόν που να ενσωματώνει μια τέτοια λειτουργία ή, τουλάχιστον, την ελεύθερη εκ μέρους τους επιλογή της τεχνικής λύσεως που επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν για να ενσωματώσουν μια τέτοια λειτουργία στο προϊόν τους.

80 Εφόσον το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, της οδηγίας επιδιώκει έναν σκοπό γενικού συμφέροντος, που επιβάλλει να μπορεί ένα σχήμα του οποίου τα ουσιώδη χαρακτηριστικά αντιστοιχούν προς κάποια τεχνική λειτουργία και επελέγησαν ακριβώς για να πληρούν τη λειτουργία αυτή να χρησιμοποιείται ελεύθερα από όλους, η διάταξη αυτή εμποδίζει να επιφυλάσσονται τέτοιου είδους σημεία υπέρ μιας μόνον επιχειρήσεως δυνάμει της καταχωρίσεώς τους ως σημάτων (βλ. συναφώς την προαναφερθείσα απόφαση Windsurfing Chiemsee, σκέψη 25).

81 Όσον αφορά το ζήτημα του αν η απόδειξη της υπάρξεως άλλων σχημάτων που καθιστούν δυνατή την επίτευξη του ίδιου τεχνικού αποτελέσματος είναι ικανή να εμποδίσει την εφαρμογή του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας, που προβλέπει τους λόγους μη καταχωρίσεως ή ακυρότητας της καταχωρίσεως, πρέπει να σημειωθεί ότι ένα τέτοιο συμπέρασμα δεν μπορεί να συναχθεί από κανένα στοιχείο του γράμματος της διατάξεως αυτής.

82 ροβλέποντας τον αποκλεισμό της δυνατότητας καταχωρίσεως των ως άνω σημείων, το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας εκφράζει τον θεμιτό σκοπό της αποφυγής της παροχής στους ιδιώτες της δυνατότητας να χρησιμοποιούν την καταχώριση ενός σήματος για να αποκτούν ή να παρατείνουν επ' άπειρον αποκλειστικά δικαιώματα που αφορούν τεχνικές λύσεις.

83 Εφόσον τα ουσιώδη λειτουργικά χαρακτηριστικά του σχήματος ενός προϊόντος συνδέονται αποκλειστικά με το τεχνικό αποτέλεσμα, το ως άνω άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας αποκλείει την καταχώριση σημείου που αποτελείται από το εν λόγω σχήμα, έστω και αν το οικείο τεχνικό αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί με άλλα σχήματα.

84 Ενόψει των σκέψεων αυτών, στο τέταρτο ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας έχει την έννοια ότι ένα σημείο που αποτελείται αποκλειστικά από το σχήμα ενός προϊόντος δεν μπορεί να καταχωρισθεί δυνάμει της διατάξεως αυτής εφόσον αποδεικνύεται ότι τα ουσιώδη λειτουργικά χαρακτηριστικά του σχήματος αυτού συνδέονται αποκλειστικά με το τεχνικό αποτέλεσμα. Επιπλέον, η απόδειξη της υπάρξεως άλλων σχημάτων που καθιστούν δυνατή την επίτευξη του ίδιου τεχνικού αποτελέσματος δεν είναι ικανή να εμποδίσει την εφαρμογή της διατάξεως αυτής όσον αφορά τη μη καταχώριση ή τη δυνατότητα ακυρώσεως σημείου ή σήματος.

85 Το αιτούν δικαστήριο διευκρινίζει ότι δεν είναι απαραίτητη η εξέταση των σχετικών με το ενδεχόμενο παραποιήσεως ζητημάτων εφόσον το Δικαστήριο επιβεβαιώσει την εκ μέρους του ως άνω δικαστηρίου ερμηνεία του άρθρου 3. Δεδομένου ότι η απάντηση στο τέταρτο ερώτημα επιβεβαίωσε την ως άνω ερμηνεία, παρέλκει να δοθεί απάντηση στο πέμπτο, στο έκτο και στο έβδομο ερώτημα.

Επί των δικαστικών εξόδων

86 Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν η Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου και η Γαλλική Κυβέρνηση, καθώς και η Επιτροπή, που κατέθεσαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, δεν αποδίδονται. Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, σ' αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων.

Για τους λόγους αυτούς,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ,

κρίνοντας επί των ερωτημάτων που του υπέβαλε με διάταξη της 5ης Μα_ου 1999 το Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division), αποφαίνεται:

1) Δεν υφίσταται κατηγορία σημάτων των οποίων η καταχώριση δεν αποκλείεται μεν κατά το άρθρο 3, παράγραφοι 1, στοιχεία β_ έως δ_, και 3, της οδηγίας 89/104/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 21ης Δεκεμβρίου 1988, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών περί σημάτων, των οποίων η καταχώριση αποκλείεται ωστόσο βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 1, στοιχείο α_, της οδηγίας με την αιτιολογία ότι τα εν λόγω σήματα δεν είναι ικανά να διακρίνουν τα προϊόντα του δικαιούχου του σήματος από εκείνα άλλων επιχειρήσεων.

2) Για να είναι ικανό το σχήμα του προϊόντος για το οποίο ζητείται η καταχώριση του σχετικού σημείου να διακρίνει το προϊόν αυτό, για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 2 της οδηγίας 89/104, δεν απαιτείται η ύπαρξη καμιάς αυθαίρετης προσθήκης, για παράδειγμα ενός διακοσμητικού στοιχείου χωρίς λειτουργικό σκοπό.

3) Σε περίπτωση που ένας επιχειρηματίας είναι ο μοναδικός προμηθευτής συγκεκριμένων προϊόντων στην αγορά, η συχνή χρήση ενός σημείου, συνισταμένου στο σχήμα των προϊόντων αυτών μπορεί να αρκεί για να προσδώσει στο σημείο διακριτικό χαρακτήρα για τους σκοπούς εφαρμογής του άρθρου 3, παράγραφος 3, της οδηγίας 89/104 όταν, λόγω ακριβώς της χρήσεως αυτής, σημαντικό ποσοστό των ενδιαφερομένων συνδέει το εν λόγω σχήμα με τον ως άνω επιχειρηματία, αποκλειομένης κάθε άλλης επιχειρήσεως, ή πιστεύει ότι τα προϊόντα με το σχήμα αυτό προέρχονται από τον εν λόγω επιχειρηματία. Εντούτοις, όσον αφορά τις περιστάσεις υπό τις οποίες πληρούται η προϋπόθεση που προβλέπει η προαναφερθείσα διάταξη, εναπόκειται στο εθνικό δικαστήριο να εξετάσει αν αποδεικνύονται βάσει συγκεκριμένων και αξιόπιστων στοιχείων, αν λαμβάνεται υπόψη η τεκμαιρόμενη αντίληψη του μέσου καταναλωτή της κατηγορίας των οικείων προϊόντων και υπηρεσιών, που έχει τη συνήθη πληροφόρηση και είναι ευλόγως προσεκτικός και ενημερωμένος, και αν το γεγονός ότι οι ενδιαφερόμενοι θεωρούν ότι το προϊόν προέρχεται από συγκεκριμένη επιχείρηση στηρίζεται στη χρήση του σήματος ως σήματος.

4) Το άρθρο 3, παράγραφος 1, στοιχείο ε_, δεύτερη περίπτωση, της οδηγίας 89/104 έχει την έννοια ότι ένα σημείο που αποτελείται αποκλειστικά από το σχήμα ενός προϊόντος δεν μπορεί να καταχωρισθεί δυνάμει της διατάξεως αυτής εφόσον αποδεικνύεται ότι τα ουσιώδη λειτουργικά χαρακτηριστικά του σχήματος αυτού συνδέονται αποκλειστικά με το τεχνικό αποτέλεσμα. Επιπλέον, η απόδειξη της υπάρξεως άλλων σχημάτων που καθιστούν δυνατή την επίτευξη του ίδιου τεχνικού αποτελέσματος δεν είναι ικανή να εμποδίσει την εφαρμογή της διατάξεως αυτής όσον αφορά τη μη καταχώριση ή τη δυνατότητα ακυρώσεως σημείου ή σήματος.