30.4.2004   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 112/57

1.1.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή αποφάσισαν να καταστήσουν το θέμα της «κοινωνικής διάστασης του πολιτισμού» ζήτημα κοινού ενδιαφέροντος, επειδή είναι της άποψης ότι ο πολιτισμός και η κοινωνική ανάπτυξη αλληλοσυνδέονται στενά και ότι αυτό το πεδίο συνεύρεσης θα αποκτήσει αυξάνουσα σημασία στο πλαίσιο της πολιτικής για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

1.2.

Η ΕΟΚΕ, ήδη από το 1999, σε μια γνωμοδότηση (1) διαπίστωνε ότι «εάν θεωρήσουμε την ευρύτερη έννοια του πολιτισμού ως ένα σύστημα αξιών που σέβονται τα μέλη μιας κοινωνίας, τότε ο πολιτισμός διαμορφώνει και το πεδίο δράσης της κοινωνίας των πολιτών». Κατά την άποψη της ΕΟΚΕ ο πολιτισμός, ως διαδικασία και κοινή έκφραση της σκέψης και της δράσης, διαμορφώνει την εκπαίδευση και τις κοινωνικές συμμετοχικές βασικές λειτουργίες. Το σχέδιο ευρωπαϊκού Συντάγματος βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα θεμέλια των κοινών ηθικών αξιών, στόχων, θεμελιωδών δικαιωμάτων και σε μία νέα αντίληψη της δημοκρατικής συμπεριφοράς. Αυτά τα στοιχεία συνιστούν στο σύνολό τους τις βάσεις μίας ευρωπαϊκής αντίληψης του πολιτισμού. Τα κοινωνικά στοιχεία όπως είναι η αλληλεγγύη, η ανοχή, η κοινωνική συνοχή, μέτρα εναντίον της περιθωριοποίησης και των διακρίσεων, καθώς και η κοινωνική ένταξη αποτελούν τις βασικές συνιστώσες. Βάσει αυτής της αφετηρίας, η ΕΟΚΕ, στο πλαίσιο της συνταγματικής συνέλευσης, ζήτησε στο μέλλον να γνωμοδοτεί και σε θέματα «πολιτισμού». Εξ αυτών συνεπάγεται η ιδιαίτερη ευθύνη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ως οργάνου δημοκρατικής εκπροσώπησης των πολιτών της Ευρώπης, και της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής, ως θεσμικού εκπροσώπου της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών, για τα εν λόγω σύνθετα θέματα.

1.3.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ορθά τόνισε την «υποχρέωση» δημιουργίας μιας «κοινής πολιτιστικής βάσης» και ενός «ευρωπαϊκού αστικού χώρου» (2). Αυτό αποκτά ιδιαίτερα επιτακτικό χαρακτήρα επειδή η κυριαρχία της εθνικής διάστασης του πολιτισμού τίθεται σε ενέργεια κάθε φορά που αυξάνεται η πολυπλοκότητα. Με την διεύρυνση, οξύνεται ακριβώς αυτή η πολυπλοκότητα και εισέρχονται στην Ένωση έθνη με πολύ διαφορετικές ιστορίες, παραδόσεις και πολιτισμούς.

1.4.

Δεδομένου αυτού του περιορισμένου χρονικού πλαισίου, η ΕΟΚΕ με αυτή τη γνωμοδότηση, επικεντρώνει το ενδιαφέρον της με αυτή τη γνωμοδότηση, στους επόμενους τρεις κεντρικούς τομείς.

2.1.

Στο πλαίσιο αυτό η «κοινωνική διάσταση του πολιτισμού» δεν είναι μόνο αποφασιστικής σημασίας για το εσωτερικό, αλλά και προς το εξωτερικό για την οικοδόμηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας, καθώς και για τη διαμόρφωση ενός σχεδίου και μιας διαδικασίας για τη «συμβίωση» των Ευρωπαίων. Εκείνο που καθιστά την Ευρώπη ελκυστική, δεν είναι μόνον οι διαστάσεις της και η ισχύ της, εφόσον είναι η πρώτη εσωτερική αγορά στον κόσμο, όπως και το ύψος του ΑΕΠ της και η δύναμη του ευρώ. Είναι εξίσου η πρωτοτυπία της, το κοινωνικό και πολιτισμικό πρότυπό της το οποίο, καθώς αποτελεί απόρροια μίας κοινής κληρονομιάς αξιών, έχει διδαχθεί και εξακολουθεί να διδάσκεται πώς να διαχειρίζεται κατά τρόπο ειρηνικό, τόσο την πολιτιστική ποικιλία της, όσο και τις κοινωνικές και πολιτικές της αντιφάσεις, καθώς και πώς να τις συνδυάζει εποικοδομητικά.

2.2.

Οι αλλαγές που σημειώνονται στην κοινωνία, όπως οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, οι κοινωνικοδημογραφικές μετατροπές (επαναστάσεις), η μετανάστευση, οι αυξανόμενες επιπτώσεις των τεχνολογιών της πληροφόρησης και της επικοινωνίας, η επιβεβαίωση και η εφαρμογή της αρχής της ισότητας των ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών, καθώς και άλλες σημαντικές κοινωνικοοικονομικές αλλαγές θέτουν τεράστιες προκλήσεις στην κοινωνική, πολιτιστική και συμβολική πολιτική. Οι κοινωνίες μας δεν μπορούν πλέον να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της αναγνώρισης και της συμμετοχής όλων των φορέων τους και όλων των περιβαλλόντων. Όπως αποδείχθηκε με το «ευρωπαϊκό έτος για τα άτομα με ειδικές ανάγκες» και τις σχετικές γνωμοδοτήσεις και πρωτοβουλίες της ΕΟΚΕ, οι κοινωνίες μας θα κριθούν με γνώμονα την θέση και το ρόλο που θα αποδώσουν στους πλέον άπορους και στους πλέον περιθωριακούς.

2.3.

Στα τόσο κλασσικά αυτά παραδείγματα της ιεραρχικής αλυσίδας λήψεως αποφάσεων και της «επικουρούμενης εξάρτησης» (βλέπε τους διάφορους τύπους του κράτους προνοίας), δεν θα ήταν σκόπιμο να αντιτάξουμε σήμερα ένα πρότυπο που να προβλέπει την ενεργό συμμετοχή όλων, την ανάθεση ευθυνών σε όλους τους οικονομικούς, κοινωνικούς, οικογενειακούς και πολιτισμικούς παράγοντες;

2.4.

Η ενεργός αυτή συμμετοχή δεν αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την διασφάλιση μίας ανθούσας και δημιουργικής οικονομικής και κοινωνικής ζωής; Και, κατ'επέκταση, δεν αποτελεί, ταυτόχρονα, και μία ηθική και οικονομική επιταγή; Ο σεβασμός και η ολοκλήρωση, τόσο του εαυτού μας όσο και του άλλου, και η υπεροχή της αρχής της συνεργασίας αποτελούν άλλωστε τα κοινά χαρακτηριστικά του σύγχρονου ευρωπαϊκού ανθρωπισμού και της συνολικής ανταγωνιστικότητας του ολοκληρωμένου αυτού χώρου.

2.5.

Οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές πρακτικές είναι συστηματικοί παραγωγοί πολιτισμού. Η επισήμανση και η αξιοποίηση των αλλαγών που έχουν υποστεί τα κύρια πολιτισμικά πρότυπα στο πλαίσιο των πρακτικών αυτών θα μπορούσαν να επιτρέψουν στην έννοια της «κοινωνικής διάστασης του πολιτισμού» να αποκτήσει μία λειτουργική αξία.

2.6.

Τέλος, τα πεδία σχέσεων και αρμοδιοτήτων μεταξύ του κράτους, της αγοράς και της κοινωνίας των πολιτών πρέπει να μελετηθούν και να καθορισθούν από κοινού.

3.1.

Η παρούσα γνωμοδότηση δεν είναι δυνατό, πράγματι, να διερευνήσει τις σημαντικές μεταλλαγές που επιτελούνται στους τομείς αυτούς. Έχει απλώς την πρόθεση να επισημάνει ότι μία τέτοια διερεύνηση θα επέτρεπε, δίχως άλλο, τη βαθύτερη διερεύνηση της έννοιας «κοινωνία της γνώσης» που αποτελεί βασικό και δυναμικό στοιχείο της ευρωπαϊκής οικοδόμησης, όπως ορίζεται από τη διαδικασία της Λισαβόνας.

3.2.

Η γενική τάση της νοητικής, εγκεφαλικής θεώρησης όλων των επιμέρους χώρων εργασίας, συμπεριλαμβανομένης και της «εργασίας» που λέγεται κατανάλωση, και ο αυξημένος ρόλος που διαδραματίζουν σε αυτούς τους χώρους τα κριτήρια που βασίζονται στις σχέσεις στο ύψος και στη δημιουργία αποκρυσταλλώνονται στην Ευρώπη κατά τρόπο μοναδικό. Η αποκρυστάλλωσή τους αυτή αποτελεί το κέντρο γύρω από το οποίο συγκεντρώνονται οι ποικίλες εκφάνσεις της ανταγωνιστικότητας, της ελκυστικότητας, της κοινωνικής αγωγής και της επιχειρηματικότητας που χαρακτηρίζουν την Ευρώπη και τα οποία η Ευρώπη μπορεί να αναπτύξει έναντι των άλλων γεωπολιτιστικών ζωνών του πλανήτη.

3.3.

Επιπλέον, σε μία κοινωνία η οποία διανύει μία περίοδο τόσο βαθειάς αλλαγής, τα επαγγέλματα που συνδέονται με την ολοκλήρωση και την διαμεσολάβηση βρίσκονται, για μια ακόμη φορά, στην πρώτη γραμμή. Οι τεράστιες εντάσεις που χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν όσοι ασκούν τα επαγγέλματα αυτά υπερβαίνουν τις υλικές και αντικειμενικές δυσκολίες που απαντά αυτός ο τύπος απασχόλησης. Θέτουν υπό αμφισβήτηση όλα τα στοιχεία μιας δράσης που βασίζεται στον διπλό ρόλο της έκφρασης αλληλεγγύης και της άσκησης κοινωνικού ελέγχου στις κοινωνίες μας. Το γεγονός ότι ο συμβολικός χώρος που έδινε νόημα βρίσκεται σε φάση μεταμόρφωσης και μεταλλαγής καθιστά απαραίτητη την αποκρυπτογράφηση της ταυτότητας αυτών των επαγγελμάτων.

3.4.

Σε μία κοινωνία η οποία διανύει μία περίοδο τόσο βαθειάς αλλαγής δεν είναι πλέον δυνατό, επίσης, να απομονωθούν ή να ιεραρχηθούν, η κοινωνική διάσταση του πολιτισμού και η πολιτισμική θεώρηση των κοινωνικών θεμάτων. Για το λόγο αυτό, η οικονομική, η κοινωνική και η πολιτική διάσταση δεν είναι πλέον δυνατό να διαχωριστούν από την καλλιτεχνική και επιστημονική εργασία και πράξη. Δίχως να έχει προηγηθεί οιαδήποτε διεργασία, αυτή καθεαυτή η καλλιτεχνική και επιστημονική δημιουργία εμφανίζεται σημαντικά ενισχυμένη. Αυτό απαιτεί, κυρίως, έναν προβληματισμό γύρω από τις νέες μορφές πολιτιστικής οικονομίας (αλληλέγγυα οικονομία, αλληλασφάλιση των πόρων χρηματοδότησης).

4.1.

Οι κοινωνικές και οι πολιτιστικές πολιτικές δεν είναι απλώς τομεακές πολιτικές, αλλά μία «νοοτροπία» που κυριαρχεί στο σύνολο του πολιτικού παιχνιδιού. Η πολιτιστική δημοκρατία νοούμενη ως «πολιτιστική ασφάλεια», «πολιτιστική αξιοπιστία», «κοινωνική και πολιτιστική διακυβέρνηση» απαιτούν να αναδειχθούν. Φαίνεται ότι ήρθε πλέον η ώρα να ανοίξει ένας σαφής προβληματισμός για την ανάπτυξη νέων δικαιωμάτων, ελευθεριών και ευθυνών.

4.2.

Τα κύρια πρότυπα πολιτιστικής και κοινωνικής δημοκρατίας πρέπει αναμφίβολα να επανεξεταστούν και να αναπτυχθούν:

4.3.

Η πληθώρα των προκλήσεων που τίθενται και απαιτούν την σύλληψη μιας πραγματικής κοινωνικής και πολιτιστικής δημοκρατίας αξίζει να εμβαθυνθεί σε συνεργασία, όχι μόνον με τα κοινοτικά όργανα, αλλά και με τα κοινωνικά κινήματα, τα πολιτιστικά δίκτυα και τους κοινωνικούς εταίρους. Η καθιέρωση μιας δεοντολογίας που να διέπει τη συνεργασία μεταξύ των εταίρων αποτελεί, αναμφίβολα, μία από τις μείζονες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν για να επιτευχθεί αυτό.

5.1.1.

Όπως ήδη διαπίστωσαν ορισμένα εθνικά Οικονομικά και Κοινωνικά Συμβούλια ή συναφείς οργανισμοί, η ΕΟΚΕ επιθυμεί να επιβεβαιώσει σαφέστερα από ποτέ την πολιτιστική της αποστολή. Πόσο μάλλον που, όπως υποστήριξε σε προηγούμενη γνωμοδότησή της, «η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών αποτελεί πολιτισμική διεργασία» (3). Αυτό την οδήγησε να αποφασίσει να ανοίξει έναν ενεργό διάλογο για το θέμα αυτό με τα εθνικά ΟΚΣ και το σύνολο των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κοινοβούλιο, Συμβούλιο, Επιτροπή, Επιτροπή των Περιφερειών) και να αποτελέσει τον φορέα στους κόλπους του οποίου θα διεξαχθούν οι συζητήσεις με την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών με θέμα την πολιτιστική ανάπτυξη μέσα σε πλουραλιστικό, δυναμικό και καινοτόμο πνεύμα, να αποτελέσει ένα πραγματικό φόρουμ στην υπηρεσία της βιώσιμης ανάπτυξης και των πολιτιστικών βιομηχανιών (4).

5.2.1.

Η ΕΟΚΕ προτείνει να συνεχιστεί, σε συνεργασία με την Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η εξέταση της πρότασης, που διατύπωσε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, να συσταθεί ένα ευρωπαϊκό παρατηρητήριο της πολιτιστικής συνεργασίας (5).

5.2.2.

Ακόμη δε περισσότερο που η ΕΟΚΕ δεν παραγνωρίζει τα —άτονα— συμπεράσματα της μελέτης σκοπιμότητας που παρήγγειλε η Επιτροπή με θέμα την κοινοβουλευτική αυτή πρόταση. Εάν η ΕΟΚΕ κρίνει τις αντίστοιχες συστάσεις εξαιρετικά απαραίτητες, ταυτόχρονα εκτιμά ότι οι συστάσεις εκείνες που αποβλέπουν αποκλειστικά στην υποστήριξη των εν ενεργεία δικτύων και οργανισμών και στην αναθεώρηση της χρηματοδότησής τους, στη δημιουργία μίας διαδικτυακής πύλης και στην ανάπτυξη της συλλογής στατιστικών που αφορούν τον τομέα του πολιτισμού δεν επαρκούν (6).

5.2.3.

Αυτός είναι ο λόγος που η ΕΟΚΕ προτείνει να προσδιοριστούν με ακρίβεια, σε μία γνωμοδότηση πρωτοβουλίας, οι στόχοι τους οποίους θα πρέπει να επιδιώκει ένα ευρωπαϊκό παρατηρητήριο της πολιτιστικής συνεργασίας, υπέρ της σύστασης του οποίου μάχεται, από κοινού με το ΕΚ. Προτείνει να επιβεβαιωθεί επίσης ότι θα αποτελεί ένα διοργανικό και διασυνοριακό «δίκτυο», με περιφερειακούς και εθνικούς συνδέσμους, το οποίο θα μετατρέπει σε κεφάλαιο και θα ωθεί σε συνεργίες όλους τους σημερινούς παράγοντες, είτε αυτοί είναι δημόσιοι, είτε κοινωνικής οικονομίας, είτε ιδιωτικοί, και όλες τις εμπειρίες (συμπεριλαμβανομένων και των παρελθουσών και ημιλησμονημένων). Που υποστηρίζει ότι δεν θα πρέπει συνεπώς να πρόκειται απλώς για έναν επιπλέον οργανισμό. Η δυναμική αυτή συνεργασία θα μπορούσε να ευνοήσει μία μη αμυντική εξέλιξη της έννοιας της επικουρικότητας στον τομέα της ευρωπαϊκής πολιτικής πολιτισμού. Θα προέτρεπε τους Ευρωπαίους να συμμετέχουν άμεσα στην δημιουργία του κοινού αυτού πολιτισμικού χώρου και, κατά συνέπεια, να ταυτίζονται με αυτόν. Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΟΚΕ θα μπορούσε να υποβάλει υποψηφιότητα για να αναλάβει το ρόλο του γραμματέως και να αποτελέσει το κέντρο συλλογής και διαχείρισης μίας πραγματικής βάσης δεδομένων και γνώσεων, όπως θα μπορούσε, επίσης, και να διαδραματίσει έναν κινητήριο ρόλο προτείνοντας συγκεκριμένα σχέδια δράσης.

5.2.4.

Από την άποψη αυτή, πρέπει να ληφθεί υπόψη το σημαντικό έργο που έχει επιτελέσει ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός του Μπιλμπάο και το Ίδρυμα του Δουβλίνου. Οι οργανισμοί αυτοί εντοπίζουν και αναπτύσσουν τις «ορθές πρακτικές», τις πολιτιστικές αλλαγές στον τομέα των συνθηκών εργασίας, της απασχόλησης, της πρόληψης και της κοινωνικής συνοχής. Αποκαλύπτουν τα πλεονεκτήματα που είναι «ήδη εδώ», που θα μπορούσαν να βοηθήσουν αυτό το ευρωπαϊκό παρατηρητήριο της πολιτιστικής συνεργασίας, στο πλαίσιο μιας ευρείας θεώρησης του πολιτισμού.

5.2.5.

Επίσης, υπάρχουν διαθέσιμα πολλά δίκτυα (η μελέτη που παρήγγειλε η Επιτροπή έχει ήδη εντοπίσει 65), τα οποία έχουν συσταθεί γύρω από την προβληματική του πολιτισμού ως κοινωνικού συνδέσμου, κυρίως στο εσωτερικό των περιθωριοποιημένων πληθυσμών ή των πληθυσμών που βαίνουν προς περιθωριοποίηση (λαϊκές συνοικίες, βιομηχανικές περιφέρειες σε παρακμή, ερημωμένες αγροτικές περιοχές). Η ΕΟΚΕ, η οποία πραγματοποίησε ακροάσεις με ορισμένους από αυτούς, υποστηρίζει, συμμεριζόμενη τις απόψεις τους, ότι είναι αναγκαίο να εξέλθουν από την κατάσταση απομόνωσης στην οποία βρίσκονται, ότι θα πρέπει να τους παρασχεθούν τα μέσα που θα τους επιτρέψουν να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν, τα οποία συνήθως απουσιάζουν. Για το λόγο αυτό, εκτός από τον ρόλο ενός εργαστηρίου που θα επιτρέπει την διάδοση και την μεταφορά, από πεδίο σε πεδίο, των γνώσεων και της τεχνογνωσίας που έχουν ήδη δοκιμαστεί, το ευρωπαϊκό παρατηρητήριο της πολιτιστικής συνεργασίας θα πρέπει επίσης να διαδραματίσει και ένα ρόλο αξιολογητή.

5.2.6.

Ο ρόλος αυτός συνεπάγεται κυρίως ότι εξακριβώνει κατά πόσον η πολιτισμική διάσταση λαμβάνεται κατάλληλα υπόψη στις διάφορες κοινοτικές πολιτικές και ιδιαίτερα ότι μετατρέπεται σε μέσο που θα προσδώσει μεγαλύτερο βάρος στα προγράμματα «πολιτισμός 2000» και «MEDIA Plus» με την ευκαιρία της ανανέωσής τους, κατά τρόπο που να λάβουν υπόψη την σαφώς νέα κατάσταση των πραγμάτων ως επακόλουθο της διεύρυνσης και να συμπεριλάβουν νέους τομείς δραστηριότητας. Τέλος, ένα παρατηρητήριο αυτού του είδους θα μπορούσε ενδεχομένως να εκδίδει δική του ετήσια έκθεση.

5.3.1.

Σε πολιτιστικά θέματα, θα πρέπει να είναι δυνατό να επιβεβαιώνεται και να προβάλλεται το παράλληλο έργο, το καθένα με τα δικά του χαρακτηριστικά, που παράγουν τα δύο όργανα εκπροσώπησης των ευρωπαίων πολιτών, καθώς και να ακολουθούνται κοινές διαδικασίες και να πραγματοποιούνται κοινές εκδηλώσεις.

5.3.2.

Η διεξαγωγή ετήσιας κοινής συνεδρίασης με σκοπό την επιβεβαίωση μιας «Ευρώπης του πολιτισμού» θα μπορούσε να συμβάλλει στην εκτίμηση των εξελίξεων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν την Ένωση να μεταβληθεί από κοινότητα δικαίου σε κοινότητα αξιών. Είναι σκόπιμο να τεθεί ένας στόχος προαγωγής, ανά έτος, μίας τουλάχιστον κοινής πολιτιστικής αξίας.

5.3.3.

Καθώς προεκτείνει την ήδη πλούσια εμπειρία του θεσμού των ετήσιων ευρωπαϊκών πολιτιστικών πρωτευουσών, η πρώτη συνεδρίαση των δύο οργάνων θα μπορούσε να θέσει ως στόχο να τίθενται σε ανοικτή αντιπαράθεση προτάσεις που θα οδηγούσαν, ανά δύο, τρία ή τέσσερα έτη (γιατί όχι με βάση την περιοδικότητα των Ολυμπιακών αγώνων;), στην ανάληψη πρωτοβουλίας που θα προβλέπει τη συμμετοχή κάθε ευρωπαϊκής χώρας. Κάθε μια από τις χώρες αυτές θα εισάγει η ίδια τον ευρωπαϊκό πολιτισμό στον κόσμο, εντάσσοντας στην ευρωπαϊκή πρωτοβουλία τουλάχιστον έναν εταίρο ενός άλλου πολιτισμικού χώρου.

5.3.4.

Επίσης, τα δύο όργανα θα μπορούσαν να προβούν στη σύσταση μιας ευρωπαϊκής ειδικής ομάδας που να ευνοεί τις πολιτιστικές και καλλιτεχνικές ανταλλαγές στις εμπόλεμες ζώνες. Η ειδική ομάδα αυτή θα μπορούσε να συμβάλλει στην πρόληψη αυτών των συγκρούσεων και στην ανασυγκρότηση που ακολουθεί την σύγκρουση.