Συνεκδικασθείσες υποθέσεις C‑331/20 P και C‑343/20 P

Volotea, SA
και
easyJet Airline Co. Ltd

κατά

Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Απόφαση του Δικαστηρίου (δεύτερο τμήμα) της 17ης Νοεμβρίου 2022

«Αίτηση αναιρέσεως – Κρατικές ενισχύσεις – Άρθρο 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ – Απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που αφορά αποζημιώσεις καταβληθείσες στους αερολιμένες της Σαρδηνίας για υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας – Ύπαρξη παράνομων κρατικών ενισχύσεων που δεν συνάδουν με την εσωτερική αγορά, τις οποίες χορήγησε η Ιταλική Δημοκρατία σε αεροπορικές εταιρίες μέσω φορέων εκμεταλλεύσεως αερολιμένων – Έννοια της “κρατικής ενίσχυσης” – Απόδειξη της ύπαρξης πλεονεκτήματος – Καθορισμός του ύψους του – Αρχή του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς – Δυνατότητα εφαρμογής και εφαρμογή – Κριτήριο του ιδιώτη αγοραστή αγαθών ή υπηρεσιών – Προϋποθέσεις – Βάρος αποδείξεως»

1. Αναίρεση – Λόγοι – Υποχρέωση του αναιρεσείοντος να επικρίνει με συγκεκριμένο τρόπο κάποιο σημείο της συλλογιστικής του Γενικού Δικαστηρίου – Υποχρέωση του αναιρεσείοντος να παραθέτει με ακρίβεια τα νομικά επιχειρήματα που στηρίζουν τους προβαλλόμενους λόγους

   (Άρθρο 256 ΣΛΕΕ· Οργανισμός του Δικαστηρίου, άρθρο 58, εδ. 1· Κανονισμός Διαδικασίας του Δικαστηρίου, άρθρα 168 § 1, στοιχείο δʹ, και 169 § 2)

   (βλ. σκέψεις 86, 87, 94, 95)

2. Ενισχύσεις χορηγούμενες από τα κράτη – Έννοια – Χορήγηση πλεονεκτήματος στους δικαιούχους – Κρατική παρέμβαση που παρέχει ελάφρυνση από τις συνήθεις επιβαρύνσεις του προϋπολογισμού μιας επιχείρησης – Εμπίπτει

   (Άρθρο 107 § 1 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 102-104, 107, 138)

3. Ενισχύσεις χορηγούμενες από τα κράτη – Έννοια – Εκτίμηση βάσει της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία – Συμβατικές σχέσεις μεταξύ των φορέων εκμεταλλεύσεως αερολιμένων και των αεροπορικών εταιριών – Εφαρμογή καθεστώτος ενισχύσεων από φορέα εκμεταλλεύσεως αερολιμένος μη ανήκοντα στο κράτος – Περίσταση μη αποκλείουσα τη δυνατότητα εφαρμογής της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία

   (Άρθρο 107 § 1 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 105, 119)

4. Ενισχύσεις χορηγούμενες από τα κράτη – Έννοια – Εκτίμηση βάσει της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία – Καθεστώς ενισχύσεων που θεσπίσθηκε με σκοπό την οικονομική ανάπτυξη μιας περιφέρειας – Ενάσκηση δημόσιας εξουσίας – Περίσταση μη αποκλείουσα τη δυνατότητα εφαρμογής της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία

   (Άρθρο 107 § 1 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 106-108, 120)

5. Ενισχύσεις χορηγούμενες από τα κράτη – Έννοια – Εκτίμηση βάσει της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία – Αγορές υπηρεσιών από επιχείρηση μέσω οργανισμών μη υποκείμενων στους κανόνες περί συνάψεως δημοσίων συμβάσεων – Δεν μπορεί να συναχθεί η ύπαρξη πλεονεκτήματος από τη μη διεξαγωγή διαδικασίας διαγωνισμού

   (Άρθρο 107 § 1 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 109, 110, 123, 125-128, 131, 132, 135-137, 152, 153)

6. Ενισχύσεις χορηγούμενες από τα κράτη – Έννοια – Χορήγηση πλεονεκτήματος στους δικαιούχους – Η Επιτροπή φέρει το βάρος αποδείξεως της υπάρξεως πλεονεκτήματος – Υποχρεώσεις έρευνας που υπέχει η Επιτροπή

   (Άρθρο 107 § 1 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 111, 112, 129, 157)

7. Ενισχύσεις χορηγούμενες από τα κράτη – Έννοια – Εκτίμηση βάσει της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία – Εκτίμηση βάσει όλων των κρίσιμων στοιχείων της επίδικης πράξεως και του πλαισίου της – Η Επιτροπή φέρει το βάρος της αποδείξεως – Περιεχόμενο

   (Άρθρο 107 § 1 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 113, 114, 128, 132)

Σύνοψη

Στις 13 Απριλίου 2010 η Αυτόνομη Περιφέρεια της Σαρδηνίας (Ιταλία, στο εξής: Περιφέρεια) εξέδωσε τον νόμο 10/2010, με τον οποίο εγκρίθηκε η χρηματοδότηση των αερολιμένων της Σαρδηνίας με σκοπό την ανάπτυξη των αεροπορικών μεταφορών. Ο νόμος αυτός τέθηκε σε εφαρμογή με μια σειρά μέτρων τα οποία έλαβε η εκτελεστική αρχή της Περιφέρειας (στο εξής, από κοινού με τις σχετικές διατάξεις του νόμου 10/2010: επίμαχα μέτρα).

Τα επίμαχα μέτρα αποσκοπούσαν, μεταξύ άλλων, στην προώθηση της συνάψεως συμβάσεων μεταξύ των φορέων εκμεταλλεύσεως αερολιμένων και των αεροπορικών εταιριών, με σκοπό να βελτιωθεί η αεροπορική συγκοινωνιακή εξυπηρέτηση της Σαρδηνίας και να διασφαλιστεί η προώθηση της Σαρδηνίας ως τουριστικού προορισμού. Για τον σκοπό αυτό προέβλεπαν, κατ’ ουσίαν, την επιστροφή από την Περιφέρεια των ποσών που είχαν καταβάλει βάσει των συμβάσεων αυτών οι φορείς εκμεταλλεύσεως αερολιμένων στις αεροπορικές εταιρίες, εφόσον τηρούνταν ορισμένες προϋποθέσεις και κανόνες που αφορούσαν ιδίως την αποδοτικότητα των εν λόγω συμβάσεων.

Με την από 29 Ιουλίου 2016 απόφασή της ( 1 ) (στο εξής: επίδικη απόφαση), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χαρακτήρισε τα επίμαχα μέτρα ως κρατικές ενισχύσεις που εν μέρει δεν ήταν συμβατές με την εσωτερική αγορά και διέταξε την ανάκτησή τους από τις αεροπορικές εταιρίες, οι οποίες θεωρήθηκαν ως οι μόνοι δικαιούχοι τους.

Οι αεροπορικές εταιρίες Volotea SA και easyJet Airline Co. Ltd (στο εξής: easyJet), οι οποίες είχαν συνάψει συμβάσεις παροχής υπηρεσιών εμπίπτουσες στα επίμαχα μέτρα με τους φορείς εκμεταλλεύσεως των αερολιμένων της Olbia (Ιταλία) και του Cagliari-Elmas (Ιταλία), άσκησαν δύο προσφυγές ακυρώσεως της επίδικης αποφάσεως ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου. Οι προσφυγές αυτές απορρίφθηκαν με αποφάσεις της 13ης Μαΐου 2020 ( 2 ) (στο εξής: αναιρεσιβαλλόμενες αποφάσεις).

Το Δικαστήριο, το οποίο επιλήφθηκε δύο αιτήσεων αναιρέσεως που άσκησαν η Volotea και η easyJet, αναιρεί τις αναιρεσιβαλλόμενες αποφάσεις και ακυρώνει την επίδικη απόφαση κατά το μέρος που αφορά τις δύο αυτές εταιρίες. Στο πλαίσιο αυτό, υπενθυμίζει τον ρόλο και τις προϋποθέσεις εφαρμογής της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς στον τομέα των κρατικών ενισχύσεων, προτού διευκρινίσει τη μέθοδο που πρέπει να εφαρμόζεται για την εξέταση, υπό το πρίσμα του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, της υπάρξεως πλεονεκτήματος απορρέοντος από την εκ μέρους κράτους μέλους χορήγηση δημοσίων πόρων σε ιδιώτες επιχειρηματίες με σκοπό τη χρηματοδότηση συμβάσεων παροχής υπηρεσιών που οι εν λόγω ιδιώτες συνήψαν με άλλους ιδιώτες επιχειρηματίες.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

Πρώτον, το Δικαστήριο διαπιστώνει ότι το Γενικό Δικαστήριο υπέπεσε σε πλάνη περί το δίκαιο κατά την ερμηνεία του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ κρίνοντας, με τις αναιρεσιβαλλόμενες αποφάσεις, ότι το ζήτημα αν η Volotea και η easyJet είχαν τύχει πλεονεκτήματος χορηγηθέντος από την Περιφέρεια δεν έπρεπε να εξεταστεί υπό το πρίσμα της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς.

Συναφώς, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι, για να αποδειχθεί η ύπαρξη πλεονεκτήματος κατά την έννοια του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα αποτελέσματα του υπό εξέταση μέτρου για τις δικαιούχους επιχειρήσεις, ανεξαρτήτως των σκοπών που επιδιώκει το οικείο κράτος μέλος ή του κατά πόσον το πλεονέκτημα αυτό χορηγείται απευθείας από το κράτος ή από δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα που το κράτος έχει ιδρύσει ή ορίσει για τον σκοπό αυτό. Κατά συνέπεια, πρέπει να θεωρηθεί ότι την προϋπόθεση περί υπάρξεως πλεονεκτήματος πληροί κάθε μέτρο το οποίο, ανεξαρτήτως της μορφής και των σκοπών του, ευνοεί άμεσα ή έμμεσα μία ή περισσότερες επιχειρήσεις ή τους παρέχει πλεονέκτημα το οποίο δεν θα μπορούσαν να αποκομίσουν υπό κανονικές συνθήκες της αγοράς.

Επιπλέον, η ύπαρξη ενός τέτοιου πλεονεκτήματος διαπιστώνεται, καταρχήν, διά της εφαρμογής της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς, εκτός εάν δεν υφίσταται καμία δυνατότητα συγκρίσεως της επίμαχης στη συγκεκριμένη περίπτωση συμπεριφοράς κράτους με τη συμπεριφορά ιδιώτη επιχειρηματία διότι, για παράδειγμα, η συμπεριφορά αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ύπαρξη υποδομής την οποία ουδέποτε θα μπορούσε να δημιουργήσει ένας ιδιώτης επιχειρηματίας ή διότι το κράτος ενήργησε ως φορέας δημόσιας εξουσίας.

Επομένως, αντιθέτως προς όσα έκρινε το Γενικό Δικαστήριο με τις αναιρεσιβαλλόμενες αποφάσεις, ούτε η επιδίωξη σκοπών δημόσιας πολιτικής με τα επίμαχα μέτρα, ούτε η ιδιότητα των φορέων εκμεταλλεύσεως των αερολιμένων της Olbia και του Cagliari ως ιδιωτικής επιχειρήσεως, ούτε το γεγονός ότι αυτοί δεν διέθεταν σημαντική αυτονομία έναντι της Περιφέρειας στο πλαίσιο της εφαρμογής των μέτρων αυτών μπορούσαν να αποκλείσουν τη δυνατότητα εφαρμογής εν προκειμένω της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς.

Δεύτερον, στο μέτρο που το Γενικό Δικαστήριο, παρά το συμπέρασμά του ότι δεν ήταν δυνατή η εφαρμογή της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς, εξέτασε εντούτοις αν η Περιφέρεια συμπεριφέρθηκε ως ιδιώτης αγοραστής αγαθών ή υπηρεσιών προτού διαπιστώσει την ύπαρξη πλεονεκτήματος χορηγηθέντος με τα επίμαχα μέτρα, το Δικαστήριο εξετάζει αν αυτή η πρόσθετη συλλογιστική του Γενικού Δικαστηρίου μπορεί να στηρίξει το διατακτικό των αναιρεσιβαλλομένων αποφάσεων παρά τις πλάνες περί το δίκαιο που επισημάνθηκαν προηγουμένως.

Το Δικαστήριο διευκρινίζει ότι το κριτήριο του ιδιώτη αγοραστή συνιστά, όπως και το αντίστοιχο αυτού κριτήριο του ιδιώτη πωλητή, ένα από τα διάφορα κριτήρια που εξειδικεύουν την αρχή του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς και, στη συνέχεια, παρατηρεί, ειδικότερα, ότι, κατ’ εφαρμογήν του κριτηρίου αυτού, το Γενικό Δικαστήριο έκρινε ότι η Volotea και η easyJet είχαν τύχει πλεονεκτήματος βάσει των συμβάσεων παροχής υπηρεσιών αεροπορικών μεταφορών, μάρκετινγκ και διαφήμισης που είχαν συνάψει με τους φορείς εκμεταλλεύσεως αερολιμένων, διότι δεν είχε προηγηθεί της συνάψεως των εν λόγω συμβάσεων η διεξαγωγή διαγωνισμού ή άλλης ισοδύναμης διαδικασίας.

Πάντως, μολονότι από πάγια νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι, όταν ένα κράτος μέλος αποφασίζει να πωλήσει ή να αγοράσει αγαθά ή υπηρεσίες απευθείας από μία ή περισσότερες ιδιωτικές επιχειρήσεις, η διεξαγωγή διαγωνισμού επιτρέπει, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να τεκμαρθεί ότι οι συμβάσεις ή άλλες πράξεις που συνάπτονται για τον σκοπό αυτόν κατά το πέρας της εν λόγω διαδικασίας αντικατοπτρίζουν τους συνήθεις όρους της αγοράς, από την ίδια νομολογία προκύπτει επίσης ότι η διεξαγωγή διαγωνισμού δεν αποτελεί το μοναδικό μέσο αποκλεισμού της ύπαρξης πλεονεκτήματος κατά την έννοια του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, και ότι τούτο ισχύει ιδίως στην περίπτωση κατά την οποία το κράτος προβαίνει στην πώληση ή στην αγορά αγαθών ή υπηρεσιών από ιδιωτικές επιχειρήσεις όχι ευθέως, αλλά μέσω άλλων ιδιωτικών επιχειρήσεων, οι οποίες δεν υπέχουν υποχρέωση προσφυγής σε διαδικασία διαγωνισμού. Επιπλέον, ανεξαρτήτως του μέσου που χρησιμοποιείται, προκειμένου να διαπιστωθεί αν πρέπει να αποκλειστεί ή, αντιθέτως, να γίνει δεκτή η ύπαρξη πλεονεκτήματος, επιβάλλεται να εκτιμάται αν οι συμβάσεις ή άλλες πράξεις που προβλέπουν την εν λόγω πώληση ή αγορά αντικατοπτρίζουν ή όχι τους συνήθεις όρους της αγοράς.

Υπό το πρίσμα των προεκτεθέντων, το Δικαστήριο διαπιστώνει ότι το Γενικό Δικαστήριο υπέπεσε σε πλάνη περί το δίκαιο συνάγοντας την ύπαρξη πλεονεκτήματος υπέρ της Volotea και της easyJet για τον λόγο ότι πριν από τις συμβάσεις που συνήφθησαν με τους φορείς εκμεταλλεύσεως αερολιμένων δεν είχε προηγηθεί η διεξαγωγή διαγωνισμού ή άλλης ισοδύναμης διαδικασίας. Επισημαίνει επίσης ότι το ζήτημα αν οι συμβάσεις αυτές αντικατοπτρίζουν τους συνήθεις όρους της αγοράς δεν εξετάσθηκε προσηκόντως από το Γενικό Δικαστήριο.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο δέχεται τις αιτιάσεις της Volotea και της easyJet που αφορούν παράβαση του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ και αναιρεί τις αναιρεσιβαλλόμενες αποφάσεις.

Δεδομένου δε ότι οι διαφορές είναι ώριμες προς εκδίκαση, το Δικαστήριο τις εκδικάζει και εξετάζει τέλος, τρίτον, τις αιτιάσεις που προέβαλαν η Volotea και η easyJet προς στήριξη των αντίστοιχων προσφυγών τους περί ακυρώσεως της επίδικης αποφάσεως.

Συναφώς, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι η Επιτροπή υπέπεσε σε μια πρώτη πλάνη περί το δίκαιο απορρίπτοντας, για λόγους ερειδόμενους στους σκοπούς δημόσιας πολιτικής που επιδίωκε η Περιφέρεια, στο γεγονός ότι οι φορείς εκμεταλλεύσεως αερολιμένων ήταν ιδιώτες και στη μορφή που έλαβαν τα επίμαχα μέτρα, τη δυνατότητα εφαρμογής της αρχής του ιδιώτη επιχειρηματία υπό συνθήκες οικονομίας της αγοράς, προκειμένου να εξετάσει αν υπήρχε πλεονέκτημα κατά την έννοια του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ. Εν συνεχεία, παρατηρεί ότι η Επιτροπή υπέπεσε σε δεύτερη πλάνη περί το δίκαιο, δεχόμενη την ύπαρξη τέτοιου πλεονεκτήματος χωρίς να προβεί σε συνολική και συγκεκριμένη εκτίμηση του κατά πόσον η Περιφέρεια και οι φορείς εκμεταλλεύσεως αερολιμένων είχαν επιδιώξει να λάβουν τις επίμαχες υπηρεσίες υπό συνήθεις όρους της αγοράς.

Υπό το πρίσμα των προεκτεθέντων, το Δικαστήριο ακυρώνει επίσης, λόγω παραβάσεως του άρθρου 107, παράγραφος 1, ΣΛΕΕ, την επίδικη απόφαση κατά το μέρος που αφορά τη Volotea και την easyJet.

( 1 ) Απόφαση (ΕΕ) 2017/1861 της Επιτροπής, της 29ης Ιουλίου 2016, σχετικά με την κρατική ενίσχυση SA 33983 (2013/C) (πρώην 2012/NN) (πρώην 2011/N) – Ιταλία – Αποζημίωση των αερολιμένων της Σαρδηνίας για υποχρεώσεις παροχής δημόσιας υπηρεσίας (ΥΓΟΣ) (ΕΕ 2017, L 268, σ. 1).

( 2 ) Αποφάσεις της 13ης Μαΐου 2020, Volotea κατά Επιτροπής (Τ-607/17, EU:T:2020:180), και της 13ης Μαΐου 2020, easyJet Airline κατά Επιτροπής (Τ-8/18, EU:T:2020:182).