52014DC0460

1.           Εισαγωγή

Ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 723/2009 του Συμβουλίου σχετικά με κοινοτικό νομικό πλαίσιο για την κοινοπραξία ευρωπαϊκής ερευνητικής υποδομής[1] (εφεξής «κανονισμός ΚΕΕΥ») εκδόθηκε για να διευκολύνει τη δημιουργία και την εκμετάλλευση μεγάλων ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών από περισσότερα του ενός κράτη μέλη και συνδεδεμένες χώρες, με την καθιέρωση νέου νομικού μέσου, της κοινοπραξίας ευρωπαϊκής ερευνητικής υποδομής (ΚΕΕΥ).

Με τον κανονισμό ΚΕΕΥ λύθηκε το πρόβλημα της έλλειψης κατάλληλου νομικού πλαισίου με τη συμφωνία όλων των χωρών, που να καθιστά δυνατή τη δημιουργία κατάλληλων εταιρικών σχέσεων με εταίρους από διαφορετικές χώρες, έλλειψη που είχε χαρακτηριστεί ως μία από τις μείζονες δυσκολίες για τη δημιουργία νέων ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών, πέραν της ανεπάρκειας πόρων και της πολυπλοκότητας των τεχνικών και οργανωτικών ζητημάτων.

Σκοπός του κανονισμού ΚΕΕΥ ήταν επίσης να διευκολύνει την ταχύτερη δημιουργία ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών, με την εξοικονόμηση χρόνου χάρις στην αποφυγή της επανάληψης των διαπραγματεύσεων για κάθε έργο, με την ανάλυση και τη διαβούλευση σχετικά με την πλέον ενδεδειγμένη νομική μορφή για τους εν λόγω διεθνείς ερευνητικούς οργανισμούς, καθώς και με τα συναφή πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα και με την εξοικονόμηση χρόνου χάρις στην αποφυγή των συζητήσεων σε κάθε εθνικό κοινοβούλιο όσον αφορά την έγκριση της διεθνούς συμφωνίας που θα ήταν αναγκαία αν δεν υπήρχε το πλαίσιο που προβλέπεται βάσει του κανονισμού ΚΕΕΥ.

Με τον κανονισμό ΚΕΕΥ επιδιώχθηκε να εκπληρωθεί ο φιλόδοξος ευρωπαϊκός πολιτικός στόχος για σύσταση Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας, ώστε να καταστεί δυνατή η αντιμετώπιση των σημερινών προκλήσεων (π.χ. διεθνοποίηση της έρευνας· επίτευξη κρίσιμης μάζας· ανάπτυξη κατανεμημένων εγκαταστάσεων· ανάπτυξη μοντέλων αναφοράς). Στόχος επίσης ήταν η ΚΕΕΥ να συμβάλει στην οικοδόμηση ταυτότητας ΕΕ εστιασμένης σε εμβληματικές επιστημονικές εγκαταστάσεις, ώστε να τονωθεί η θετική εικόνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε διεθνές επίπεδο, παρέχοντας στους διεθνείς ομολόγους της ΕΕ ενιαία μορφή νομικής οντότητας, στην οποία θα ήταν δυνατόν να προσχωρούν ή με την οποία να μπορούν να συνάπτουν συμφωνία συνεργασίας ή σύμπραξης.

Ο κανονισμός ΚΕΕΥ τροποποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2013[2], ώστε να αποτυπώνονται καλύτερα οι συνεισφορές των συνδεδεμένων χωρών σε ΚΕΕΥ, θέτοντας τις χώρες αυτές σε πιο ισότιμο επίπεδο με τα κράτη μέλη όσον αφορά τα δικαιώματα ψήφου στα διοικητικά όργανα των ΚΕΕΥ, λαμβανομένου υπόψη ότι η δυνατότητα υποδοχής ΚΕΕΥ σε συνδεδεμένες χώρες θα αύξανε τη συμμετοχή των συνδεδεμένων χωρών σε ΚΕΕΥ. Τα προαναφερόμενα αιτήματα έγιναν επίσης στο πλαίσιο της ενδεχόμενης υποδοχής από τη Νορβηγία των τριών ΚΕΕΥ που περιλαμβάνονται στο χάρτη πορείας του Ευρωπαϊκού Στρατηγικού Φόρουμ για τις Ερευνητικές Υποδομές (ESFRI) 2010[3].

Η παρούσα έκθεση συντάχθηκε από την Επιτροπή σύμφωνα με το άρθρο 19 του κανονισμού ΚΕΕΥ, στο οποίο ορίζεται ότι, το αργότερο στις 27 Ιουλίου 2014, η Επιτροπή υποβάλλει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο έκθεση σχετικά με την εφαρμογή του κανονισμού και, ενδεχομένως, προτάσεις τροποποιήσεων.

2.           Νομικά χαρακτηριστικά της ΚΕΕΥ

Με τον κανονισμό ΚΕΕΥ δημιουργείται κοινό νομικό πλαίσιο βασιζόμενο στο άρθρο 187 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), που συμπληρώνει τα εθνικά και διακυβερνητικά νομικά και κανονιστικά καθεστώτα για τη δημιουργία διακρατικών ερευνητικών υποδομών. Πρόκειται για μια από τις νομικές πράξεις που έχουν θεσπιστεί μέχρι σήμερα προς υποστήριξη του Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας.

Σύμφωνα με τον κανονισμό ΚΕΕΥ, κάθε ΚΕΕΥ είναι νομική οντότητα η οποία έχει νομική προσωπικότητα και πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα αναγνωριζόμενη σε όλα τα κράτη μέλη. Μέλη ΚΕΕΥ πρέπει να είναι τουλάχιστον τρία κράτη: ένα κράτος μέλος και δύο άλλες χώρες οι οποίες είναι είτε κράτη μέλη είτε συνδεδεμένες χώρες. Μέλη ΚΕΕΥ είναι δυνατόν να είναι κράτη μέλη, συνδεδεμένες χώρες, τρίτες χώρες εκτός των συνδεδεμένων και διακυβερνητικοί οργανισμοί. Τα μέλη ΚΕΕΥ συμβάλλουν από κοινού στην υλοποίηση των στόχων της ΚΕΕΥ, κατά κύριο λόγο στη δημιουργία και εκμετάλλευση ερευνητικής υποδομής ευρωπαϊκής σημασίας. Κράτη μέλη, συνδεδεμένες χώρες, τρίτες χώρες εκτός των συνδεδεμένων και διακυβερνητικοί οργανισμοί είναι επίσης δυνατόν να είναι παρατηρητές χωρίς δικαίωμα ψήφου.

Η εσωτερική διάρθρωση της ΚΕΕΥ είναι πολύ ευέλικτη, καθώς παρέχεται η δυνατότητα στα μέλη ΚΕΕΥ να καθορίζουν, στο οικείο καταστατικό, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μελών, τα όργανα και τις αρμοδιότητές τους και να προβαίνουν και σε άλλες εσωτερικές ρυθμίσεις. Στον κανονισμό ΚΕΕΥ προβλέπεται ότι τα κράτη μέλη και οι συνδεδεμένες χώρες κατέχουν από κοινού την πλειοψηφία των δικαιωμάτων ψήφου στη συνέλευση των μελών, αλλά έχουν υποβληθεί προτάσεις τροποποίησης του καταστατικού ΚΕΕΥ φιλοξενούμενης σε κράτος μέλος, με τις οποίες απαιτείται η σύμφωνη γνώμη της πλειοψηφίας των κρατών μελών που είναι μέλη της ΚΕΕΥ. Η ευθύνη των μελών για τα χρέη της ΚΕΕΥ είναι δυνατόν να περιορίζεται στην οικεία συνεισφορά· ωστόσο, στο καταστατικό θα παρέχεται περιθώριο τροποποίησης αυτών των ρυθμίσεων. Το εφαρμοστέο δίκαιο είναι το δίκαιο της Ένωσης, το δίκαιο του κράτους στο οποίο η ΚΕΕΥ έχει την καταστατική της έδρα ή το δίκαιο του κράτους δραστηριότητάς της όσον αφορά ορισμένα θέματα διοικητικά, ασφάλειας και τεχνικά. Το καταστατικό και οι εκτελεστικοί κανόνες του πρέπει να είναι σύμφωνα με το εφαρμοστέο δίκαιο.

Κάθε ΚΕΕΥ θεωρείται διεθνής φορέας ή οργανισμός κατά την έννοια των οδηγιών που αφορούν τον φόρο προστιθέμενης αξίας και τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης, αλλά για να απαλλάσσεται από τον ΦΠΑ και τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης πρέπει να έχει αναγνωριστεί ως διεθνής φορέας ή οργανισμός από το κράτος μέλος υποδοχής. Επειδή, επιπλέον, κάθε ΚΕΕΥ θεωρείται διεθνής οργανισμός κατά την έννοια της οδηγίας περί δημοσίων συμβάσεων, είναι δυνατόν να εξαιρείται από τις διαδικασίες σύναψης συμβάσεων και, αντ’ αυτών έχει τη δυνατότητα να εκδίδει δικούς της κανόνες σύναψης συμβάσεων.

Κάθε ΚΕΕΥ συστήνεται με απόφαση της Επιτροπής, η οποία ενεργεί με βάση τις εκτελεστικές αρμοδιότητες που της έχουν ανατεθεί από το Συμβούλιο. Η Επιτροπή ενεργεί κατόπιν αίτησης υποβαλλόμενης από τα κράτη μέλη, τις χώρες και τους διακυβερνητικούς οργανισμούς που επιθυμούν να καταστούν ιδρυτικά μέλη της ΚΕΕΥ. Η διαδικασία για την έκδοση απόφασης της Επιτροπής περιλαμβάνει αξιολόγηση από μέρους ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, ιδίως στο πεδίο των προβλεπόμενων δραστηριοτήτων της ΚΕΕΥ. Επιπλέον, η Επιτροπή ζητεί τη γνώμη της επιτροπής που προβλέπεται στο άρθρο 20 του κανονισμού ΚΕΕΥ («Επιτροπή ΚΕΕΥ»), η οποία αποτελείται από εκπροσώπους όλων των κρατών μελών και των συνδεδεμένων χωρών.

3.           Εφαρμογή του κανονισμού

Αφότου εκδόθηκε ο κανονισμός ΚΕΕΥ έχουν συσταθεί επτά ΚΕΕΥ  Τον Μάρτιο του 2011 συστάθηκε η ΚΕΕΥ SHARE (Στατιστική Έρευνα για την Υγεία, τη Γήρανση και τη Συνταξιοδότηση στην Ευρώπη)[4], με αρχική χώρα υποδοχής τις Κάτω Χώρες και από το 2014 τη Γερμανία, με μέλη την Αυστρία, το Βέλγιο, την Τσεχική Δημοκρατία, την Ελλάδα, το Ισραήλ, την Ιταλία, τη Σλοβενία και τις Κάτω Χώρες, και παρατηρητή την Ελβετία. Τον Φεβρουάριο του 2012 συστάθηκε η ΚΕΕΥ CLARIN (Κοινή Υποδομή Γλωσσικών Πόρων και Τεχνολογίας)[5], με χώρα υποδοχής τις Κάτω Χώρες, μέλη την Τσεχική Δημοκρατία, τη Δανία, τη Γερμανία, την Εσθονία και την Ένωση Ολλανδικής Γλώσσας. Τον Νοέμβριο του 2013 συστάθηκαν τέσσερις ΚΕΕΥ: ΚΕΕΥ EATRIS (Ευρωπαϊκή Υποδομή Προηγμένης Μεταγραφικής Έρευνας στην Ιατρική )[6], με χώρα υποδοχής τις Κάτω Χώρες, μέλη την Τσεχική Δημοκρατία, τη Δανία, τη Γερμανία, την Εσθονία και την Ένωση Ολλανδικής Γλώσσας· ΚΕΕΥ ESS (Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα)[7], με χώρα υποδοχής το Ηνωμένο Βασίλειο, μέλη το Βέλγιο, την Τσεχική Δημοκρατία, τη Γερμανία, την Εσθονία, την Ιρλανδία, τη Λιθουανία, τις Κάτω Χώρες, την Αυστρία, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Σλοβενία και τη Σουηδία, και παρατηρητές την Ελβετία και τη Νορβηγία· ΚΕΕΥ BBMRI (ερευνητική υποδομή «Βιοτράπεζες και Βιομοριακοί Πόροι»)[8], με χώρα υποδοχής την Αυστρία, μέλη το Βέλγιο, την Τσεχική Δημοκρατία, τη Γερμανία, την Εσθονία, τη Γαλλία, την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Μάλτα, τις Κάτω Χώρες, τη Φινλανδία και τη Σουηδία, και παρατηρητές τη Νορβηγία, την Πολωνία, την Ελβετία και την Τουρκία· ΚΕΕΥ ECRIN (Ευρωπαϊκό Δίκτυο Υποδομής Κλινικών Ερευνών)[9], με χώρα υποδοχής τη Γαλλία, μέλη τη Γερμανία, την Ισπανία, την Ιταλία και την Πορτογαλία.

Τέλος, τον Μάιο του 2014, συστάθηκε η ΚΕΕΥ Euro-Argo[10], με χώρα υποδοχής τη Γαλλία, μέλη τη Γερμανία, την Ελλάδα, την Ιταλία, τις Κάτω Χώρες, τη Φινλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο, και παρατηρητές την Πολωνία και τη Νορβηγία.

Οι επτά ΚΕΕΥ που αναφέρονται ανωτέρω περιλαμβάνονται στους χάρτες πορείας που συμφωνήθηκαν στο Ευρωπαϊκό στρατηγικό φόρουμ για τις υποδομές έρευνας (ESFRI). Έχουν συσταθεί δύο ΚΕΕΥ (ΚΕΕΥ SHARE και ΚΕΕΥ ESS) για τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη και την εφαρμογή ευρωπαϊκών ερευνών. Οι λοιπές πέντε ΚΕΕΥ έχουν συσταθεί για την ανάπτυξη και την εφαρμογή των κατανεμημένων υποδομών στους τομείς των βιολογικών και ιατρικών επιστημών, των περιβαλλοντικών και των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών.

Η νομική δομή ΚΕΕΥ χρησιμοποιείται για τη συγκρότηση και λειτουργία διαφορετικών υποδομών, είτε ενιαίας θέσης (σε έναν τόπο) είτε κατανεμημένων. Η έννοια «κατανεμημένη υποδομή» καλύπτει ευρύ φάσμα: υποδομή αποτελούμενη από εγκαταστάσεις σε διαφορετικούς τόπους που λειτουργεί υπό μία μόνο νομική οντότητα, έως υποδομή που συγκροτείται ως κεντρικός κόμβος συντονισμού της λειτουργίας γεωγραφικά κατανεμημένων εγκαταστάσεων οι οποίες είναι δυνατόν να διατηρούν τη νομική τους προσωπικότητα.

Ο κανονισμός ΚΕΕΥ εφαρμόζεται άμεσα στα κράτη μέλη και δεν απαιτείται η μεταφορά του στο εθνικό δίκαιο. Ωστόσο, τα κράτη μέλη έπρεπε να υιοθετήσουν τα κατάλληλα μέτρα και διαδικασίες για να είναι σε θέση να υποδεχθούν ή να γίνουν μέλη ΚΕΕΥ. Για τη σύσταση ΚΕΕΥ βάσει του κανονισμού ΚΕΕΥ απαιτείται, μεταξύ άλλων, δήλωση του κράτους μέλους υποδοχής με την οποία αναγνωρίζεται η ΚΕΕΥ ως διεθνής οργανισμός κατά την έννοια της οδηγίας ΦΠΑ και ως διεθνής οργανισμός κατά την έννοια της οδηγίας 2008/118/ΕΚ, ούτως ώστε εφαρμόζεται η απαλλαγή από τον ΦΠΑ και/ή τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης. Πλην των Κάτω Χωρών, όπου ήδη το 2010 είχαν υιοθετηθεί οι εσωτερικές διαδικασίες που καθιστούσαν δυνατή την υποδοχή ΚΕΕΥ, τα περισσότερα κράτη μέλη χρειάστηκαν αρκετά έτη για την ολοκλήρωση των εν λόγω διαδικασιών. Ο λόγος εν προκειμένω ήταν ότι η νέα νομική δομή έπρεπε να ενταχθεί στα εθνικά κανονιστικά και διοικητικά συστήματα και ότι πολλά πρακτικά ζητήματα έπρεπε να αντιμετωπιστούν από τις υπηρεσίες της Επιτροπής καθώς και από τα εμπλεκόμενα κράτη μέλη, προτού συσταθεί και είναι έτοιμη να λειτουργήσει ΚΕΕΥ σύμφωνα με τα εθνικά ρυθμιστικά και διοικητικά συστήματα.

Όσον αφορά τις συνδεδεμένες ή τις τρίτες χώρες στις οποίες δεν εφαρμόζεται άμεσα ο κανονισμός ΚΕΕΥ, αυτές οφείλουν να υποβάλουν δεσμευτική δήλωση με την οποία αναγνωρίζουν τη νομική προσωπικότητα και τα προνόμια συγκεκριμένης ΚΕΕΥ προκειμένου να είναι δυνατόν να υποδεχθούν (στην περίπτωση των συνδεδεμένων χωρών) τη συγκεκριμένη ΚΕΕΥ ή να καταστούν μέλη της.

Πέντε έτη μετά την έκδοση του κανονισμού ΚΕΕΥ, τα περισσότερα κράτη μέλη και μερικές συνδεδεμένες χώρες έχουν λάβει τα απαραίτητα μέτρα ώστε να είναι σε θέση να υποδεχθούν ΚΕΕΥ ή να γίνουν μέλη της. Ενδεικτικό αυτής της θετικής εξέλιξης είναι επίσης το γεγονός ότι για περίπου 20 από τα 48 έργα που περιλαμβάνονται στον χάρτη πορείας του ESFRI 2010 χρησιμοποιείται ή προγραμματίζεται να χρησιμοποιηθεί ΚΕΕΥ για τον καθορισμό της ερευνητικής υποδομής. Επιπλέον, στην Επιτροπή έχουν υποβληθεί δύο αιτήσεις για τη σύσταση ΚΕΕΥ που δεν περιλαμβάνονται στον χάρτη πορείας ESFRI, συγκεκριμένα για: την κοινοπραξίας κεντροευρωπαϊκής ερευνητικής υποδομής (ΚΕΕΥ CERIC) ), με χώρα υποδοχής την Ιταλία, και το Κοινό ινστιτούτο συμβολομετρίας πολύ μεγάλης γραμμής βάσης (JIV ΚΕΕΥ), με χώρα υποδοχής τις Κάτω Χώρες.

Τα διοικητικά και διαδικαστικά μέτρα που λαμβάνουν οι αρμόδιες αρχές των κρατών μελών και των συνδεδεμένων χωρών, οι πληροφορίες που ανταλλάσσονται κατά τις τακτικές συνεδριάσεις της επιτροπής ΚΕΕΥ και οι διευκρινίσεις που δόθηκαν από τις διάφορες υπηρεσίες της Επιτροπής σε ερωτήματα που τέθηκαν από εκπροσώπους των κρατών μελών και των συνδεδεμένων χωρών έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο για τη διευκόλυνση της εφαρμογής του κανονισμού ΚΕΕΥ.

Η Επιτροπή αναμένει ότι έως το τέλος του 2015 θα έχουν συσταθεί περίπου 15 ΚΕΕΥ.

4.           Προκλήσεις όσον αφορά την εφαρμογή του κανονισμού

Ο κανονισμός ΚΕΕΥ εκδόθηκε και εφαρμόζεται σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία τα κράτη μέλη και οι συνδεδεμένες χώρες λαμβάνουν περιοριστικά δημοσιονομικά μέτρα με σκοπό τη μείωση των δημόσιων ελλειμμάτων. Ως εκ τούτου, η συνένωση των πόρων, που είναι μακροπρόθεσμη απαραίτητη για την ορθή σύσταση και λειτουργία της πανευρωπαϊκής ερευνητικής υποδομής, αποτελεί μεγάλη πρόκληση και περιπλέκεται ακόμα περισσότερο λόγω των διαφορετικών χρονικών πλαισίων για τις διαδικασίες λήψης δημοσιονομικών αποφάσεων των εμπλεκόμενων κρατών μελών και συνδεδεμένων χωρών. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να απαιτείται μάλλον μακρύς χρόνος προετοιμασίας για να επιτευχθεί η ελάχιστη βάση χρηματοδότησης για τη σύσταση ερευνητικών υποδομών. Το ζήτημα αυτό δεν αφορά ειδικά τις ΚΕΕΥ αλλά αφορά και όλες τις ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές. Στην επίσπευση της διαδικασίας υλοποίησης θα συμβάλουν σημαντικά καλύτερος συγχρονισμός και μεγαλύτερη διαφάνεια και εναρμόνιση μεταξύ των κρατών μελών, των συνδεδεμένων χωρών και των τρίτων χωρών που συμμετέχουν στην προετοιμασία της υλοποίησης των ερευνητικών υποδομών.

Ο όρος ότι μόνο κράτη και διακυβερνητικοί οργανισμοί επιτρέπεται να υποβάλουν αίτηση για σύσταση ΚΕΕΥ καθιστά πολυπλοκότερη για τις επιστημονικές κοινότητες την προετοιμασία της σύστασης ερευνητικής υποδομής και την υλοποίησή της, καθώς τα υπουργεία ή οι εντεταλμένοι από αυτά οργανισμοί χρηματοδότησης δεν συμμετέχουν εξαρχής στη σύνταξη των αιτήσεων για συγκρότηση ΚΕΕΥ. Εξάλλου, αυτό συνεπάγεται συζητήσεις μεταξύ πιθανών εταίρων ΚΕΕΥ, για παράδειγμα όσον αφορά τη σχέση μεταξύ των συνεισφορών και των δικαιωμάτων ψήφου, θέματα τα οποία δεν αντιμετωπίζονται κατά τον ίδιο τρόπο από τις εμπλεκόμενες επιστημονικές κοινότητες. Η συμμετοχή εκπροσώπων των υπουργείων και των οργανισμών χρηματοδότησης από τα πρώτα στάδια της προετοιμασίας για τη σύσταση των ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών θα μπορούσε να συμβάλει στην αποφυγή περιττών καθυστερήσεων σε μεταγενέστερα στάδια της φάσης προετοιμασίας, κατά τα οποία θα πρέπει να καθοριστούν η χωροθέτηση, οι χρηματοδοτικές συνεισφορές και οι δεσμεύσεις από τους εταίρους ΚΕΕΥ πριν από την κατάθεση της επίσημης αίτησης για ΚΕΕΥ.

Επιπλέον, ο οριζόντιος χαρακτήρας πολλών ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών συνεπάγεται, σε πολλές περιπτώσεις, πιο πολύπλοκη διαδικασία λήψης αποφάσεων εκ μέρους των εταίρων αυτών των υποδομών, επειδή σε αυτήν εμπλέκονται διάφορα υπουργεία και οργανισμοί χρηματοδότησης, για παράδειγμα από τους τομείς της υγείας, της έρευνας, της θαλάσσιας πολιτικής , του περιβάλλοντος και της ενέργειας.

Λόγω των προβλεπόμενων στον κανονισμό ΚΕΕΥ διατάξεων σχετικά με τον ΦΠΑ, τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης και τη σύναψη συμβάσεων, στην προετοιμασία και τη σύνταξη των αιτήσεων ΚΕΕΥ εκ μέρους των κρατών μελών, των συνδεδεμένων και των τρίτων χωρών χρειάστηκε να συμμετάσχουν αρκετά υπουργεία, συμπεριλαμβανομένων των υπουργείων οικονομικών και εξωτερικών, με αποτέλεσμα πρόσθετη περιπλοκότητα και τον καθορισμό κατάλληλων εσωτερικών διαδικασιών για τη διευκόλυνση της διαδικασίας έγκρισης. Από την πείρα που αποκτήθηκε με τη σύσταση των επτά ΚΕΕΥ φαίνεται ότι περισσότερα κράτη μέλη και συνδεδεμένες χώρες αντιλαμβάνονται αυτήν την πολυπλοκότητα και έχουν θεσπίσει εσωτερικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τη διεκπεραίωση και την επίσπευση της εσωτερικής διαδικασίας έγκρισης.

Τέλος, οι ΚΕΕΥ θα είναι για πρώτη φορά επιλέξιμες για υποβολή προτάσεων και συμμετοχή στις προσκλήσεις για την υποβολή προτάσεων στο πλαίσιο του προγράμματος «Ορίζων 2020». Επίσης, στο πρόγραμμα εργασιών των ερευνητικών υποδομών αναφέρεται πιθανή στήριξη των ερευνητικών υποδομών ΚΕΕΥ και ESFRI. Η Επιτροπή αναμένει ότι θα μπορούσαν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στον τομέα της διαχείρισης δεδομένων και των συνεργατικών σχηματισμών σε ορισμένους θεματικούς τομείς έρευνας, όπως π.χ. η υγεία και το περιβάλλον.

5.           Ρόλος των υπηρεσιών της Επιτροπής

Οι υπηρεσίες της Επιτροπής διευκόλυναν τη διαδικασία εφαρμογής του κανονισμού ΚΕΕΥ, αναλαμβάνοντας τη διοργάνωση και την προεδρία των συνεδριάσεων της επιτροπής ΚΕΕΥ, που πραγματοποιούνται τρεις ή τέσσερις φορές το χρόνο. Πέραν των γνωμοδοτήσεων όσον αφορά τη συμμόρφωση των επίσημων αιτήσεων ΚΕΕΥ με τις διατάξεις του κανονισμού ΚΕΕΥ, οι συνεδριάσεις αυτές χρησιμεύουν για την παροχή και την ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με τις εν εξελίξει αιτήσεις ΚΕΕΥ και τα εσωτερικά μέτρα που έχουν θέσει σε εφαρμογή τα κράτη μέλη και οι συνδεδεμένες χώρες όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων προσχώρησης σε ΚΕΕΥ. Επιπλέον, με παρουσιάσεις από εκπροσώπους μελλοντικών ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών για τις οποίες επίκειται να αρχίσει η σύνταξη των αντίστοιχων αιτήσεων ΚΕΕΥ ενημερώνονται όλα τα κράτη μέλη και οι συνδεδεμένες χώρες σχετικά με τα χρονοδιαγράμματα, το αναμενόμενο ποσοστό χρηματοδότησης, τις υπηρεσίες και άλλες δραστηριότητες που πρόκειται να αναληφθούν και σχετικά με τις δυνατότητες συμμετοχής στην προετοιμασία και υποβολή αίτησης ΚΕΕΥ.

Η Επιτροπή δημοσίευσε το 2010 πρακτικές κατευθυντήριες γραμμές με τις οποίες παρέχονται σε πιθανούς αιτούντες πρακτικές πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο υποβολής αίτησης για ΚΕΕΥ και παρατηρήσεις επί των άρθρων του κανονισμού ΚΕΕΥ, επικεντρωμένες στις νομικές πτυχές. Το 2014 θα δημοσιευθεί επικαιροποιημένη έκδοση των εν λόγω κατευθυντήριων γραμμών, στην οποία θα έχει ληφθεί υπόψη η πείρα που έχει αποκτηθεί έως τώρα.

Οι υπηρεσίες της Επιτροπής παρείχαν διευκρινίσεις σε ποικίλα ερωτήματα σχετικά με τις διατάξεις του κανονισμού ΚΕΕΥ που τέθηκαν από τα κράτη μέλη, τις συνδεδεμένες χώρες και τους εκπροσώπους των ερευνητικών υποδομών που συνέτασσαν αίτηση ΚΕΕΥ. Τα ερωτήματα αυτά αφορούσαν, μεταξύ άλλων, τη νομική φύση της ΚΕΕΥ, το κατά πόσον η πυρηνική έρευνα μπορεί να είναι ο κύριος σκοπός ΚΕΕΥ, την ευθύνη των μελών, το εφαρμοστέο δίκαιο στην ιδιαίτερη περίπτωση των κατανεμημένων υποδομών με κόμβους και προσωπικό σε διαφορετικές χώρες, την εκκαθάριση ΚΕΕΥ και τον ρόλο του εθνικού δικαστηρίου.

Το 2013, οι υπηρεσίες της Επιτροπής διέθεσαν τα αναγκαία υποδείγματα για τη δήλωση αναγνώρισης ΚΕΕΥ από τρίτες χώρες και διακυβερνητικούς οργανισμούς, τα οποία αποσαφήνισαν και απλούστευσαν τη διαδικασία για τις χώρες που πρόκειται να υποδεχθούν ΚΕΕΥ ή να προσχωρήσουν σε ΚΕΕΥ.

Οι υπηρεσίες της Επιτροπής παρείχαν, επίσης το 2013, έγγραφο εργασίας που περιέχει υποδείγματα για διατάξεις ΚΕΕΥ, με βάση την πείρα που αποκτήθηκε από τη διαδικασία υποβολής αιτήσεων για τις πρώτες ΚΕΕΥ, προκειμένου να διευκολυνθεί η σύνταξη των διατάξεων από τους αιτούντες και η επίτευξη συνεκτικότερου συνόλου διατάξεων για ΚΕΕΥ, χωρίς ωστόσο να επηρεαστεί η ευελιξία και η προσαρμογή που χρειάζονται λόγω της ανομοιογένειας των διαφόρων ΚΕΕΥ από άποψη διάρθρωσης (ενιαίας θέσης (σε έναν τόπο), κατανεμημένες, εικονικές), τομέα αντικειμένου έρευνας (κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, περιβαλλοντικές επιστήμες, ενέργεια, βιολογικές και ιατρικές επιστήμες, επιστήμη υλικών και εργαστηριακές εγκαταστάσεις, φυσικές επιστήμες και επιστήμες μηχανικού).

Οι υπηρεσίες της Επιτροπής διαδραμάτισαν ενεργό ρόλο κατά τη σύνταξη αιτήσεων ΚΕΕΥ: συμμετείχαν στις συνεδριάσεις του διοικητικού συμβουλίου και άλλες προπαρασκευαστικές συνεδριάσεις των κρατών μελών και των συνδεδεμένων χωρών για την αποσαφήνιση και τον εξεύρεση πιθανών λύσεων και συμβιβασμών επί ζητημάτων που προέκυψαν κατά τις συζητήσεις μεταξύ μελλοντικών εταίρων.

Μετά τη σύσταση ΚΕΕΥ είναι περιορισμένος ο ρόλος των υπηρεσιών της Επιτροπής στις δραστηριότητες της ΚΕΕΥ, που εφεξής διέπονται και κατευθύνονται από τα μέλη της ΚΕΕΥ, εντός των ορίων που προβλέπονται στον κανονισμό ΚΕΕΥ, στο καταστατικό και τους εκτελεστικούς κανόνες που εκδίδονται για την ΚΕΕΥ. Οι υπηρεσίες της Επιτροπής μπορούν να δραστηριοποιούνται μόνον αφού ενημερωθούν ή τους ζητηθεί από τα μέλη για θέματα που έχουν προκύψει και βάσει των ετησίων εκθέσεων που υποβάλλει η ΚΕΕΥ στην Επιτροπή όπως προβλέπεται στον κανονισμό ΚΕΕΥ.

Η Επιτροπή, με δεδομένο ότι επτά ΚΕΕΥ έχουν την καταστατική τους έδρα σε πέντε διαφορετικά κράτη μέλη και με σκοπό να διευκολύνει την περαιτέρω ανάπτυξη ΚΕΕΥ, διοργανώνει συνεδριάσεις δικτύου ΚΕΕΥ, κατά τις οποίες υφιστάμενες ΚΕΕΥ έχουν τη δυνατότητα να ανταλλάξουν τις βέλτιστες πρακτικές και να θέσουν κοινά ζητήματα. Στις εν λόγω συνεδριάσεις προσκαλούνται εκπρόσωποι της επιτροπής ΚΕΕΥ και μελλοντικών ΚΕΕΥ που βρίσκονται στο τελικό στάδιο αίτησης για σύσταση ΚΕΕΥ. Η πρώτη συνεδρίαση δικτύου ΚΕΕΥ πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2014.

6.           Συμπεράσματα

Μετά την επιτυχή σύσταση επτά ΚΕΕΥ μέχρι τον Μάιο του 2014 και την προοπτική να έχουν συσταθεί 15 ΚΕΕΥ περίπου έως το τέλος του 2015, μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι ο ρυθμός υιοθέτησης του νέου νομικού πλαισίου, δηλαδή ο αριθμός των νέων ή αναβαθμισμένων Ευρωπαϊκών Υποδομών που χρησιμοποιούν τη μορφή ΚΕΕΥ, επιταχύνθηκε και είναι επιτυχής. Αποδείχθηκε ότι ο κανονισμός ΚΕΕΥ κάλυψε το χάσμα μεταξύ των κλασσικών διεθνών οργανισμών που έχουν συσταθεί με βάση συνθήκες και των εθνικών νομικών οντοτήτων, και βοήθησε στο να συσταθούν πανευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές. Τούτο αποδεικνύει επίσης η προβλεπόμενη χρησιμοποίηση ΚΕΕΥ σε είκοσι περίπου έργα περιλαμβανόμενα στον χάρτη πορείας ESFRI για την υλοποίηση ερευνητικής υποδομής.

Λόγω των πολλών ομοιοτήτων των διατάξεων που αφορούν την ένταξη, τη λήψη αποφάσεων και τον χειρισμό ζητημάτων όπως π.χ. η ευθύνη, η ΚΕΕΥ έχει διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τα κράτη μέλη, τις συνδεδεμένες και τις τρίτες χώρες να εξετάσουν το ενδεχόμενο συνεργασίας ή προσχώρησης σε ευρωπαϊκές ερευνητικές υποδομές. Οι υπηρεσίες της Επιτροπής διευκόλυναν τη διαδικασία εφαρμογής του κανονισμού ΚΕΕΥ, με τη ανάληψη της διοργάνωσης και της προεδρίας των συνεδριάσεων της επιτροπής ΚΕΕΥ.

Τα κράτη μέλη, οι επιστημονικές κοινότητες και οι υπηρεσίες της Επιτροπής διέρχονται φάση μάθησης, για να κατανοήσουν καλύτερα τις πρακτικές συνέπειες της χρησιμοποίησης αυτού του νέου νομικού μέσου, ούτως ώστε να βελτιστοποιηθεί περαιτέρω η διαδικασία υποβολής αιτήσεων ΚΕΕΥ και να απλουστευθεί η χρήση αυτού του νέου νομικού μέσου. Αν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα εκ μέρους των υπηρεσιών της Επιτροπής, των κρατών μελών και των συνδεδεμένων χωρών, αναμένεται ότι θα βελτιώνεται σταθερά η ευκολία χρήσης του νέου νομικού μέσου, χάρις στην πείρα που θα αποκτάται, ότι είναι δυνατόν να εξορθολογιστεί περαιτέρω η διαδικασία και να επισπευστεί η δημιουργία ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή δεν προβαίνει προς το παρόν σε καμία σύσταση για τροποποιήσεις.

7.           Εκκρεμή θέματα και επόμενα βήματα

Από την πείρα που αποκτήθηκε κατά τις διαδικασίες υποβολής αιτήσεων σύστασης ΚΕΕΥ προέκυψε ότι τα μέλη των ΚΕΕΥ και οι υπηρεσίες της Επιτροπής θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουν και διάφορα άλλα θέματα. Πρόκειται για πρακτικές στα διάφορα κράτη μέλη, για παράδειγμα σχετικά με τον τρόπο καταχώρισης ΚΕΕΥ, σύμφωνα με το εθνικό νομικό σύστημα, στο μητρώο του Εμπορικού Επιμελητηρίου, ή σε άλλο μητρώο, καταχώριση που θα επέτρεπε σε ΚΕΕΥ να ανοίξει τραπεζικούς λογαριασμούς και να ζητεί την επιστροφή ΦΠΑ και των ειδικών φόρων κατανάλωσης. Εξάλλου, δεδομένου ότι κάθε ΚΕΕΥ αποτελεί σύμπραξη δημόσιων φορέων, σε πολλές περιπτώσεις πρέπει να αποσαφηνιστεί το καθεστώς του προσωπικού που απασχολείται, καθώς έχει επιπτώσεις στο μισθολόγιο, σε ζητήματα φόρου εισοδήματος και στο κόστος προσωπικού.

Υπάρχουν επίσης ζητήματα προς διευκρίνιση όσον αφορά τις συνεισφορές σε είδος από τα μέλη της ΚΕΕΥ, ιδίως ως προς το κατά πόσον θα ήταν δυνατόν οι εν λόγω συνεισφορές να εξαιρούνται από τον ΦΠΑ και τους ειδικούς φόρους κατανάλωσης, και, αν ναι, υπό ποιες προϋποθέσεις. Αυτό είναι σημαντικό, επειδή, σε πολλές περιπτώσεις, τα μέλη ΚΕΕΥ προτιμούν να συνεισφέρουν εν μέρει σε είδος αντί μετρητών.

Οι υπηρεσίες της Επιτροπής πρέπει να αποσαφηνίσουν περαιτέρω τη διάκριση μεταξύ οικονομικών και μη οικονομικών δραστηριοτήτων, καθώς εντείνονται οι απαιτήσεις για «καινοτομικές»» και «κοινωνικοοικονομικές» επιπτώσεις των δραστηριοτήτων της ερευνητικής υποδομής προκειμένου να δικαιολογούνται οι αναγκαίες επενδύσεις από τα κράτη μέλη. Το ζήτημα αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο της «έξυπνης εξειδίκευσης» όσον αφορά την ενδεχόμενη στήριξη από τα περιφερειακά ταμεία και με κρατικές ενισχύσεις (για την κατασκευή τμημάτων εγκαταστάσεων ΚΕΕΥ). Περιλαμβάνονται εν προκειμένω και άλλα θέματα, για παράδειγμα με ποιόν τρόπο είναι δυνατόν οι ΚΕΕΥ να αναπτύσσουν τεχνοβλαστούς, να μεταφέρουν τεχνολογία και να εισπράττουν έσοδα για υπηρεσίες που αναπτύσσουν, παράλληλα όμως να συμμορφώνονται με την απαίτηση να ασκούν περιορισμένες οικονομικές δραστηριότητες και να μην θέτουν σε κίνδυνο το καθεστώς τους ως ΚΕΕΥ.

Είναι σημαντικός ο ρόλος των ΚΕΕΥ για την αντιμετώπιση του κατακερματισμού του ευρωπαϊκού χώρου έρευνας, επειδή παρέχονται με εναρμονισμένο και διαρθρωμένο τρόπο υπηρεσίες στις επιστημονικές κοινότητες σε ολόκληρη την Ένωση, λόγω της διαφάνειας που καθιερώνεται όσον αφορά τη συλλογή δεδομένων, την πρόσβαση στα δεδομένα, τα μέσα και τη διατήρηση των δεδομένων και τις υπηρεσίες για τους χρήστες. Πέραν της υποστήριξης των επιστημονικών κοινοτήτων είναι, επιπλέον, δυνατόν να συμβάλλουν στην τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής σε τομείς όπως η υγεία, το περιβάλλον, η κοινωνική και η πολιτισμική πολιτική. Η Επιτροπή θα διερευνήσει με τα κράτη μέλη πιθανούς τρόπους με τους οποίους οι ΚΕΕΥ θα μπορούσαν να στηρίξουν άλλες ερευνητικές υποδομές με την παροχή τέτοιων υπηρεσιών.

Μολονότι στις μέχρι τώρα συσταθείσες ΚΕΕΥ συμμετέχουν 20 κράτη μέλη, οι καταστατικές έδρες αυτών των ΚΕΕΥ συγκεντρώνονται σε λίγα κράτη μέλη. Κατά την προετοιμασία για την υλοποίηση των νέων ευρωπαϊκών ερευνητικών υποδομών, τα κράτη μέλη και οι συνδεδεμένες χώρες θα πρέπει να καταβάλουν προσπάθειες για την επίτευξη, μακροπρόθεσμα, πιο ισόρροπης εκπροσώπησης σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Οι ΚΕΕΥ μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο για τη διεθνή συνεργασία, π.χ. με την Αφρικανική Ένωση, την Αυστραλία, τη Ρωσία, τις ΗΠΑ, τον Καναδά και συνεργασίες προωθούμενες από τον ΟΗΕ. Εν προκειμένω αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Επιστημονικού Φόρουμ (GSF) του ΟΟΣΑ εξετάζεται επί του παρόντος κατά πόσον η ΚΕΕΥ θα μπορούσε να αποτελέσει υπόδειγμα για την σύσταση κατανεμημένων διεθνών ερευνητικών υποδομών. Ειδικότερα, για τις εν λόγω υποδομές θα πρέπει να αντιμετωπιστούν τα ζητήματα της διακυβέρνησης, της νομικής προσωπικότητας και της διευθέτησης διαφορών. Στις περιπτώσεις που ενδείκνυται, η Επιτροπή θα υποστηρίξει τις προσπάθειες στο πλαίσιο του GSF ή άλλων διεθνών φόρουμ για περαιτέρω διερεύνηση των δυνατοτήτων επίτευξης συμφωνίας σχετικά με κανονιστικό πλαίσιο για τις διεθνείς ερευνητικές υποδομές, το οποίο, όπως συνέβη με την ΚΕΕΥ στην Ευρωπαϊκή Ένωση, θα γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ διεθνών οργανισμών που έχουν συσταθεί με βάση συνθήκες και εθνικών οργανισμών.

Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, ο κανονισμός ΚΕΕΥ τροποποιήθηκε το 2013, για να ικανοποιηθούν αιτήματα συνδεδεμένων χωρών, και ιδίως της Νορβηγίας, να αναγνωριστούν πλήρως οι συνεισφορές τους σε ΚΕΕΥ με ανάλογα δικαιώματα ψήφου. Η Επιτροπή θα παρακολουθεί στενά κατά πόσον η τροποποίηση θα αποφέρει αύξηση της συμμετοχής των συνδεδεμένων χωρών ως χωρών υποδοχής ή μελών ΚΕΕΥ.

[1]               ΕΕ L 206 της 8.8.2009, σ. 1.

[2]               ΕΕ L 326 της 6.12.2013, σ. 1.

[3]               Συγκεκριμένα τα εξής: Κοινοπραξία Ευρωπαϊκών Αρχείων Δεδομένων Κοινωνικών Επιστημών (Consortium of European Social Science Data Archives/CESSDA), Αρκτικό Ολοκληρωμένο Σύστημα Γεωεπισκόπησης στο Svalbard (Svalbard Integrated Arctic Earth Observation System/SIOS) και Ευρωπαϊκή Εργαστηριακή Υποδομή για τη Δέσμευση και Αποθήκευση Διοξειδίου του Άνθρακα (European Carbon Dioxide Capture and Storage Laboratory Infrastructure/ECCSEL).

[4]               ΕΕ L 71 της 18.3.2011, σ. 20.

[5]               ΕΕ L 64 της 3.3.2012, σ. 13.

[6]               ΕΕ L 298 της 8.11.2013, σ. 38.

[7]               ΕΕ L 320 της 30.11.2013, σ. 44.

[8]               ΕΕ L 320 της 30.11.2013, σ. 63.

[9]               ΕΕ L 324 της 5.12.2013, σ. 8.

[10]             ΕΕ L 136 της 9.06.2014, σ. 35.