Dostęp do informacji, udział społeczeństwa i dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska (Konwencja z Aarhus)

KLUCZOWE ZAGADNIENIA

Konwencja, która obowiązuje od dnia 30 października 2001 r., opiera się na założeniu, że większa społeczna świadomość zagadnień ochrony środowiska oraz większe zaangażowanie w tej kwestii przyczynią się do poprawy ochrony środowiska. Służy ona lepszej ochronie prawa każdej osoby, z obecnego pokolenia oraz z przyszłych pokoleń, do życia w środowisku odpowiednim dla jej zdrowia i pomyślności. W związku z tym przewiduje ona działania w trzech obszarach:

• zapewnienie dostępu społeczeństwa do informacji dotyczących ochrony środowiska będących w posiadaniu władz publicznych;
• wspieranie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji wpływających na środowisko;
• rozszerzanie warunków dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska.

Instytucje Unii Europejskiej objęte są przedstawioną w konwencji definicją władzy publicznej w takim samym stopniu jak władze krajowe czy regionalne.

Strony, które podpisały konwencję, zobowiązują się do stosowania wymienionych w niej postanowień, a więc muszą:

• podjąć niezbędne środki ustawodawcze, administracyjne i inne;
• zapewnić, aby urzędnicy i władze publiczne pomagali i udzielali wskazówek członkom społeczeństwa w zakresie dostępu do informacji, udziału w podejmowaniu decyzji i dostępu do wymiaru sprawiedliwości;
• wspierać edukację ekologiczną i wiedzę społeczeństwa w zakresie ochrony środowiska;
• zapewnić odpowiednie uznanie i wsparcie dla stowarzyszeń, organizacji i grup działających na rzecz ochrony środowiska.

Dostęp społeczeństwa do informacji dotyczących środowiska

W konwencji ustanowiono określone prawa i obowiązki w zakresie dostępu do informacji dotyczących ochrony środowiska, odnoszące się zwłaszcza do terminów ich udostępniania i powodów z których władze publiczne mogą odmówić udzielenia dostępu do niektórych informacji.

Udzielenia informacji można odmówić w trzech przypadkach:

• władza publiczna nie posiada żądanej informacji;
• żądanie jest w oczywisty sposób bezzasadne lub sformułowane w sposób zbyt ogólny;
• żądanie dotyczy materiału będącego w trakcie kompletowania.

Udzielenia informacji można też odmówić ze względu na poufność postępowania prowadzonego przez władze publiczne, obronę narodową i bezpieczeństwo publiczne, toczące się postępowanie sądowe lub poufność:

• tajemnicy handlowej i przemysłowej;
• praw własności intelektualnej;
• danych osobowych; oraz
• interesów strony trzeciej, która ujawniła informację.

Z uwagi na fakt, że za ujawnieniem informacji może przemawiać interes społeczny, wszystkie te powody uzasadniające odmowę należy interpretować w sposób zawężający.

W decyzji odmownej wskazane muszą być jej przyczyny oraz zamieszczone informacje o możliwościach odwołania się od niej.

Władze publiczne muszą uaktualniać posiadane informacje i w tym celu prowadzić publicznie dostępne wykazy, rejestry i zbiory danych. W tym zakresie organy te zachęca się do stopniowego wykorzystywania elektronicznych baz danych zawierających sprawozdania o stanie środowiska, teksty aktów prawnych, plany i polityki krajowe oraz teksty konwencji międzynarodowych.

W 2003 r. państwa UE przyjęły dyrektywę 2003/4/WE w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska. Miały one obowiązek wdrożenia jej przepisów do prawa krajowego do dnia 14 lutego 2005 r.

W 2006 r. UE przyjęła rozporządzenie (WE) nr 1367/2006, które zobowiązuje instytucje i organy UE do realizacji zobowiązań zawartych w konwencji z Aarhus.

Udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji w sprawach dotyczących środowiska

Druga część konwencji dotyczy udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji. Udział ten należy zapewnić w ramach procedury wydawania zgody na konkretne przedsięwzięcia (głównie przedsięwzięcia o charakterze przemysłowym) wymienione w załączniku I do konwencji. Ostateczna decyzja o wydaniu zgody musi w należyty sposób uwzględniać rezultaty uzyskane w wyniku udziału społeczeństwa.

Na wczesnym etapie procedury podejmowania decyzji społeczeństwo informowane jest o:

• temacie, w zakresie którego decyzja ma być podjęta;
• rodzaju możliwej decyzji;
• władzy publicznej właściwej do wydania decyzji;
• przewidywanej procedurze, w tym o praktycznych szczegółach procedury konsultacji;
• postępowaniu w sprawie oceny oddziaływania na środowisko (jeśli takie przewidziano).

Ramy czasowe procedury muszą umożliwiać społeczeństwu rzeczywisty udział w procedurze decyzyjnej.

W zakresie przygotowywania planów i programów mających znaczenie dla środowiska ustanowiona została procedura uproszczona.

Sygnatariuszy konwencji zachęca się również do promowania udziału społeczeństwa w opracowywaniu polityki odnoszącej się do środowiska, jak również norm i ustawodawstwa, które mogą mieć znaczny wpływ na środowisko.

W 2003 r. państwa UE przyjęły dyrektywę 2003/35/WE w sprawie udziału społeczeństwa w sporządzaniu niektórych planów i programów w zakresie środowiska.

W 2006 r. w decyzji Rady 2006/957/WE uwzględniono zmianę do konwencji, zgodnie z którą zwiększono udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji w sprawach dotyczących zamierzonego uwalniania GMO do środowiska. Na szczeblu UE wymóg ten został już zrealizowany przez wprowadzenie określonych artykułów dyrektywy 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy.

Przepisy dotyczące udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji w sprawach dotyczących środowiska znajdują się także w innych unijnych dyrektywach środowiskowych. Są to między innymi dyrektywa 2001/42/WE oraz ramowa dyrektywa wodna (dyrektywa 2000/60/WE).

Dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska

Wszystkie osoby, które uważają, że ich prawa dotyczące dostępu do informacji zostały naruszone (np. wniosek o udostępnienie informacji pozostał nierozpatrzony, niesłusznie odrzucony lub załatwiony nieodpowiednio), mogą, w ramach krajowego porządku prawnego, skorzystać z procedury odwoławczej.

Dostęp do wymiaru sprawiedliwości jest też zapewniony w przypadku naruszenia przewidzianej w konwencji procedury umożliwiającej udział. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości dopuszcza się również w związku z rozstrzyganiem sporów dotyczących działań lub zaniechań po stronie osób prywatnych lub władz publicznych naruszających postanowienia prawa krajowego w dziedzinie środowiska.

Przepisy dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości znajdują się zarówno w dyrektywie 2003/4/WE, jak i 2003/35/WE. Złożony w 2003 r. wniosek w sprawie dyrektywy dotyczącej dostępu do wymiaru sprawiedliwości w dziedzinie środowiska został wycofany w 2014 r. w ramach przeprowadzanej przez Komisję Europejską oceny adekwatności prawa unijnego (program REFIT).

W kwietniu 2017 r. Komisja przyjęła wytyczne dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska. Wyjaśniono w nich, w jaki sposób osoby fizyczne i stowarzyszenia mogą kwestionować decyzje, działania lub zaniechania władz publicznych związane z unijnym prawem ochrony środowiska przed sądami krajowymi.