W kierunku wspólnej waluty: zarys historyczny UGW

Euro stanowi dziś codzienność obywateli w 17 państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE). W dalszej perspektywie euro przyjmą także inne państwa członkowskie. Wspólna waluta przynosi niepodważalne korzyści: zmniejsza koszty transakcji finansowych, ułatwia podróżowanie, zwiększa rolę Europy na arenie międzynarodowej itp. Jak rozwijała się idea wspólnej waluty?

Pierwsze odniesienie do wspólnej waluty europejskiej miało miejsce przed wielkim kryzysem w 1929 r.

Dnia 9 września 1929 r. niemiecki polityk Gustav Stresemann zapytał Ligę Narodów „Gdzie jest europejska moneta, europejski znaczek pocztowy?”. Sześć tygodni później, 25 października 1929 r., nowojorska giełda przeżyła „czarny piątek”, który stał się początkiem światowego kryzysu gospodarczego. Kryzys spowodował poważane zakłócenia gospodarcze na świecie, likwidacje przedsiębiorstw oraz bezprecedensowy wzrost bezrobocia.

Państwa zareagowały na kryzys strategią zagładzania sąsiada (ang. beggar thy neighbor): powzięły środki deflacyjne na rzecz wzrostu konkurencyjności swojego eksportu oraz wprowadziły bariery taryfowe dla produktów importowanych z zagranicy. Jednakże taka polityka tylko zaostrzyła kryzys gospodarczy. O ile, w krótkiej perspektywie, przyniosła korzyści dla państwa, o tyle w dalszej miała poważne skutki gospodarcze, takie jak: inflacja, obniżenie popytu, wzrost bezrobocia i spowolnienie gospodarki światowej.

Koniec II wojny światowej: nowy początek

W 1944 r. podczas gdy wojna pustoszyła jeszcze Europę, w Stanach Zjednoczonych, w Bretton Woods odbyła się konferencja poświęcona restrukturyzacji stosunków finansowych i walutowych na poziomie światowym. Wzięło w niej udział ponad 40 państw, które 22 lipca 1944 r. podpisały porozumienia z Bretton Woods. Porozumienia przewidywały przepisy oraz procedury kierowania gospodarką światową: powołały Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD, który stanowi obecnie część Banku Światowego (EN) (ES) (FR)) oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy (EN) (ES) (FR). Ponadto porozumienia z Bretton Woods ustanowiły system waluty złotej, który przewiduje stabilne kursy wymiany oparte na złocie, które staje się walutą referencyjną. Dolar amerykański jako jedyny jest przeliczany na złoto, zaś pozostałe waluty są indeksowane względem dolara.

Świat po drugiej wojnie światowej uległ głębokim przeobrażeniom. Doświadczenia wojenne uświadomiły państwom, jak ważna dla uniknięcia nowych cierpień jest współpraca międzynarodowa. W 1945 r. powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) (EN) (ES) (FR). Na kontynencie europejskim zaczęto kłaść podwaliny, które dały następnie początek Unii Europejskiej. Początkowo były to trzy traktaty łączące sześć państw sygnatariuszy (Niemcy, Belgia, Francja, Włochy, Luksemburg oraz Niderlandy):

• Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS) podpisany dnia 18 kwietnia 1951 r.,
• Traktaty rzymskie, czyli Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) podpisane w marcu 1957 r.

Utworzenie unii gospodarczej i walutowej

Na szczycie haskim w grudniu 1969 r. szefowie państw i rządów ustalili nowy cel integracji europejskiej: unię gospodarczą i walutową (UGW). Grupa wysokiego szczebla pod przewodnictwem Pierre’a Wernera, premiera Luksemburga, zobowiązała się sporządzić sprawozdanie dotyczące środków, jakie mają zostać wdrożone na rzecz osiągnięcia tego celu przed 1980 r.

Grupa Wernera przedstawiła swoje sprawozdanie końcowe w październiku 1970 r. Przewidywało ono uruchomienie w ciągu dziesięciu lat kilku etapów unii gospodarczej i walutowej. Celem było osiągnięcie całkowitej swobody przepływu kapitału, całkowitego przeliczenia walut państw członkowskich oraz stałe kursy wymiany. Sprawozdanie uwzględniało przyjęcie wspólnej waluty europejskiej jako element wieńczący ten proces, ale nie uznawało go za odrębny cel. Ponadto sprawozdanie zalecało wzmocnienie koordynacji polityki gospodarczej oraz określenie wytycznych dotyczących narodowych polityk budżetowych.

W marcu 1971 r., pomimo wielu podziałów odnośnie do niektórych zaleceń kluczowych sprawozdania, sześć wspomnianych państw zgodziło się na utworzenie wieloetapowej UGW. Wdrożenie pierwszego etapu związanego z redukcją granic wahań kursów stanowiło fazę eksperymentalną bez zakładania zaangażowania w kontynuację procesu.

Upadek systemu z Bretton Woods oraz amerykańska decyzja w sprawie zmiany kursu dolara w sierpniu 1971 r. spowodowały falę niestabilności na rynkach walutowych, co zakwestionowało stosunki równości między walutami europejskimi. Projekt UGW uległ znacznemu zahamowaniu.

W marcu 1972 r. sześć wymienionych wyżej państw próbowało ożywić integrację walutową tworząc mechanizm „węża w tunelu” opartego na zmianach kursu walut („wąż”) wewnątrz ścisłych granic wahań kursów w stosunku do dolara („tunel”). Osłabiony przez kryzys naftowy, osłabienie dolara oraz różnice między politykami gospodarczymi „wąż” stracił w niecałe dwa lata większość swoich członków, zmniejszając się w końcu do „strefy marek” złożonej z Niemiec, krajów Beneluksu oraz Danii.

Utworzenie europejskiego systemu walutowego (ESW)

W marcu 1979 r. pod wpływem Francji oraz Niemiec podjęto wysiłki na rzecz stworzenia stabilnej strefy walutowej, wraz z wprowadzeniem europejskiego systemu walutowego (ESW) opartego na stałych, ale elastycznych kursach wymiany. Waluty wszystkich państw członkowskich, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, uczestniczą w mechanizmie wymiany.

Zasada jest następująca: kursy wymiany są oparte na kursach centralnych określonych w zależności od ecu (ang. European Currency Unit), europejskiej jednostki rozliczeniowej, która stanowi średnią ważoną walut uczestniczących. Tabela dwustronnych kursów jest obliczona na podstawie kursu centralnego wyrażonego w jednostce ecu, zaś wahania walut między sobą nie mogą przekroczyć 2,25% (z wyjątkiem lira włoskiego, którego pasmo wahań dochodzi do 6%) kursów dwustronnych.

W ciągu dziesięciu lat ESW umożliwił w sposób znaczący redukcję zmienności kursów wymiany: elastyczność systemu, połączona z wolą polityczną przeprowadzenia konwergencji gospodarek umożliwiła osiągnięcie trwałej stabilności walut.

Wraz z przyjęciem programu jednolitego rynku w 1985 r. coraz wyraźniej okazuje się, że potencjał rynku wewnętrznego nie może zostać w pełni wykorzystany tak długo, jak utrzymują się relatywnie wysokie koszty transakcji związane z przeliczeniem walut oraz niepewnością związaną z wahaniami kursów bez względu na to, jak byłyby słabe. Co więcej, wielu ekonomistów wskazuje na „niemożliwy trójkąt”: swobodny przepływ kapitałów, stabilność wymiany i niezależne polityki walutowe nie są ze sobą kompatybilne.

Wdrożenie UGW

W czerwcu 1988 r. Rada Europejska na szczycie w Hanowerze ustanowiła „Komitet dla zbadania unii gospodarczej i walutowej” pod przewodnictwem ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej Jacques’a Delorsa. Członkami komitetu byli szefowie centralnych banków krajowych, co zapewniało ścisłą współpracę przy opracowaniu propozycji.

Sprawozdanie, które zostało przedstawione w kwietniu 1989 r., proponowało wzmocnienie realizacji UGW w trzech etapach. Podkreśliło konieczność skuteczniejszej koordynacji polityki gospodarczej, zasad dotyczących krajowych deficytów budżetowych oraz powołanie nowej, zupełnie niezależnej instytucji, której zostanie powierzone prowadzenie polityki walutowej Unii: Europejskiego Banku Centralnego (EBC).

Na podstawie sprawozdania Delorsa Rada Europejska na posiedzeniu w Madrycie w lipcu 1989 r. zdecydowała się na realizację pierwszego etapu UGW, którą była całkowita swoboda przepływu kapitałów od 1 lipca 1990 r.

W grudniu 1989 r. Rada Europejska w Strasburgu podjęła decyzję o zwołaniu konferencji międzyrządowej w celu określenia modyfikacji Traktatu dla realizacji UGW. Prace w czasie konferencji doprowadziły do spisania Traktatu o Unii Europejskie formalnie zatwierdzonego przez szefów państw lub rządów podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Maastricht w grudniu 1991 r. i podpisanego 7 lutego 1992 r.

Traktat przewiduje utworzenie UGW w trzech etapach:

• etap 1 (od 1 lipca 1990 r. do 31 grudnia 1993 r.): swobodny przepływ kapitału między państwami członkowskimi,
• etap 2 (od 1 stycznia 1994 r. do 31 grudnia 1998 r.): konwergencja polityk gospodarczych państw członkowskich oraz wzmocnienie współpracy między krajowymi bankami centralnymi państw członkowskich. Koordynacja polityk walutowych została zinstytucjonalizowana wraz z utworzeniem Europejskiego Instytutu Walutowego (EIW), którego zadaniem jest współpraca między centralnymi bankami krajowymi oraz niezbędne prace przygotowawcze do wprowadzenia wspólnej waluty. Krajowe banki centralne stają się instytucjami niezależnymi w czasie trwania tego etapu,
• etap 3 (od 1 stycznia 1999 r.): stopniowe wprowadzenie euro jako wspólnej waluty państw członkowskich oraz realizacja wspólnej polityki walutowej przez EBC. Przejście do trzeciego etapu zależy od osiągnięcia wysokiego, trwałego poziomu konwergencji podlegającego pewnej liczbie kryteriów określonych w traktatach. W tym etapie zasady budżetowe stają się bardziej rygorystyczne i państwo członkowskie, które ich nie spełnia, podlega sankcjom. Wspólna polityka walutowa została powierzona Europejskiemu systemowi banków centralnych (ESBC), w którego skład wchodzą centralne banki krajowe oraz EBC będący następcą EIW.

W ten sposób zostały zrealizowane dwa pierwsze etapy UGW. Trzeci etap jest obecnie w fazie realizacji. W zasadzie wszystkie państwa członkowskie UE powinny przystąpić do ostatniego etapu i przyjąć euro (art. 119 Traktatu o funkcjonowaniu UE). Jednakże niektóre państwa nie spełniają jeszcze kryteriów konwergencji i korzystają z tymczasowych odstępstw aż do momentu osiągnięcia gotowości do przystąpienia do trzeciego etapu UGW.

Ponadto Zjednoczone Królestwo i Dania wyraziły swoją wolę nieprzystępowania do 3 etapu UGW i tym samym nieprzyjęcia euro. Zostały objęte tym samym wyłączeniem z uczestnictwa w UGW. Zasady systemu wyłączenia zostały sprecyzowane w protokołach dołączonych do traktatów ustanawiających UE dotyczących obydwu tych krajów. Jednakże Zjednoczone Królestwo i Dania zachowały możliwość zniesienia systemu wyłączenia oraz wystosowania wniosku o integrację 3 fazy UGW.

Obecnie 17 państw członkowskich na 27 zrealizowało trzeci etap UGW i stosuje euro jako wspólną walutę.

Ostatnia aktualizacja: 19.07.2011