Traktat z Lizbony

STRESZCZENIE DOKUMENTU:

Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską

JAKIE SĄ CELE TRAKTATU?

• Reformuje on tryb funkcjonowania instytucji UE oraz mechanizmy podejmowania decyzji, tak aby dostosować je do sytuacji, w której kolejne rozszerzenia zwiększyły liczbę państw UE do 28.
• Poddaje on także reformie wewnętrzne i zewnętrzne polityki UE, a także zapewnia większą demokratyzację mechanizmów podejmowania decyzji w UE poprzez przyznanie Parlamentowi Europejskiemu szerszych kompetencji ustawodawczych.

KLUCZOWE ZAGADNIENIA

Zmiany instytucjonalne

Parlament Europejski

• składa się teraz z przedstawicieli obywateli UE, a nie – jak miało to miejsce wcześniej – przedstawicieli narodów państw UE, co przekłada się na silniejszy związek demokratyczny między posłami do Parlamentu Europejskiego a wyborcami;
• dysponuje rozszerzonymi kompetencjami ustawodawczymi dzięki wykorzystaniu zwykłej procedury ustawodawczej. Traktat z Lizbony rozszerza stosowanie tej procedury na 40 nowych obszarów polityki, co oznacza, że całkowita liczba obszarów polityki, w których Parlament i Rada przyjmują akty prawne przy równorzędnych uprawnieniach, wynosi 73;
• wybiera (większością głosów) przewodniczącego Komisji Europejskiej;
• składa się z nie więcej niż 751 posłów.

Rada Europejska

Gromadzi ona szefów państw lub rządów, zapewniając większą ciągłość i spójność działań UE. Jest formalnie uznawana za tę instytucję UE, która wyznacza ogólny kierunek polityki oraz priorytety UE.

Jej przewodniczący jest wybierany przez samą Radę Europejską większością głosów na okres 30 miesięcy (kadencja może zostać jednokrotnie odnowiona). Wcześniej stanowisko to było obsadzane rotacyjnie na okres 6 miesięcy.

Rada

Traktat wprowadza nowe zasady głosowania większością przy przyjmowaniu aktów prawnych. Większość jest osiągnięta, gdy „za” głosuje co najmniej 55% państw UE reprezentujących co najmniej 65% ludności UE. Mniejszość potrzebną do zablokowania wniosku stanowią co najmniej cztery państwa.

Posiedzenia Rady, na których dyskutuje się nad projektami aktów prawnych i je głosuje, są jawne.

Komisja Europejska

Przewodniczący Komisji jest:

• wybierany w oparciu o wyniki wyborów europejskich;
• odpowiedzialny za wybór komisarzy i określanie ich uprawnień; ponadto może on zażądać ustąpienia konkretnego komisarza.

Trybunał Sprawiedliwości UE

Właściwość Trybunału zostaje rozciągnięta na wszystkie dziedziny polityki UE, z wyjątkiem wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.

Europejski Bank Centralny (EBC)

EBC zostaje wymieniony w art. 13 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), przez co zostaje formalnie uznany za instytucję UE.

Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa

Na mocy Traktatu:

• ustanawia się nowe stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Osoba ta przewodniczy Radzie do Spraw Zagranicznych (art. 18 TUE);
• tworzy się Europejską Służbę Działań Zewnętrznych, której personel stanowią osoby zatrudnione w Komisji i Radzie oraz pracownicy krajowych służb dyplomatycznych;
• wprowadza się klauzulę wzajemnej obrony, zgodnie z którą wszystkie państwa UE są zobowiązane udzielić pomocy innemu państwu UE, które staje się ofiarą agresji zbrojnej.

Pozostałe zmiany

Polityki unijne

Dotychczasowa struktura filarowa zostaje zastąpiona podziałem kompetencji:

• wyłączne: w tych dziedzinach jedynie Unia przyjmuje akty prawne, a państwa UE je wykonują (art. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE));
• dzielone: w tych dziedzinach państwa UE przyjmują akty prawne i wiążące prawnie środki, jeżeli UE rezygnuje z działania (art. 4 TFUE);
• wspierające: dziedziny, w których UE przyjmuje środki służące wspieraniu, koordynowaniu lub uzupełnianiu polityk krajowych (art. 6 TFUE);
• ponadto polityka w dziedzinie kontroli granicznych, azylu, imigracji oraz współpracy sądowej i policyjnej przestaje stanowić przedmiot odpowiedzialności na szczeblu międzyrządowym i wchodzi w zakres kompetencji UE.

Umacnianie demokracji

W Traktacie:

• potwierdzono trzy podstawowe zasady – równości obywateli*, demokracji przedstawicielskiej* oraz demokracji uczestniczącej*;
• wprowadzono inicjatywę obywatelską, która stanowi jedną z głównych nowości zawartych w Traktacie z Lizbony – obywatele w liczbie nie mniejszej niż milion mogą (pod pewnymi warunkami) zwrócić się do Komisji o przedłożenie wniosku (art. 11 TUE);
• nadano Karcie praw podstawowych charakter prawnie wiążącego dokumentu o takiej samej mocy prawnej jak Traktaty (art. 6 TUE);
• przyznano parlamentom narodowym większy wpływ na proces podejmowania decyzji w UE (art. 12 TUE);
• zwykłą procedurę ustawodawczą (dawną procedurę współdecydowania) uczyniono domyślną procedurą ustawodawczą, w ramach której Parlamentowi Europejskiemu jako współprawodawcy przyznano takie same uprawnienia jak Radzie (art. 294 TFUE);
• wprowadzono rozróżnienie między aktami ustawodawczymi a aktami o charakterze nieustawodawczym (decydujące znaczenie ma tutaj zastosowanie konkretnej procedury) (art. 297 TFUE);
• wprowadzono akty delegowane (art. 290 TFUE) i akty wykonawcze (art. 291 TFUE). Na mocy pierwszego z tych artykułów Komisja może przyjmować akty o charakterze nieustawodawczym o zasięgu ogólnym, które uzupełniają akt ustawodawczy (w odniesieniu do elementów innych niż istotne). Na mocy zaś drugiego z nich ustanawia się ramy działania Komisji w dziedzinach, które dotychczas wchodziły w zakres stosowania procedury komitetowej.

Wystąpienie z UE

W Traktacie po raz pierwszy przewidziano formalną procedurę stosowaną w przypadku, gdy państwo UE pragnie wystąpić z UE (art. 50 TUE – zobacz streszczenie dotyczące negocjacji ze Zjednoczonym Królestwem (1) na podstawie art. 50).

OD KIEDY TRAKTAT MA ZASTOSOWANIE?

Traktat został podpisany w dniu 13 grudnia 2007 r., natomiast w życie wszedł w dniu 1 grudnia 2009 r.

KONTEKST

Traktat z Lizbony jest w dużej mierze zainspirowany Traktatem ustanawiającym Konstytucję dla Europy. Konstytucja miała zastąpić traktaty założycielskie UE jednym aktem prawnym. Podpisano ją w Rzymie w dniu 29 października 2004 r. Przed wejściem w życie miała być jeszcze ratyfikowana przez wszystkie państwa UE (wówczas w jej skład wchodziło 27 krajów). Ratyfikowało ją 17 państw. Odrzucono ją jednak w referendach krajowych przeprowadzonych w 2005 r. we Francji i Holandii.

Z kolei Traktat z Lizbony zmienia te traktaty, dokładnie tak samo, jak miało to miejsce w przypadku traktatów z Amsterdamu i Nicei. Na jego mocy wprowadzono większość reform instytucjonalnych i politycznych przewidzianych w traktacie konstytucyjnym.

KLUCZOWE POJĘCIA

GŁÓWNY DOKUMENT

Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. (Dz.U. C 306 z 17.12.2007, s. 1–271)

Ostatnia aktualizacja: 15.12.2017

(1) Wielka Brytania występuje z Unii Europejskiej i z dniem 1 lutego 2020 r. staje się państwem trzecim (państwem spoza UE).