Wprowadzenie

Utworzenie pierwszej „Wspólnoty” – Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWS) – wyznaczyło początek ponad pięćdziesięcioletniego procesu opracowywania traktatów europejskich. Od 1951 r. (traktat EWWS) do 2001 r. (traktat z Nicei) zawarto aż szesnaście traktatów.

Budowanie struktury europejskiej jest procesem dynamicznym. Unia wciąż się rozwija w oparciu o stopniowe działania, począwszy od częściowej solidaryzacji w zakresie gospodarki po rozszerzanie współpracy na inne dziedziny polityczne. W tym streszczeniu przedstawiony zostanie chronologiczny przegląd najważniejszych etapów tworzenia struktury europejskiej.

POWOJENNA DYPLOMACJA EUROPEJSKA

Współpraca europejska była u zarania jedynie kontynuacją pewnych sojuszy wojskowych z okresu wojny. Traktat brukselski z marca 1948 r., na mocy którego powstała Unia Zachodnia, był przedłużeniem sojuszu między Francją, Wielką Brytanią i Belgią. Przetarł ścieżki dla ustanowienia Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE) (EN). Prawie równocześnie współpraca europejska została zainicjowana w dziedzinie gospodarki przez stworzenie w kwietniu 1948 r. Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej, która przekształciła się w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) (EN) (FR). Europa polityczna zrodziła się już wkrótce wraz z powołaniem Rady Europy (DE) (EN) (FR), która pozwoliła na rozszerzenie współpracy europejskiej na różne formy działalności politycznej, technicznej, społecznej i gospodarczej. Niemniej jednak współpraca ta, choć bardzo rozległa, pozostawała na poziomie międzypaństwowym.

EUROPA PONADNARODOWA POWOŁYWANIE WSPÓLNOT (1951–1965)

Europa ponadnarodowa wypływa z koncepcji nowej Europy przedstawionej przez Roberta Schumana w słynnej deklaracji z 9 maja 1950 roku. Takie podejście funkcjonalne stawia sobie za cel rzeczywistą solidarność między państwami członkowskimi. Z tej inicjatywy miał wyłonić się z powojennej mgławicy europejskiej trwały trzon, „Europa sześciu”, a z niego – Wspólnoty Europejskie.

Europejska Wspólnota Węgla i Stali – EWWS (1951–2002)

Pierwszym wyrazem nowego dążenia do integracji było utworzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWS), której celem było zorganizowanie swobody handlu węglem i stalą oraz wolnego dostępu do źródeł produkcji. Wspólnota ta połączyła sześć krajów: Francję, Niemcy, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg. Państwa członkowskie podlegają organom ponadnarodowym o kompetencjach ograniczonych do węgla i stali, ale wyposażonym w tej dziedzinie w środki do podejmowania i narzucania decyzji. Zadaniem Wysokiej Władzy i Rady Ministrów jest podejmowanie decyzji, a Zgromadzenie Parlamentarne pełni rolę doradczą i konsultacyjną.

Traktat paryski utworzył EWWS na okres 50 lat, co oznacza, że traktat EWWS wygasł 23 lipca 2002 r.

Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) i Europejska Wspólnota Energii Atomowej, Euratom (1957)

Po niepowodzeniu Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) w 1954 r. rozwój EWWS następuje w dziedzinie gospodarczej dzięki utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, zwanej częściej Euratom. Obie Wspólnoty powstały na mocy traktatów rzymskich podpisanych w marcu 1957 r.

EWG łączy sześć państw, które już utworzyły EWWS, i ma na celu integrację przez handel w celu ekspansji gospodarczej. Organizuje wspólny rynek, unię celną i przewiduje wspólne polityki (rolnictwo, handel i transport).

Euratom składa się z tych samych państw członkowskich. Traktat ma przyczyniać się do tworzenia i rozwoju europejskiego przemysłu jądrowego, tak aby wszystkie państwa członkowskie mogły korzystać z rozwoju energii atomowej i zapewnić bezpieczeństwo dostaw. Jednocześnie traktat gwarantuje wysoki poziom bezpieczeństwa ludności i uniemożliwia nielegalne przejęcie materiału jądrowego przeznaczonego na cele cywilne do zastosowań wojskowych.

Od 1957 r. współistnieją trzy różne Wspólnoty. Niektóre ich instytucje są wspólne, ale działania innych często się pokrywają. Na tym etapie ich ujednolicenie staje się koniecznością. Traktat brukselski z 1965 r. łączy organy wykonawcze trzech Wspólnot w Jedną Komisję Wspólnot Europejskich i ustanawia Jedną Radę, zastępującą Rady poszczególnych Wspólnot.

KRYZYS I OPÓR SUWERENNOŚCI (1961–1970)

W tym okresie nastąpiło zwątpienie w podstawowe zasady struktury europejskiej. Opór wobec tworzenia Wspólnoty się wzmacnia. Zwolennicy Europy ojczyzn odrzucają ponadnarodową koncepcję Wspólnot.

Niepowodzenie planu Foucheta (1961)

Mimo fiaska Europejskiej Wspólnoty Obronnej kwestia współpracy politycznej między państwami członkowskimi wysuwa się na pierwszy plan. W 1961 r. międzyrządowa komisja pod przewodnictwem francuskiego dyplomaty Christiana Foucheta została zobowiązana przez sześć państw do opracowania konkretnych propozycji na rzecz Unii politycznej. Owocem tych prac jest propozycja założenia Unii, której celem miałaby być wspólna polityka zagraniczna i wspólna polityka obronna. Trzy zastrzeżenia spowodowały porażkę negocjacji na temat tego planu: niepewność co do udziału Wielkiej Brytanii, niezgodności w sprawie obrony europejskiej pretendującej do niezależności od Paktu Północnoatlantyckiego oraz zbyt nasilony charakter międzyrządowy zaproponowanych instytucji, który mógłby pozbawić ponadnarodowej istoty istniejących instytucji wspólnotowych.

Kryzys pustego krzesła (1965)

Jako wyraz protestu wobec propozycji Komisji, dotyczących między innymi finansowania wspólnej polityki rolnej, od lipca 1965 r. Francja przestała uczestniczyć w zebraniach Rady. Warunkiem powrotu było porozumienie polityczne w sprawie roli Komisji i głosowania większościowego. Ten fragment historii Europy nazywany jest „kryzysem pustego krzesła”. Rozwiązanie nastąpiło dzięki kompromisowi luksemburskiemu (styczeń 1966 r.), zgodnie z którym jeśli wchodzą w grę bardzo ważne interesy jednego lub kilku państw, członkowie Rady będą starać się osiągnąć rozwiązania, które mogłyby zostać zaakceptowane przez wszystkich członków Rady z poszanowaniem ich wzajemnych interesów.

PIERWSZE ROZSZERZENIA I OŻYWIENIE DZIAŁALNOŚCI (1970–1985)

W tym okresie trzy Wspólnoty przeszły pierwsze rozszerzenia o nowe państwa członkowskie, a dynamika rozwoju została przywrócona dzięki konkretnym działaniom.

W styczniu 1973 r. do Wspólnot Europejskich dołączają Wielka Brytania, Dania i Irlandia. W 1980 r. przystępuje Grecja, a tuż po niej Hiszpania i Portugalia (1986).

W latach 70. budowanie Wspólnot nie ustaje, ale jest zakłócone dwoma światowymi kryzysami: dolara i ropy naftowej. Taka destabilizacja wymogła na Wspólnocie refleksję o jej przyszłości. Podjęto liczne działania. Wśród najważniejszych wymienić można raporty Davignona (1970) i Tindemansa (1975), raport „komitetu trzech mędrców” (1978), projekt Spinellego (1984) oraz białą księgą „Realizacja rynku wewnętrznego” (1985).

Obok tych refleksji zapowiadających Jednolity Akt Europejski struktura wspólnotowa dokonuje konkretnych kroków:

JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI: PIERWSZE ISTOTNE REFORMY (1986) Stopniowo dało się odczuć potrzebę odnowy. Stawało się jasne, że realizacja wspólnego rynku wewnętrznego będzie bardzo trudna na bazie istniejących traktatów, a w szczególności przepisów instytucjonalnych wymagających jednogłośnego podejmowania decyzji przez Radę przy ujednolicaniu ustawodawstwa.

Jednolity Akt Europejski proponuje pewne reformy, mające na celu ułatwienie takiej harmonizacji.

Przede wszystkim stawia za cel realizację jednolitego rynku do 1 stycznia 1993 r.

Prócz tego umożliwia częstsze stosowanie głosowania większością kwalifikowaną, zwiększa rolę Parlamentu Europejskiego (utworzenie procedury współpracy) i rozszerza kompetencje wspólnotowe w kwestiach gospodarczych i walutowych, środowiska i badań. Oficjalnie zatwierdza istnienia Rady Europejskiej i praktykę współpracy w sprawach polityki zagranicznej.

TRAKTAT Z MAASTRICHT, NARODZINY UNII EUROPEJSKIEJ (1992)

Wkład traktatu z Maastricht jest bardzo ważny, ponieważ wyznacza moment przejścia konstrukcji europejskiej w wymiar polityczny.

Obejmuje Unię Europejską, Wspólnoty, wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa (WPZiB) oraz współpracę w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych (WSiSW). Ten traktat stworzył słynną konstrukcję opartą na filarach.

Pierwszy filar stanowią Wspólnoty już istniejące, a działa on dzięki instytucjom zgodnie z metodą wspólnotową, czyli poprzez wspólną realizację suwerenności krajowych.

Drugi filar składa się z WPZiB (tytuł V Traktatu o Unii Europejskiej), a trzeci – z WSiSW (tytuł VI Traktatu o Unii Europejskiej). Dwa ostatnie filary organizują współpracę międzyrządową, wykorzystując wspólne instytucje, i mają do dyspozycji pewne elementy ponadnarodowe, jak włączenie Komisji i konsultowanie Parlamentu Europejskiego.

Po traktacie z Maastricht EWG przekształciła się we Wspólnotę Europejską (WE), co daje wyraz pragnieniu państw członkowskich, aby rozszerzyć kompetencje wspólnotowe na dziedziny inne niż gospodarka.

W zakresie wspólnotowym najważniejszymi nowościami jest uruchomienie unii gospodarczej i walutowej, która przełożyła się na podjęcie decyzji w 1998 r. o ustanowieniu wspólnej waluty (euro), ustanowienie obywatelstwa europejskiego, stworzenie nowych polityk (edukacja, kultura) oraz zastosowanie zasady pomocniczości przy ustalaniu kompetencji. Wreszcie protokół społeczny zwiększa kompetencje wspólnotowe w zakresie polityki społecznej.

W wymiarze instytucjonalnym zmiana polega na zwiększeniu udziału Parlamentu Europejskiego dzięki ustanowieniu procedury współdecydowania w pewnych kwestiach oraz przy wyborze składu Komisji.

Zmiany te nie mogłyby dojść do skutku bez pewnego zróżnicowania między państwami członkowskimi. Wielka Brytania nie uczestniczy w protokole społecznym oraz – podobnie jak Dania – może zdecydować o przystąpieniu do strefy euro. Ratyfikacja traktatu nie odbyła się bez przeszkód, co świadczy o tym, że dokument stanowi decydujący krok w drodze do osiągnięcia wymiaru politycznego Europy.

TRAKTAT Z AMSTERDAMU (1997)

Kolejne lata po wejściu w życie Traktatu o Unii Europejskiej naznaczone były przystąpieniem do Unii Austrii, Finlandii i Szwecji w 1995 r.

Traktat z Amsterdamu umożliwił dokonanie istotnych zmian.

Na jego mocy zwiększono kompetencje Unii. Szczególny nacisk położono na wysoki poziom zatrudnienia i koordynację polityki pracy.

Metoda wspólnotowa znajduje zastosowanie w ważnych dziedzinach wynikających z trzeciego filaru (azyl, imigracja, przekraczanie granic zewnętrznych, zwalczanie przemytu i współpraca celna).

W traktacie z Amsterdamu po raz pierwszy przewidziano przepisy umożliwiające kilku państwom członkowskim zorganizowanie wzmocnionej współpracy między sobą poza instytucjami wspólnotowymi. Ponadto traktat zwiększa kompetencje Parlamentu przez rozszerzenie procedury współdecydowania i możliwość kontroli. Zakłada także podjęcie nowych negocjacji zmierzających do reformy instytucjonalnej koniecznej w perspektywie rozszerzenia (skład Komisji, Parlamentu i głosowanie w Radzie) w celu zachowania demokratycznego charakteru i skuteczności struktury zbudowanej z ponad dwudziestu członków. Zresztą już w 1998 r., zaraz po podpisaniu tego traktatu, otwarto proces przystępowania do Unii państw Europy Środkowo-Wschodniej.

TRAKTAT Z NICEI (2001)

Traktat z Nicei jest w głównej mierze poświęcony sprawom niedokończonym w 1997 r. w Amsterdamie, tzn. problemom instytucjonalnym związanym z rozszerzeniem. Chodzi o skład Komisji, system ważenia głosów w Radzie i rozszerzenie przypadków stanowienia większością kwalifikowaną. Ułatwiono także stosowanie wzmocnionej współpracy i zwiększono skuteczność systemu sądowego.

Poza tym w czasie europejskiego szczytu w Nicei została ogłoszona przez Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, Radę i Komisję przygotowana przez konwent Karta praw podstawowych Unii Europejskiej.

Po traktacie z Nicei staje się jasne, że struktura Unii musi zostać ujęta jasno i kompleksowo, aby umożliwić spójne funkcjonowanie po rozszerzeniu. Z tego nurtu myślenia wyrosła idea zwołania konwencji pracującej nad projektem Konstytucji.

TRAKTAT USTANAWIAJĄCY KONSTYTUCJĘ DLA EUROPY (2004)

Traktat konstytucyjny, nazywany w skrócie Konstytucją, zakładał uchylenie wszystkich traktatów, z wyjątkiem traktatu Euratom, i zastąpienie ich jednolitym aktem. Tekst ten ujmował 50 lat historii traktatów europejskich.

Poza pracą włożoną w konsolidację i uproszczenie tekstów Konstytucja wnosiła również wiele nowych rozwiązań, a wśród nich: nadanie Unii osobowości prawnej, jasne określenie kompetencji, możliwość wystąpienia z Unii przez państwa członkowskie, włączenie Karty praw podstawowych, uproszczenie instrumentów działania Unii, utworzenie stanowiska europejskiego ministra spraw zagranicznych, formalną instytucjonalizację Rady Europejskiej na czele z przewodniczącym wybieranym na dwa i pół roku, zdefiniowanie nowego systemu głosowania większością kwalifikowaną dla Rady, różne zmiany dotyczące polityk, usunięcie struktury filarów, rozszerzenie zastosowania głosowania większością kwalifikowaną w Radzie i zwykłej procedury ustawodawczej (współdecyzji).

Traktat konstytucyjny został podpisany w październiku 2004 r. Aby wejść w życie, Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy powinien być ratyfikowany przez wszystkie państwa członkowskie zgodnie z ich zasadami konstytucyjnymi: bądź przez parlamenty, bądź w drodze referendum. Po trudnościach z ratyfikacją napotkanych w niektórych państwach członkowskich szefowie państw i rządów zdecydowali w trakcie posiedzenia Rady Europejskiej 16 i 17 czerwca 2005 r. o podjęciu refleksji nad przyszłością Europy.

TRAKTAT LIZBOŃSKI (2007)

Podczas posiedzenia Rady Europejskiej w dniach 21–22 czerwca 2007 r. przywódcy europejscy zawarli kompromis. Ustalono, że zwołana zostanie konferencja międzyrządowa do ukończenia i przyjęcia już nie konstytucji, ale traktatu zmieniającego dla Unii Europejskiej. Ostateczny tekst traktatu opracowanego przez konferencję został przyjęty podczas nieformalnego posiedzenia Rady Europejskiej w dniach 18–19 października w Lizbonie. Traktat lizboński został podpisany przez państwa członkowskie 13 grudnia 2007 r.

Ostatnia aktualizacja: 14.12.2007