Rozszerzenie 2004: podjęte wyzwanie – UE 25 

1 maja 2004 r. dziesięć nowych państw i prawie 75 mln obywateli dołączyło do Unii Europejskiej (UE). UE z 25 członkami stanowi od tego momentu przestrzeń polityczną i ekonomiczną liczącą 450 mln obywateli obejmującą trzy dawne republiki radzieckie (Estonia, Litwa i Łotwa), cztery byłe państwa satelickie ZSRR (Polska, Republika Czeska, Słowacja, Węgry), dawną republikę jugosłowiańską (Słowenia) oraz dwie wyspy śródziemnomorskie (Cypr i Malta).

To historyczne rozszerzenie Unii z 15 do 25 państw członkowskich zamyka długi proces, który pozwolił na ponowne zjednoczenie ludności europejskiej, podzielonej przez ostatnie półwiecze żelazną kurtyną i zimną wojną. Powróćmy na chwilę do przygotowań, wyzwań oraz perspektyw piątego poszerzenia UE.

Przygotowania do piątego rozszerzenia UE

Wraz z upadkiem muru berlińskiego 9 listopada 1989 r. upadł cały blok komunistyczny Europy Wschodniej. To wydarzenie stanowi punkt wyjścia dla procesu zjednoczenia kontynentu europejskiego. Od tego momentu UE oraz kraje kandydujące nie ustały we wspólnych przygotowaniach do rozszerzenia w ramach dwustronnego partnerstwa akcesyjnego (UE/kraj kandydujący) określającego dla każdego kraju priorytetowe zadania, które należy zrealizować w wyznaczonym czasie, aby sprostać obowiązkom związanym z przyłączeniem.

Od 1987 r. do 1996 r. trzynaście państw złożyło wniosek akcesyjny do UE: Bułgaria, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Rumunia, Republika Czeska, Słowacja, Słowenia, Turcja oraz Węgry. Rada Europejska zebrana w Luksemburgu w dniach 12–13 grudnia 1997 r. zapoczątkowała proces rozszerzenia Unii przebiegający etapowego, zgodnie z rytmem każdego kraju kandydującego i w zależności od jego poziomu przygotowania.

Aby przygotować się do członkowstwa w UE kraje kandydujące podpisały najpierw układy europejskie (państwa Europy Środkowo-Wschodniej) lub układy o stowarzyszeniu (Cypr, Malta, Turcja). UE wsparła je w wysiłkach przyjęcia zasad wspólnotowych poprzez solidną strategię przedakcesyjną. Unia dostarczyła pomoc finansową, aby kraje mogły rozwinąć instytucje, infrastrukturę oraz gospodarkę.

Negocjacje akcesyjne rozpoczęły się 31 marca 1998 r. z sześcioma najlepiej przygotowanymi państwami (Cypr, Estonia, Polska, Republika Czeska oraz Słowenia i Węgry) oraz 15 lutego 2000 r. z pozostałymi państwami kandydującymi (Bułgaria, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia oraz Słowacja) z wyjątkiem Turcji. Negocjacje opierały się na zasadzie zróżnicowania, polegającej na tym, że każdy kraj czyni postępy w zależności od powziętych wysiłków przygotowujących do akcesji. Tym samym czas trwania negocjacji różnił się dla każdego kraju zależnie od poczynionych postępów.

Od 1998 r. Komisja publikowała każdego roku regularne sprawozdania dotyczące stanu zaawansowania przygotowań do przystąpienia przez każdy kraj kandydujący. Poza tym priorytety dla poszczególnych krajów kandydujących, jak również wymagane odpowiednie wsparcie, zostały zawarte w partnerstwach dla członkowstwa przyjętych w 1998 r. oraz prawionych w 1999 r. i 2002 r. Ten cały arsenał dokumentów umożliwił wykonanie oceny każdego sektora (screening), umożliwiającej ustanowienie dla każdego kraju kandydującego planu działania wskazującego, które akty ustawodawcze muszą być przyjęte lub zmodyfikowane, aby były zgodne z obowiązującym wspólnotowym dorobkiem prawnym.

Rada Europejska obradująca w Kopenhadze w grudniu 2002 r. stwierdziła, że 10 z 13 krajów kandydujących (Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Republika Czeska, Słowacja, Słowenia, Węgry) spełniło dostateczne warunki, aby przystąpić do UE. Kraje te podpisały więc 16 kwietnia 2003 r. w Atenach traktat o przystąpieniu i - po procedurach ratyfikacyjnych - oficjalnie dołączyły do UE 1 maja 2004 r.

Aby stanowić część UE, każdy z 10 krajów kandydujących musiał po pierwsze zostać uznany za państwo europejskie (art. 49 Traktatu UE (DE) (EN) (FR)), a następnie dostosować się do zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka oraz podstawowych wolności, jak również zostać uznanym za państwo prawa (art. 6 Traktatu UE (DE) (EN) (FR)). Musiały również spełnić warunki ekonomiczne oraz polityczne nazwane kryteriami kopenhaskimi, według których każdy kraj kandydujący musi:

• stanowić stabilną demokrację, respektującą prawa człowieka, zasadę prawa oraz ochronę mniejszości,
• posiadać efektywną gospodarkę rynkową,
• przyjąć wspólne zasady, normy i politykę, które stanowią korpus legislacyjny UE.

Wyzwania piątego rozszerzenia UE

Piąte rozszerzenie UE wynika z woli realizacji pokoju, stabilności oraz pomyślnego rozwoju gospodarczego na zjednoczonym kontynencie europejskim. Jednak taka wola odpowiada mimo wszystko bilansowi kosztów i zysków, który należy oszacować.

Pokój, stabilność oraz dobra koniunktura gospodarcza w Europie

Zjednoczenie Europy ma na celu zapewnienie:

• pokoju i stabilności politycznej na całym kontynencie,
• wzrastającej koniunktury gospodarczej dzięki rozpowszechnieniu europejskiego modelu społeczno-gospodarczego oraz strefy euro przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska,
• rozwoju demokracji poprzez respektowanie Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która opiera się na takich zasadach, jak godność, równość, solidarność oraz sprawiedliwość,
• wzmocnienia międzynarodowej roli Europy głównie w dziedzinie handlu,
• wzbogacenia kulturowego itp.

Aby zagwarantować, że rozszerzenie nie przyniesie szkody dla wypracowanej struktury ekonomicznej i społecznej budowanej przez czterdzieści pierwszych lat konstrukcji europejskiej, UE, podczas negocjacji z krajami kandydującymi, podkreśliła ważność:

• liberalizacji sektorów ekonomicznych oraz rolniczych,
• reformy organów sprawiedliwości i policji oraz walki z korupcją,
• zastosowania zasad bezpieczeństwa w sektorze rolno-spożywczym,
• walki z przestępczością zorganizowaną, gospodarczą i finansową, z handlem środkami odurzającymi, handlem kobietami oraz działań na rzecz przestrzegania praw dziecka,
• poszanowania praw mniejszości,
• polepszenia ochrony środowiska, zwłaszcza w zakresie zarządzania odpadami, jak również bezpieczeństwa elektrowni atomowych.

Koszty i korzyści rozszerzenia

Wzrost liczby państw o zróżnicowanej sytuacji ekonomicznej, a co za tym idzie – liczby mieszkańców i praktykowanych języków, wymaga od państw członkowskich pewnych wysiłków, szczególnie finansowych.

W ramach strategii przedakcesyjnej UE wdrożyła serię instrumentów finansowych (Phare, ISPA et SAPARD), aby wspomóc kraje kandydujące do członkowstwa w Unii.

W latach 2000–2003 Komisja Europejska przeznaczyła 13,2 mld euro na wydatki związane z działaniem przedakcesyjnym. W okresie 2004–2006 przeznaczono ponad 41 mld euro (40,8 mld dla nowych państw członkowskich: dotacje rolne, pomoc regionalna oraz na przystosowanie infrastruktury, bezpieczeństwo jądrowe, administracja publiczna i ochrona granic, 540 mln dla wszystkich państw: badania naukowe, kultura oraz edukacja).

Przystąpienie dziesięciu nowych państw członkowskich 1 maja 2004 r. zakończyło strategię przedakcesyjną. Niemniej kraje te nadal są beneficjentami przedakcesyjnych instrumentów finansowych dla wszystkich projektów wprowadzonych przed 2005 r. Kraje te mogą korzystać również z funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójności.

Należy przypomnieć, że poniesione koszty przyniosły również korzyści, gdyż rozszerzenie Unii z 15 do 25 krajów umożliwiło poszerzenie strefy stabilności oraz pokoju na całym kontynencie europejskim, co pozwoli uniknąć powtórzenia się konfliktów, takich jak w byłej Jugosławii. Pozwoliło również pobudzić wzrost ekonomiczny i handlowy, przechodząc w 2004 r. z rynku liczącego 378 mln do 453 mln konsumentów i do ponad 480 milionów w 2007 r. Dzięki temu rola Europy na świecie się wzmocniła, głównie w negocjacjach handlowych.

Poza tym nowe państwa członkowskie wpłaciły do unijnego budżetu 15 mld euro. Jako że wszystkie przewidziane fundusze nie zostały wykorzystane, Komisja Europejska obliczyła, że koszt budżetowy netto piątego rozszerzenia do 2006 r. nie przekroczy 10 mld euro.

Perspektywy piątego rozszerzenia: w kierunku UE 30 państw

Po przejściu z sukcesem od 6 do 25 państw członkowskich, UE przygotowuje się do kolejnego rozszerzenia. 25 kwietnia 2005 r. Bułgaria i Rumunia podpisały traktat o przystąpieniu do Unii, a jej członkami stały się 1 stycznia 2007 r.

Po wprowadzeniu swojej kandydatury 14 kwietnia 1987 r. Turcja otrzymała oficjalnie status kraju kandydującego podczas szczytu Rady Europejskiej w Helsinkach w grudniu 1999 r. W zaleceniu z dnia 6 października 2004 r. Komisja uznała, że Turcja spełnia dostatecznie kryteria polityczne przyjęte w Kopenhadze. Zaleca więc otwarcie warunkowych negocjacji akcesyjnych z tym krajem. Na tej podstawie Rada Europejska w grudniu 2004 r. zaplanowała otwarcie negocjacji akcesyjnych z Turcją na październik 2005 r.

21 lutego 2003 r. również Chorwacja zawnioskowała o przystąpienie do UE. Rada Europejska w czerwcu 2004 r. oficjalnie uznała ten kraj za kandydata do przystąpienia, a Komisja zaleciła w listopadzie 2004 r. otwarcie negocjacji. Następnie Rada Europejska w grudniu 2004 r. stwierdziła, że negocjacje akcesyjne z Chorwacją powinny zacząć się 17 marca 2005 r., o ile kraj ten będzie w pełni współpracował z Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii (MTKJ) głównie w zakresie zatrzymania i przekazania do Hagi generała Gotoviny. W obliczu braku współpracy z MTKJ Rada Ministrów na posiedzeniu 16 marca 2005 r. zdecydowała odłożyć otwarcie negocjacji akcesyjnych z Chorwacją bez podawania dokładnej daty. Ogłosiła, że za porozumieniem stron zostanie zwołana dwustronna konferencja międzyrządowa w momencie, gdy zostanie stwierdzone, że Chorwacja współpracuje w sposób całkowity z MTKJ.

Również Była Jugosłowiańska Republika Macedonii przedstawiła wniosek o przystąpienie do UE 22 marca 2004 r., ale nie otrzymała jeszcze oficjalnego statusu kraju kandydującego.

UE obiera nowe kierunki rozszerzenia w stronę krajów zachodniobałkańskich. Unia ocenia, że te kraje mogą stać się członkiem UE w chwili, gdy tylko będą na to gotowe.

Ostatnia aktualizacja: 23.01.2007