[pic] | KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH |

Bruksela, dnia 16.3.2005

COM(2005) 94 końcowy

KOMUNIKAT KOMISJI

Zielona Księga „Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami”

KOMUNIKAT KOMISJI

Zielona Księga „Wobec zmian demograficznych: nowa solidarność między pokoleniami”

W Europie zachodzą obecnie zmiany demograficzne, bezprecedensowe pod względem rozmiaru i znaczenia. W roku 2003 przyrost naturalny populacji Europy wyniósł zaledwie 0,04% w skali rocznej, a nowe Państwa Członkowskie, poza Cyprem i Maltą odnotowały nawet spadek ludności. W wielu krajach, decydujące znaczenie przy wzroście liczby ludności miał przypływ imigrantów. Wszędzie odnotowuje się współczynnik dzietności niższy od progu odnowy populacji (około 2,1 dziecka / kobietę); w wielu Państwach Członkowskich współczynnik ten spadł nawet poniżej 1,5 dziecka / kobietę.

Tymczasem Europejczycy nie decydują się na posiadanie tylu dzieci ile by pragnęli. Jest to oznaką różnego typu ograniczeń, które ograniczają wolność decyzji , w tym coraz trudniejszej sytuacji mieszkaniowej.

Świadczy to również o fakcie, iż obecna sytuacja nie zachęca rodziny, której struktura jest zróżnicowana ale która stanowi zasadniczy element społeczeństwa europejskiego, do posiadania i wychowywania większej liczby dzieci. Jeśli Europa chce odwrócić tendencję spadku demograficznego, władze publiczne powinny prowadzić takie zachęcające polityki skierowane do rodzin, które pozwoliłyby kobietom i mężczyznom na pogodzenie życia rodzinnego i zawodowego. Ponadto, rodzina nadal będzie odgrywać znaczącą rolę w utrzymywaniu solidarności między pokoleniami. Unia powinnazatem bliżej poznać sytuację rodzin w poszczególnych Państwach Członkowskich, szczególnie pod względem zatrudnienia i dochodów rodzin niepełnych, jak również w zakresie sytuacji mieszkaniowej, otrzymywanych świadczeń socjalnych, oraz opieki nad osobami starszymi.

Dane mówią za siebie: do roku 2025 ludność Unii nieznacznie wzrośnie, głównie dzięki napływowi imigrantów, by następnie zacząć spadać[1]: 458 mln mieszkańców w roku 2005, 469,5 mln w roku 2025 (+ 2 %), 468,7 mln w roku 2030. Jednakże spośród 211 regionów, które liczyła Unia Europejska przed rozszerzeniem (UE 15) 55 odnotowało już spadek ludności w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, taką sama sytuację zaobserwowano w większości nowych Państw Członkowskich (35 spośród 55 regionów), z powodu naturalnego spadku i emigracji[2].

Spadek ten jest jeszcze gwałtowniejszy i głębszy, jeżeli weźmie się pod uwagę tylko osoby w wieku produkcyjnym (15-64 lat): między rokiem 2005 a 2030, ich liczba zmniejszy się o 20,8 mln.

Raport Grupy Wysokiego Szczebla pod przewodnictwem Wima Koka podkreślił znaczenie tego wyzwania demograficznego dla realizacji strategii lizbońskiej, przypominając, iż starzenie się społeczeństwa może spowodować obniżenie się „potencjalnego wzrostu” rocznego PKB w Europie z obecnego poziomu 2-2,25 % do 1,25 % w roku 2040. Miałoby to również wpływ na przedsiębiorczość oraz skłonność naszego społeczeństwa do podejmowania inicjatyw.

Aby stawić czoła temu wyzwaniu, konieczne jest szybkie i zdecydowane wprowadzenie w życie Agendy Lizbońskiej, kładąc nacisk na polityki mające na celu wyraźniejsze podnoszenie stopy zatrudnienia (w szczególności w niektórych grupach ludności takich jak kobiety, młodzież i osoby starsze), wspieranie innowacyjności oraz zwiększanie wydajności.

Należy również w dalszym ciągu prowadzić modernizację systemów opieki społecznej, w szczególności systemu emerytalnego, w celu zapewnienia im żywotności finansowej i społecznej, umożliwiając tym samym zarządzanie skutkami starzenia się.

Unia Europejska od lat opracowuje polityki[3] umożliwiające lepsze przygotowywanie się na nadchodzące zmiany[4], a ostatnie inicjatywy, takie jak Zielona Księga w sprawie wspólnotowego podejścia do ustalania zasad migracji zarobkowej przyczyniają się do postępu tej debaty.

Wspomniane zmiany demograficzne są wynikiem trzech podstawowych tendencji:

- Ciągły wzrost długości życia. Jest on wynikiem znacznej poprawy zdrowia i jakości życia, z jakiej korzystają Europejczycy. Średnia długość życia w pełnym zdrowiu wykazuje ciągłą tendencję wzrostową. Powinna się ona utrzymywać przy jednoczesnym zmniejszaniu się różnicy między średnią długością życia mężczyzn i kobiet. W chwili obecnej cztery pokolenia mogą współżyć w tej samej rodzinie, ale są one bardziej mobilne i nie mieszkają już, jak niegdyś, razem.

- Wzrost stanu liczebnego pokolenia w wieku powyżej 60 lat będzie odczuwalny aż do roku 2030, kiedy dzieci wyżu demograficznego tzw. „baby boom” staną się „seniorami”.

- Utrzymujący się niski przyrost naturalny . Pokolenia „baby boom” miały mniej dzieci niż ich poprzednicy. Ten niski przyrost naturalny tłumaczą liczne czynniki: trudności związane z podjęciem pracy, brak mieszkań i koszty z nimi związane, podwyższenie wieku rodziców w momencie narodzin pierwszego dziecka, odmienne wybory dotyczące nauki, życia zawodowego i życia rodzinnego. Współczynnik dzietności jest prawie wszędzie niższy od progu odnowy pokoleń. W niektórych krajach, na południu i na wschodzie Europy jest on nawet niższy niż 1,3 dziecka na kobietę.

W społeczeństwie zachodzą także poważne zmiany strukturalne - struktury rodziny ulegają zmianom - zwiększa się liczba „starzejących się pracowników” (55-64 lat), seniorów (65-79 lat), osób w podeszłym wieku (powyżej 80 lat), a zmniejszeniu ulega liczba dzieci, młodzieży i dorosłych w wieku produkcyjnym. Przejścia między różnymi przedziałami wiekowymi stały się bardziej złożone: jest to szczególnie widoczne w przypadku ludzi młodych, którzy później pokonują niektóre etapy życia (koniec nauki, dostęp do zatrudnienia, pierwsze dziecko).

Konieczne jest zatem uwzględnienie powyższych zmian demograficznych w prowadzonych politykach publicznych, europejskich i krajowych. Taki jest cel działania przygotowawczego podjętego przez Parlament Europejski w 2004 r.[5], dążącego do pełniejszego uwzględnienia wpływu zmian demograficznych we wszystkich tych politykach.

W rosnącej liczbie Państw Członkowskich dostosowanie to stało się już priorytetem politycznym. W celu zrekompensowania przewidywalnego spadku liczby ludności w wieku produkcyjnym, Unia Europejska sprzyja podnoszeniu stopy zatrudnienia, w szczególności kobiet i starszych pracowników, wspiera inwestycje w „kapitał ludzki” i wzrost poziomu produktywności dzięki reformom gospodarczym oraz działaniom badawczym i innowacjom. Jednakże, konieczne jest zwielokrotnienie wysiłków w zakresie integracji ludzi młodych w życiu zawodowym i towarzyszenia im w przebiegu ich kariery, który staje się w coraz większym stopniu "nieliniowy", tzn., w trakcie którego okresy zatrudnienia przeplatają się z okresami studiów, bezrobocia, przekwalifikowania się lub doszkalania w zakresie swoich kompetencji.

W kontekście nowej Agendy Społecznej Unii Europejskiej, należy pogłębić powyższe rozważania, z poszanowaniem kompetencji właściwym różnym poziomom zarządzania: w rzeczywistości, liczne kwestie związane ze zmianami demograficznymi należą do wyłącznej kompetencji Państw Członkowskich, lub do kompetencji ich władz regionalnych lub partnerów społecznych. Jednakże kwestie te leżą również w interesie ogółu i dlatego też wszystkie Państwa Członkowskie muszą niezwłocznie znaleźć odpowiednie rozwiązania

W rzeczywistości, współczynnik całkowitej zależności demograficznej[6] wzrośnie z 49 % w roku 2005 do 66 % w roku 2030. Aby zrekompensować spodziewany spadek ludności w wieku produkcyjnym konieczne będzie nie tylko osiągnięcie, ale nawet przekroczenie określonego w strategii lizbońskiej celu tj. zatrudnienia na poziomie 70 %. Stopa zatrudnienia będzie musiała być większa, a wiek w jakim pracownik opuszcza rynek pracy wciąż wzrastać. Konieczne będzie również dokonanie oceny i omówienie środków zrekompensowania najbardziej ujemnych skutków tych zmian.

Czy uważacie Państwo, iż dyskusja nad zmianami demograficznymi i zarządzaniem ich skutkami powinna mieć miejsce właśnie na szczeblu europejskim?

Jeżeli tak, jakie mogłyby być cele dyskusji i jakich dziedzin polityki, Państwa zdaniem, ona dotyczy?

1. WYZWANIA DLA DEMOGRAFII EUROPEJSKIEJ

Pomimo dużego zróżnicowania sytuacji, w całej Europie występują trzy przyczyny starzenia się społeczeństwa, które można przedstawić w skrócie w sposób następujący[7]:

- Unia Europejska utraciła swój „napęd demograficzny”. Państwa Członkowskie, w których liczba ludności nie ulegnie obniżeniu przed rokiem 2050, mają bardzo ograniczone znaczenie. Wśród pięciu Państw Członkowskich o największym zaludnieniu, jedynie Wielka Brytania i Francja odnotują wzrost liczby ludności między rokiem 2005 a 2050 (+ 8 % i + 9,6 %)[8]. W niektórych przypadkach spadek liczby ludności rozpocznie się przed rokiem 2015, i w niektórych przypadkach przekroczy 10 % lub 15 % do roku 2050.

- Imigracja złagodziła ostatnio niedobór urodzeń w wielu państwach.

- Sytuacja państw kandydujących podkreśla różnice demograficzne. Prognozy dotyczące Bułgarii i Rumunii ujawniają negatywne zmiany (-21 % i -11 % do roku 2030), tak jak i prognozy ONZ dotyczące Chorwacji (-19 %). Z kolei, ludność Turcji wzrośnie między rokiem 2005 a 2030 o ponad 19 mln (+ 25 %).

Dzieci (0-14) | -19,4% (-14415) | -3,2% (-2391) | -8,9% (-6411) | -8,6% (-5612) |

Młodzież (15-24) | -25,0% (-14441) | -4,3% (-2488) | -12,3% (-6815) | -10,6% (-5139) |

Młodzież dorosła (25-39) | -25,8% (-25683) | -4,1% (-4037) | -16,0% (-15271) | -8,0% (-6375) |

Dorośli (40-54) | -19,5% (-19125) | +4,2% (+4170) | -10,0% (-10267) | -14,1% (-13027) |

Pracownicy starsi (55-64) | +8,7% (+4538) | +9,6% (+5024) | +15,5% (+8832) | -14,1% (-9318) |

„Seniorzy” (65-79) | +44,1% (+25458) | +3,4% (+1938) | +37,4% (+22301) | +1,5% (+1219) |

Osoby w podeszłym wieku (80+) | +180,5% (+34026) | +17,1% (+3229) | +57,1% (+12610) | +52,4% (18187) |

Powyższe tendencje wpisują się w szersze ramy: wszystkie regiony świata odnotują w ciągu obecnego wieku starzenie się społeczeństwa. Nasz główny partner, Stany Zjednoczone, odnotuje między rokiem 2000 a 2025 wzrost ludności o 25,6 %[9]. W Chinach, na przykład, starzenie się będzie miało szybki przebieg, przy spadku liczby ludności od roku 2025. Tymczasem „sąsiedzi” Europy w Afryce i na Bliskim Wschodzie odnotują starzenie się społeczeństw o wiele później: tamtejsza ludność jest o wiele młodsza, o średniej wieku 20 lub poniżej 20 lat, przy średniej powyżej 35 lat w Europie.

1.1. Wyzwania związane z niskim przyrostem naturalnym

W tym kontekście, niski przyrost naturalny to wyzwanie dla władz politycznych. Nigdy przedtem w historii nie było „wzrostu bez kołysek”. Wzrost produktywności, będący wynikiem przede wszystkim dostępu społeczeństwa do kształcenia ustawicznego, oraz zwiększenie stopy zatrudnienia, polegające zwłaszcza na stworzeniu rzeczywistego europejskiego rynku pracy, to dwa czynniki stanowiące dźwignie pozwalające na stawienie czoła temu wyzwaniu. Dwie inne dźwignie to przyrost naturalny i imigracja.

Społeczeństwo europejskie charakteryzuje niski wskaźnik dzietności, niezapewniający odnowy pokoleń. Analizy wykazały także, iż stosunek liczby dzieci, którą Europejczycy pragnęliby posiadać a rzeczywistą liczbą potomstwa[10] wynosi 2,3 do 1,5. Oznacza to iż, nawet jeśli istnieją duże różnice pod względem planowanej liczebności rodziny między poszczególnymi Państwami Członkowskimi, współczynnik dzietności mógłby wzrastać, jeśli istniałyby odpowiednie mechanizmy umożliwiające parom posiadanie takiej liczby dzieci jaką by pragnęli.

Rzeczywiście istnieją ograniczenia wpływające na wybory osobiste takie jak opóźniony lub niestabilny dostęp do rynku pracy, drogie mieszkanie, brak czynników zachęcających (zasiłki rodzinne, urlopy rodzicielskie, oferty usług opiekuńczych nad dziećmi, równe wynagrodzenie). Czynniki te mogą faktycznie mieć pozytywny wpływ na przyrost naturalny sprzyjając równocześnie wzrostowi zatrudnienia, w szczególności kobiet, jak zaobserwowano to w niektórych krajach. 84 % mężczyzn badanych przez „Eurobarometr” w roku 2004 oświadcza jednak, że nigdy nie korzystali z urlopu rodzicielskiego, lub nie zamierzają tego robić, mimo że zostali poinformowani o takim prawie.

Od wielu lat Unia Europejska dokłada starań, aby osiągnąć równość między mężczyznami i kobietami. Ponadto koordynuje ona także krajowe polityki ochrony socjalnej.

W jaki sposób lepsze pogodzenie życia zawodowego z życiem prywatnym może pomóc w rozwiązaniu problemów związanych ze starzeniem się społeczeństw?

Jak wesprzeć bardziej zrównoważony podział obowiązków domowych i rodzinnych między mężczyznami i kobietami?

Czy należy łączyć przyznawanie niektórych świadczeń lub udogodnień (urlopy, itp) z ich równym podziałem między kobietami i mężczyznami? Jak wynagradzać w sposób adekwatny obydwoje rodziców korzystających z urlopu rodzicielskiego?

W jaki sposób stymulować w większym stopniu tworzenie struktur opieki nad dziećmi (żłobki, przedszkola, itd.) oraz nad osobami starszymi, zarówno przez organizacje publiczne i przedsiębiorstwa?

Czy wprowadzenie obniżonej stawki VAT na usługi opieki nad dziećmi oraz opieki nad osobami starszymi może przyczynić się do ich rozwoju?

W jaki sposób umożliwić rodzicom, w szczególności młodym, dostęp do rynku pracy i zaspokoić ich potrzeby kariery zawodowej jak również umożliwić im posiadanie takiej liczby dzieci jakiej by pragnęli?

1.2. Możliwy wkład imigracji

Imigracja pozaeuropejska mogłaby przyczynić się do zrekompensowania spadku liczby ludności, który nastąpi przed rokiem 2025, nawet jeśli nie jest ona w stanie sama rozwiązać wszystkich problemów związanych ze starzeniem się społeczeństwa lub zastąpić reform gospodarczych.. Jak przypomniano w niedawnej Zielonej Księdze Komisji[11], w coraz większym stopniu niezbędne może okazać się zwiększanie ruchów migracyjnych, które powinny zaspokajać istniejące potrzeby rynku w zakresie siły roboczej i zapewniać dobrobyt w Europie. Biorąc pod uwagę sytuację demograficzną Europy i jej otoczenie geograficzne, ta imigracja ekonomiczna będzie również, w dużej części, imigracją o charakterze osiedleńczym. Wymaga to zapewnienia skutecznych i przejrzystych reguł przyjmowania obywateli państw trzecich i wprowadzenia pro-aktywnych polityk integracji i równości szans, gwarantujących równowagę między prawami i obowiązkami odpowiednio migrantów i przyjmujących ich społeczeństw[12]. Decyzja o szerszym wykorzystaniu zjawiska imigracji, by sprostać starzeniu się społeczeństwa powinna stanowić przedmiot debaty na szczeblu narodowym i europejskim, a także debaty z państwami pochodzenia imigrantów.

Rada Europejska w Salonikach, obradująca w czerwcu 2003 roku podkreśliła, że „polityka UE dotycząca integracji [imigrantów] powinna przyczynić się do stawienia czoła nowym wyzwaniom demograficznym i gospodarczym, z którymi obecnie spotyka się Unia Europejska”. Dyskusję tę otworzyła Zielona Księga przyjęta w styczniu tego roku.

W jakim zakresie imigracja może zrekompensować niektóre negatywne skutki starzenia się społeczeństw?

Jakie polityki należy rozwinąć w celu integracji migrantów, w szczególności młodych?

Jak mogą się przyczynić do powyższego instrumenty wspólnotowe, w szczególności ramy legislacyjne związane z walką z dyskryminacją, fundusze strukturalne oraz strategia dotycząca zatrudnienia?

2. Nowa solidarność między pokoleniami

Zmiany demograficzne wpływają na kształt nowego społeczeństwa. Od 2010 będą one coraz szybsze - coraz mniej będzie młodzieży i dorosłych, coraz więcej „starzejących się pracowników”, emerytów i osób w podeszłym wieku. Nasze społeczeństwa będą musiały znaleźć nowe rozwiązania pozwalające odpowiednio wykorzystać potencjał wzrostu jakim są zarówno młode pokolenia jak i starsi obywatele. Niezbędny będzie udział wszystkich podmiotów w zarządzaniu tymi zmianami: konieczne będzie rozwinięcie nowego rodzaju solidarności międzypokoleniowej, opartej na wzajemnym wspieraniu, przekazywaniu wiedzy i doświadczeń. Powinna się do tego przyczynić Europejska Inicjatywa na rzecz młodzieży, zaproponowana przez Komisję w jej komunikacie dotyczącym śródokresowego przeglądu strategii lizbońskiej.

2.1. Lepsza integracja młodego pokolenia

Dzieci i młodzi będą musieli przejąć pałeczkę od liczniejszych od nich pokoleń. Jest oczywistym faktem, iż ich poziom wykształcenia jest znacznie wyższy od osób z poprzednich pokoleń. I tak, w 2003 r. w UE15 prawie 28 % osób w wieku 25-34 lat posiadało wykształcenie wyższe wobec tylko 16 % osób w wieku 55-64 lat. Pozwala to przewidywać ich wyższy poziom produktywności i lepszą zdolność przystosowania się w porównaniu do pokoleń wcześniejszych. Jednakże Unia powinna uświadomić sobie, że młodzież staje się rzadkim i cennym bogactwem w Europie, które nie jest wystarczająco doceniane. Rzeczywiście młodzi ludzie napotykają trudności dotyczące ich integracji:

- Stopa bezrobocia młodych poniżej 25 lat wynosiła w grudniu 2004 roku 17,9 % wobec 7,7 % dla osób w wieku 25 lat i starszych.

- Ludzie młodzi są szczególnie narażeni na „ryzyko ubóstwa”[13]. Jest tak w przypadku 19 % młodych w wieku 16-24 lat, wobec 12 % osób w wieku 25-64 lat[14]. Proporcja ta jest również wyższa od obserwowanej u osób w wieku powyżej 65 lat (17 %).

- Ludzie młodzi spotykają się często z dyskryminacją związaną z ich wiekiem, brakiem doświadczenia zawodowego wzmocnioną innymi czynnikami takimi jak płeć, pochodzenie społeczne lub rasa, stanowiącymi przeszkody zarówno w ich integracji w czynnym życiu zawodowym jak i w integracji ze społeczeństwem.

- Zdobyte w szkole kwalifikacje nie zawsze odpowiadają potrzebom społeczeństwa opartego na wiedzy, a stopień niepowodzeń szkolnych jest niepokojący. W roku 2002 około 16,5 % młodych w wieku 18-24 lat opuściło szkołę przed ukończeniem nauki. Przyczyny są z pewnością wielorakie. Stosowanie środków wsparcia dla rodzin i dzieci w wieku szkolnym w powiązaniu z modernizacją systemów nauczania powinny przyczynić się do zapobieganiu temu zjawisku.

- Ponadto dzieci także są narażone na ryzyko ubóstwa - problem ten dotyczy 19% młodych w wieku do 15 lat. Ryzyko to jest większe w przypadku dzieci pochodzących z rodzin niepełnych. Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy jest wczesne opuszczanie szkoły, co mogłoby, w średniej perspektywie czasowej, dodatkowo wpłynąć na zwiększenie istniejącego ryzyka ubóstwa młodych.

System edukacji stanie zatem przed poważnym wyzwaniem polegającym na ciągłym podnoszeniu poziomu kształcenia początkowego, przy jednoczesnym oferowaniu bardziej elastycznych rozwiązań. Na przykład, elastyczność ta mogłaby polegać na prowadzeniu przez młodych naprzemiennie okresów nauki w szkole i okresów pracy lub na wybieraniu opcji kształcenia zawodowego tak, aby odpowiednio dostosować się do potrzeb gospodarki. Młodzież powinna również korzystać w większym stopniu z możliwości, jakie niesie kształcenie na odległość.

Starzenie się społeczeństw nie oznacza, że problemy bezrobocia i integracji zostaną rozwiązane w sposób automatyczny. Partnerzy społeczni, system szkolnictwa, władze publiczne, podmioty lokalne powinni zastanowić się nad ułatwieniem integracji, w tym nad walką z wszelkim formami dyskryminacji, z jakimi mogą spotkać się ludzie młodzi.

Opracowano cele europejskie w zakresie ochrony ludzi młodych przed długotrwałym bezrobociem, walki z niepowodzeniami szkolnymi i podniesienia poziomu kształcenia początkowego. Fundusze strukturalne stanowią instrument ich realizacji in situ .

W jaki sposób polityki wspólnotowe mogą w większym stopniu przyczyniać się do walki z ubóstwem, które dotyka dzieci i rodziny niepełne oraz do obniżenia ryzyka ubóstwa i wyłączenia ludzi młodych?

W jaki sposób podnieść jakość systemów kształcenia początkowego i kształcenia dorosłych? Jaki może być udział kształcenia nieformalnego i działań w ramach wolontariatu? Jaki może być wkład funduszy strukturalnych i instrumentów mających na celu stworzenie lepszego dostępu do społeczeństwa opartego na wiedzy?

W jaki sposób ułatwić przejście między szkołą i życiem zawodowym oraz jakość zatrudnienia ludzi młodych? Jaką rolę powinien odgrywać dialog społeczny? Jaka może być rola dialogu ze społeczeństwem obywatelskim, w szczególności z organizacjami młodzieżowymi?

Jakiego rodzaju solidarność można rozwinąć między ludźmi młodymi i osobami starszymi?

2.2. Całościowe podejście do cyklu aktywności zawodowej

Od roku 2005 zacznie spadać liczba „młodych dorosłych” (25-39 lat), rytm spadku gwałtownie wzrośnie po roku 2010 (-16 % między rokiem 2010 a 2030). Liczba osób w wieku 40-54 lat zacznie zmniejszać się w roku 2010. Równocześnie, o 9,6 % w latach 2005-2010 i o 15,5 % w latach 2010-2030 wzrośnie liczba osób w wieku powyżej 55 lat, by następnie ulec poważnemu obniżeniu. Przedsiębiorstwa będą więc musiały oprzeć się w większym stopniu na doświadczeniu i kwalifikacjach tych pracowników, nazywanych „starzejącymi się”, przygotowując w sposób aktywny osoby w wieku poniżej 55 lat do ich zastąpienia. I tak, pomimo pewnego postępu, stopa zatrudnienia osób w wieku powyżej 55 lat, która wynosi 40,2 % w roku 2003, to znaczy około 20,5 mln zatrudnionych, utrzymuje się znacznie poniżej europejskiego celu zachowania stopy zatrudnienia w wysokości 50 %.

Czynni zawodowo młodzi mogą chcieć poświęcić większą ilość czasu na wychowanie swoich dzieci oraz pracować więcej w innym okresie swojego życia. Zmiany demograficzne mogą więc przyczynić się do pojawienia się nowej organizacji pracy, łatwiejszej do adaptacji i elastycznej. Rozwój technologiczny może być wykorzystany do ułatwienia godzenia życia rodzinnego z zawodowym.

Zapewnienie jakości zatrudnienia i środowiska pracy, poprzez obniżenie ryzyka wypadków i podniesienie stanu zdrowia pracujących, w szczególności najstarszych, będzie również w znacznym stopniu zachętą dla pracowników do pozostawania czynnymi zawodowo. Wyjście na przeciw zmianom strukturalnym przyczyni się do lepszego kierowania cyklem aktywności zawodowej. Będzie również należało wprowadzić bodźce mające na celu zmianę zachowań i prowadzić walkę z dyskryminacją.

Aby ułatwić stworzenie społeczeństwa opartego na wiedzy, polityki wspólnotowe promują modernizację organizacji pracy, określanie stosowanych strategii ciągłego kształcenia , jakość środowiska pracy i „czynne starzenie się”, obejmujące w szczególności podniesienie średniego wieku odchodzenia na emeryturę. Zmiany demograficzne podkreślają znaczenie tych polityk, skłaniając jednocześnie do postawienia nowych pytań:

W jaki sposób zmodernizować organizację pracy, aby uwzględnione zostały specyficzne potrzeby każdej grupy wiekowej? W jaki sposób ułatwić młodym parom integrację w życiu zawodowym i zapewnić im równowagę między elastycznością i bezpieczeństwem jeśli chodzi o wychowanie małych dzieci, aby mogli kształcić się i dostosowywać swoje umiejętności do potrzeb rynku? W jaki sposób pozwolić osobom starszym pracować dłużej?

W jaki sposób dostosować organizację pracy do nowego podziału między pokoleniami, z mniejszą ilością ludzi młodych i większą ilością „pracowników starszych” w przedsiębiorstwach?

Jaką odpowiedź mogą zapewnić różne podmioty Unii w szczególności przez dialog społeczny i społeczeństwo obywatelskie?

2.3. Nowe miejsce dla „seniorów”

Liczba „seniorów” (65-79 lat) zwiększy się znacznie po roku 2010, i będzie wzrastać do roku 2030 (+ 37,4 %). Ich aktywność także wzrośnie, ponieważ będą cieszyć się lepszym zdrowiem (jeżeli utrzymają się aktualne tendencje). Będą również bogatsi - dysponując w większym stopniu pełnymi świadczeniami emerytalnymi oraz oszczędnościami wyższymi niż ich poprzednicy, i niż ich dzieci.

„Seniorzy” pochodzący z niektórych krajów decydują się coraz częściej na osiedlenie się w innym regionie lub innym kraju. Mobilność jest nie tylko cechą ludzi młodych lub czynnych zawodowo. Ich konsumpcja ukierunkowuje się na nowe dobra i usługi. Pragną również uczestniczyć czynnie w życiu społecznym, ich rola jest już znaczna w sektorze stowarzyszeń. Mogą oni wyrażać pragnienie kontynuacji pracy zawodowej, lub połączenia zatrudnienia w niepełnym wymiarze z emeryturą, co obserwujemy w Stanach Zjednoczonych. Stopa zatrudnienia osób w wieku 65-74 lat wynosi 5,6 % w Unii Europejskiej (w roku 2003), wobec 18,5 % w USA. Niektórzy będą chcieli także pomagać swoim dzieciom i wnukom oraz zapewnić stopniowe przekazywanie swoich dóbr młodszym pokoleniom.

Europejska koordynacja reform systemów emerytalnych promuje elastyczne przejście między życiem czynnym zawodowo a emeryturą.

Czy należy nadal ustalać ustawowy wiek emerytalny, czy raczej pozwolić na elastyczne i stopniowe odchodzenie na emeryturę?

W jaki sposób umożliwić „seniorom” uczestnictwo w życiu gospodarczym i społecznym, w szczególności dzięki połączeniu pensji z emeryturą, dzięki nowym formom zatrudnienia (niepełny wymiar czasu pracy, praca na na czas ograniczony) lub innym formom zachęt finansowych?

W jaki sposób stworzyć miejsca pracy dla „seniorów” w sektorze stowarzyszeń i gospodarki społecznej?

W jaki sposób ułatwiać przemieszczanie się emerytów między Państwami Członkowskimi, w szczególności w zakresie ochrony socjalnej i opieki zdrowotnej?

W jaki sposób inwestować w opiekę zdrowotną i zapobieganie chorobom, aby Europejczycy mogli nadal korzystać z wydłużającej się średniej życia w dobrym zdrowiu?

2.4. Solidarność z osobami w podeszłym wieku

Dzięki stałemu wydłużaniu się średniej życia w naszych społeczeństwach, wzrasta znacznie liczba osób w podeszłym wieku (powyżej 80 lat): + 17,1 % między rokiem 2005 a 2010, + 57,1 % między rokiem 2010 a 2030. Będzie ich więc prawie 34,7 mln wobec około 18,8 mln w dniu dzisiejszym. Wzrośnie proporcja osób samotnych, w szczególności kobiet, w związku z wdowieniem kobiet, wynikającym z różnicy długości życia obu płci. Poziom świadczeń emerytalnych kobiet jest znacznie niższy od poziomu świadczeń mężczyzn. Kariery zawodowe kobiet są krótsze, a wynagrodzenia w okresie pracy niższe.

Rodziny nie będą mogły same rozwiązać problemu opieki nad tymi osobami, bez względu na to czy będą one zależne, czy samodzielne. Poprawa stanu zdrowia dzisiejszych młodych pokoleń pozwala przewidywać, że osoby w podeszłym wieku w przyszłości będą pozostawać coraz dłużej samodzielne i będą pragnęły mieszkać w swoim własnym domu. Opieka „intensywna” będzie coraz bardziej koncentrowała się na końcowym okresie życia. Jednakże będzie również więcej niż w dniu dzisiejszym osób wymagających intensywnej opieki z uwagi na utratę przez nie samodzielności.

W obydwu przypadkach potrzebna będzie właściwa opieka, którą dziś w wielu krajach zapewniają rodziny, a przede wszystkim kobiety. Natomiast stopa zatrudnienia kobiet wzrasta. Ponadto większa liczba dzieci, które po osiągnięciu pełnoletniości, mieszkają z dala od swoich rodziców.

Rodziny będą więc potrzebowały większego wsparcia niż w dniu dzisiejszym. Taka będzie rola służb socjalnych oraz sieci solidarności i opieki utworzonych w ramach społeczności lokalnych.

Koordynacja krajowych polityk ochrony socjalnej powinna zostać rozszerzona w 2006 roku na długookresową opiekę nad ludźmi starszymi. Jaką rolę może ona odegrać w zarządzaniu zmianami demograficznymi?

W szczególności, czy będzie trzeba dokonać rozróżnienia między świadczeniami emerytalnymi i zasiłkami pozwalającym osobom starszym na samodzielną egzystencję?

W jaki sposób wykształcić niezbędny personel i zaoferować wysokiej jakości pracę w sektorze często cechującym się niskimi wynagrodzeniami i kwalifikacjami?

W jaki sposób rozdzielić w sposób zrównoważony opiekę nad „ludźmi starymi” między rodziny, służby socjalne i instytucje?

W jaki sposób pomóc rodzinom? W jaki sposób wspierać rejonowe sieci opieki?

W jaki sposób zmniejszyć nierówności między mężczyznami i kobietami w wieku emerytalnym?

Jak wykorzystać nowoczesne technologie do wspierania osób starszych?

3. Wniosek: jaka powinna być rola Unii Europejskiej?

W perspektywie zmian demograficznych, Europa powinna kierować się trzema głównymi priorytetami:

- Przywrócić przyrost naturalny. Musimy zadać sobie proste pytania: W jakim stopniu dzieci stanowią dla nas priorytet? Czy pragniemy zapewnić rodzinom, jakakolwiek by nie była ich struktura, należne im miejsce w społeczeństwie europejskim? Dzięki zdecydowanemu wprowadzeniu w życie Agendy Lizbońskiej (unowocześnienie systemów ochrony socjalnej, podniesienie stopy zatrudnienia kobiet i pracowników starszych), nowatorskim działaniom mającym na celu wspieranie przyrostu naturalnego i kontrolowane wykorzystywanie imigracji, Europa może stworzyć nowe możliwości inwestycji, konsumpcji i tworzenia bogactwa.

- Czuwać nad równowagą międzypokoleniową , w podziale czasu przez cały okres życia, w podziale owoców wzrostu oraz udziale w finansowaniu świadczeń emerytalnych oraz ochrony zdrowia.

- Znaleźć nowe etapy przejściowe między przedziałami wiekowymi . Ludzie młodzi napotykają utrzymujące się trudności z rozpoczęciem pracy. Rosnąca liczba „młodych emerytów” pragnie uczestniczyć w życiu społecznym i gospodarczym. Wydłuża się czas nauki a „czynni zawodowo młodzi” pragną mieć czas dla ich dzieci. Te zmiany przesuwają granice i przejścia między okresami aktywności i braku aktywności zawodowej.

Czy Unia Europejska powinna promować wymianę i systematyczną, na przykład coroczną, analizę zmian demograficznych oraz ich wpływu na społeczeństwa i wszystkie związane z nimi polityki?

Czy i w jaki sposób instrumenty finansowe Unii Europejskiej - w szczególności fundusze strukturalne - powinny w większym stopniu brać pod uwagę powyższe zmiany?

W jaki sposób europejska koordynacja polityk zatrudnienia i ochrony społecznej mogłaby w większym stopniu uwzględnić kwestię zmian demograficznych?

W jaki sposób europejski dialog społeczny może przyczynić się do lepszego zarządzania zmianami demograficznymi? Jaka może być rola społeczeństwa obywatelskiego i dialogu z młodzieżą?

W jaki sposób włączyć kwestię zmian demograficznych w całość polityk wewnętrznych i zewnętrznych Unii Europejskiej?

Komisja zorganizuje w lipcu 2005 roku Konferencję skupiającą wszystkie zainteresowane strony, która umożliwi poruszenie różnych kwestii zawartych w niniejszej „Zielonej Księdze”. Celem tej Konferencji i niniejszej Zielonej Księgi jest zebranie informacji na temat najlepszych praktyk stosowanych przez Państwa Członkowskie i inne podmioty. Taka debata mogłaby również wesprzeć Europejską Inicjatywę na rzecz młodzieży, zaproponowaną podczas śródokresowego przeglądu strategii lizbońskiej[15].

4. W JAKI SPOSÓB WZIąć UDZIAł W KONSULTACJI?

Okres konsultacji publicznej rozpoczyna się dnia 16 marca i kończy dnia 1 września 2005 r.

Prosimy Państwa o przesyłanie odpowiedzi przy pomocy elektronicznego formularza odpowiedzi znajdującego się na stronie internetowej Komisji Europejskiej pod adresem:

http://europa.eu.int/yourvoice/consultations/index_fr.htm.

Charakter anonimowy wszystkich danych dotyczących osób fizycznych zostanie zachowany. Organizacje prosimy o podanie swoich danych.

Zachęcamy Państwa do używania elektronicznego formularza odpowiedzi, dzięki czemu obróbka nadesłanych opinii w ramach procesu konsultacji będzie łatwiejsza.

Niemniej jednak, możecie Państwo również przesyłać uwagi w formie pisemnej na adres:

Livre vert « Changements démographiques »

DG EMPL/E/1

J-27 01/122

Commission européenne

B-1049 Bruxelles

ZAŁĄCZNIK 1

Liczne polityki wspólnotowe umożliwiają od wielu lat wychodzenie naprzeciw zmianom demograficznym:

- Europejska Strategia Zatrudnienia, jak również polityka nauczania i kształcenia zawodowego, pozwoliły na aktywację, od wielu lat, polityk i podmiotów na rzecz walki z niepowodzeniami szkolnymi i podniesienia poziomu kształcenia początkowego młodzieży[16], jak również promowania „aktywnego starzenia się”, stopniowego podniesienia średniego wieku opuszczania rynku pracy[17] oraz podniesienia jakości pracy. W tym zakresie Unia Europejska jest jeszcze daleka od realizacji wyznaczonych celów.

- Reforma systemów ochrony społecznej. Wspólne cele w zakresie reformy systemów emerytalnych, przyjęte w roku 2001, wymagają zachowania solidarności między pokoleniami oraz utrzymania równowagi między liczbą emerytów i osób czynnych zawodowo. Rozszerzenie koordynacji krajowych polityk w zakresie opieki zdrowotnej oraz długotrwałej opieki nad osobami starszymi pozwoli na rozwinięcie takiego podejścia. Europejska Strategia Integracji Społecznej ustaliła cele w zakresie walki z ubóstwem dzieci i rodzin.

- Przestrzeganie zasady równości mężczyzn i kobiet i jej uwzględnianie we wszystkich politykach Unii Europejskiej („gender mainstreaming”- priorytetowe traktowanie polityki równości praw kobiet i mężczyzn). Działania wspierające godzenie życia zawodowego i prywatnego odgrywają zasadniczą rolę w podnoszeniu stopy zatrudnienia. Na przykład Rada Europejska w Barcelonie w roku 2002 wezwała Państwa Członkowskie do rozwoju struktur opieki nad dziećmi. Rezultatem dialogu społecznego są porozumienia dotyczące urlopu rodzicielskiego i pracy w niepełnym wymiarze, wprowadzone w życie w drodze dyrektywy. Pomimo tego postępu, wyniki są nie zawsze zadawalające, o czym świadczy niski odsetek mężczyzn korzystających z urlopu rodzicielskiego i utrzymywanie się przeszkód ograniczających dostęp kobiet do wysokiej jakości miejsc pracy.

- Walka z dyskryminacją. Od roku 2000 ramy legislacyjne obejmują całość zjawisk dyskryminacji w zatrudnieniu i promują różnorodność.

- „Ogólne Kierunki Polityki Gospodarczej” wymagają wzmocnienia trwałego charakteru wzrostu, przez zmniejszenie zadłużenia publicznego i prowadzenie zdrowych polityk. Wielostronny nadzór wprowadzania w życie Ogólnych Kierunków Polityki Gospodarczej oraz Paktu Stabilności i Wzrostu obejmuje działania dotyczące oceny wydolności finansów publicznych. Komitet Polityki Gospodarczej podjął prace mające na celu ocenę krótko i długoterminowego wpływu starzenia się społeczeństwa na gospodarkę i budżet.

- Od wielu lat opracowywane jest wspólne podejście do polityk związanych z imigracją, włącznie z imigracją zarobkową.

- Europejski Fundusz Społeczny, jako narzędzie wspierania strategii zatrudnienia, i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego promują rozwój struktur usług opiekuńczych nad dziećmi i lepsze „zarządzanie grupami wiekowymi” w przedsiębiorstwie.

- Ramowy program badawczy wspiera liczne projekty związane z problematyką starzenia się społeczeństwa i zmianami demograficznymi, dotyczące w szczególności badań klinicznych nad chorobami wieku starczego i ich wpływem na systemy opieki zdrowotnej. Program ramowy umożliwia również prowadzenie badań prospekcyjnych dotyczących zmian demograficznych w Europie.

ZAŁĄCZNIK 2

Graph 1: the European Union in the world 15

Graph 2: old age dependency 16

Graph 3: share of the youngest and the oldest in the European population 17

Graph 4: the ageing of the European population 18

Graph 5: size of the youngest (15-24) and oldest (55-64) working age groups 19

Graph 6: change in the median and average age in the EU-25 1950-2050 20

Graph 7: ageing patterns across the Union 21

Graph 8: trends in fertility 22

Graph 9:fertility trends in the EU between 1960 and 2003 23

Graph 10 & 11: trends in life expectancy at birth 24

Graphs 12 & 13: life expectancy at the age of 60 (1960-2002) 25

Graph 14: trends in net migration 26

GRAPH 1: THE EUROPEAN UNION IN THE WORLD

[pic]

Graph 1 shows that the share of the EU-25 in world population between 2000-2030 is likely to fall from 12 to 6%. Other regions are also affected. Africa is likely to become one of the new giants. The shares of India and Other Asia are also expected to rise. The increasing demographic size of these other regions could diminish Europe's influence in the world.

GRAPH 2: OLD AGE DEPENDENCY

[pic]

Graph 2 shows that old age dependency is going to be a global challenge over the next three decades with the exception of Africa. The pressure is going to be the highest in Japan and Europe. This means that the problem does not only exist in EU-25 and that all developed regions of the world are forced to redesign their policies and institutional arrangements in order to resolve the problems associated with ageing.

Graph 3: share of the youngest and the oldest in the European population

[pic]

Graph 3 presents the shares of the two youngest and the two oldest age groups between 2000-2050 for Japan, USA and EU-25. In all three cases an important decline in the share of younger cohorts is observed while the share of the older cohorts has increased. The main implication of these trends is that the overall demand for care will increasingly have to shift from the young to the elderly. The only way to cope with this potentially huge increase in demand from old age groups is to develop active ageing policies.

Graph 4: the ageing of the European population

[pic]

Graph 4 shows that ageing is having an important effect on the age structure of the European population. As the baby boom generation moves through the age pyramid, older cohorts become more numerous than the younger ones. The total EU-25 population has grown from 350 million in 1950, to 418 million in 1975 to 450 million in 2000. In 2025, population is expected to grow to 470 million persons but after this, it is likely to decrease to 449 million in 2050. In other words, it will take two more decades before ageing starts to have a negative effect on the absolute size of the population. On the other hand the effect of ageing on the age composition comes at much earlier stage and is therefore of much importance for the labour market and the health and long-term care sector.

Graph 5: size of the youngest (15-24) and oldest (55-64) working age groups

[pic]

Graph 5 shows that around 2009 the size of the youngest cohort of the working age population will dive below the size of the oldest cohort. In 2050 there are expected to be 66 million persons of 55-64 and only 48 million of 15-24. This means that the working age population will start declining soon after 2010 and that the labour market will increasingly have to rely on older workers. The graph illustrates that it has become very urgent to improve the employability of our older workers in order to prepare our labour markets for the onset of ageing.

Graph 6: change in the median and average age in the EU-25 1950-2050

[pic]

GRAPH 7: AGEING PATTERNS ACROSS THE UNION

[pic]The pattern of ageing is different across the Union. Graph 7 shows on a timeline the years at which the total population and the working age population in each of the Member States are expected to stop growing and start declining. All Member States will have to deal with ageing challenge but not at the same time and not to the same degree. The decline in the total population of the EU-25 is expected by 2025 and it will be preceded by a decline in the population of working age starting already in 2011.

GRAPH 8: TRENDS IN FERTILITY

[pic]

Graph 8 shows that in 1960 fertility in almost all Member States laid above the replacement level of 2.1 with a high margin, while today (2003) the rate has almost everywhere dropped well below replacement levels. What is also striking is the present gap in fertility between some of the new Member States and the rest of the EU. Most demographers expect that a catch up towards the average level in the EU-15 will be the most likely scenario.

Graph 9:fertility trends in the EU between 1960 and 2003

[pic]Graph 9 shows the different patterns of fertility decline in Europe. The drop in fertility took place firstly in Northern and Western Europe, and was followed by Southern Europe with almost a 10 year delay and with a 20 year delay for Central Europe. Despite these time lags fertility in Southern and Central Europe is today lower than in Western and Northern Europe. This means that the various parts of the EU are basically following the same transition albeit with important phase differences.

Graph 10 & 11: trends in life expectancy at birth

[pic]

[pic]

Source: Eurostat

Important gains in life expectancy have been realised between 1960 and 2002, with the exception of men in the Baltic States. The graphs also show that the average life expectancy of women is 6 years higher than that of men. For the future, demographers expect that the difference in life expectancy between men and women will narrow and that life expectancy of men in the Baltic States will within a few decades improve towards the EU. The increase in life expectancies is the result of drops in the mortality of all age groups and is not limited to the very old.

Graphs 12 & 13: life expectancy at the age of 60 (1960-2002) [18]

[pic]

LV: decrease from 16,5 in 1970 tp 15,2 in 2002

SK: decrease from 16,6 in 1960 to 16,4 in 2002

Source: Eurostat

[pic]

According to graphs 12 and 13, life expectancy at the age of 60 between 1960 and 2002 has increased almost everywhere, except for men in Latvia and Slovakia. The differences at the age of 60 are smaller than at birth for both men and women. It is also clear that during this period the gap in life expectancy between men and women has further increased. Nevertheless the new baseline projection assumes that this gap, measured in terms of life at expectance at birth, will start to shrink from 6.3 years in 2002 to 5.2 in 2050.

Graph 14: trends in net migration

Graph 14 demonstrates the growing importance of migration as a source of population growth. Furthermore, without migration our total population would have already started to decline. To the extent that migrants have higher fertility rates than the indigenous population, migration may boost the natural increase.

[pic]

Graph 14 also shows that in the past, Germany was always a favourite destination of migrants who often came from Eastern Europe. However, its position has recently been taken over by the UK, Italy and Spain. A large share of the recent migrants to Spain comes from Southern America whilst the UK and Ireland are also popular destinations for migrants coming from Asia. A large share of migration comes about as a result of family reunification.

[1] Prognozy demograficzne Eurosatu wariant podstawowy, dane szacunkowe - grudzień 2004 r.

[2] Regiony NUTS 2. Źródło: Trzecie sprawozdanie na temat spójności , luty 2004 r.

[3] Patrz załącznik 1.

[4] W stronę Europy dla każdego wieku – COM(1999) 221 z 25.5.1999 ;Odpowiedź Europy na problem starzenia się ludności na świecie – COM(2002) 143 z 18.3.2002.

[5] Linia budżetowa 20 04 01 - Dz.U. L 53 z 23.2.2004, Tom 47, str. II/1281.

[6] Relacja populacji w wieku 0-14 oraz powyżej 65 lat do osób w wieku 15-64 lat

[7] Patrz załącznik 2.

[8] Wzrost ludności w Hiszpanii wyniesie prawdopodobnie 5,7 % w latach 2005-2030, a spadek 0,8 % w latach 2005-2050.

[9] Prognozy ONZ, 2002 r.

[10] Raport Grupy Wysokiego Szczebla dotyczący przyszłości polityki społecznej w rozszerzonej Europie, maj 2004 r.

[11] COM(2004) 811 z 11.1.2005.

[12] Komunikat Komisji dotyczący imigracji, integracji i zatrudnienia - COM(2003) 336.

[13] Ryzyko ubóstwa oznacza dochód niższy o 60 % od średniego przychodu netto.

[14] http://europa.eu.int/comm/employment_social/soc-prot/soc-incl/joint_rep_fr.htm

[15] Ministrowie ds. Młodzieży podczas Rady z 21 lutego 2005 r. wyrazili zgodę na określenie: „Europejski Pakt na rzecz Młodzieży”.

[16] Wytyczna 4, decyzja Rady z 22 lipca 2003 r. (Dz.U. L 197 z 5.8.2003, str. 13).

[17] Wytyczna 5.

[18] No 1960 figures exist for DE, CY, HU, MT, SI and FI.