Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom)

Początkowo traktat Euratom miał za zadanie koordynować programy badawcze państw zmierzające do pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Obecnie wspiera wspólną wiedzę, infrastrukturę i finansowanie energii atomowej. Zapewnia bezpieczeństwo dostaw energii w ramach scentralizowanego nadzoru.

NARODZINY

Wraz z utworzeniem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWS), działającej od lipca 1952 r., światło dzienne ujrzała po raz pierwszy Europa ponadnarodowa. Po raz pierwszy sześć państw tworzących tę organizację postanowiło zrezygnować do pewnego stopnia z części suwerenności na rzecz Wspólnoty.

Pierwsze wysiłki integracyjne wkrótce spełzły na niczym wraz z próbą powołania Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) w 1954 r.

Już można się było obawiać, że usiłowania EWWS nie mają przyszłości, gdy ministrowie uczestniczący w konferencji w Messynie w czerwcu 1955 r. wyrazili pragnienie nadania nowego impetu procesowi integracyjnemu. Po niej odbyło się wiele spotkań gromadzących ministrów i specjalistów. Na początku 1956 r. rozpoczął działalność komitet przygotowawczy zobowiązany do przygotowania sprawozdania na temat utworzenia wspólnego rynku europejskiego. Miał siedzibę w Brukseli i działał pod przewodnictwem P.H. Spaaka, ówczesnego ministra spraw zagranicznych Belgii. W kwietniu 1956 r. komitet przedstawił dwa projekty odpowiadające dwóm opcjom przyjętym przez państwa:

• stworzenie ogólnego wspólnego rynku,
• stworzenie wspólnoty energii atomowej.

W 1957 r. zawarto we włoskiej stolicy słynne traktaty rzymskie.

Pierwszy ustanawiał Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), a drugi – Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, bardziej znaną pod nazwą Euratom.

Dzięki sprawnej ratyfikacji przez poszczególne państwa członkowskie oba traktaty mogły wejść w życie już 1 stycznia 1958 r.

Streszczenie to jest poświęcone w całości traktatowi Euratom.

CELE

Aby walczyć z powszechnym w latach pięćdziesiątych deficytem energii ze źródeł tradycyjnych, sześć państw założycielskich (Niemcy, Belgia, Francja, Włochy, Luksemburg, Holandia) dostrzegło w energii jądrowej sposób na osiągnięcie niezależności energetycznej. W związku z tym, że koszty inwestycji w energię atomową przekraczały możliwości pojedynczych państw, założyciele postanowili razem stworzyć Euratom.

Traktat ma przyczyniać się do tworzenia i rozwoju europejskiego przemysłu jądrowego, tak aby wszystkie państwa członkowskie mogły korzystać z rozwoju energii atomowej, i zapewnić bezpieczeństwo dostaw. Jednocześnie traktat gwarantuje wysoki poziom bezpieczeństwa ludności i uniemożliwia nielegalne przejęcie materiału jądrowego przeznaczonego na cele cywilne do zastosowań wojskowych. Warto zauważyć, że Euratom ma kompetencje tylko w zakresie cywilnej i pokojowej energii jądrowej.

Już w preambule strony oświadczają:

„- uznając, że energia atomowa stanowi zasadnicze źródło rozwoju i ożywienia przemysłu, które umożliwi rozprzestrzenienie idei pokoju,

- zdecydowani stworzyć warunki niezbędne do rozwoju silnego przemysłu jądrowego zapewniającego szeroki dostęp do zasobów energetycznych, prowadzącego do modernizacji procesów technicznych i zapewniającego, dzięki wielu innym zastosowaniom, dobrobyt ich narodów,

- pragnąc stworzyć warunki bezpieczeństwa niezbędne do eliminacji zagrożeń dla życia i zdrowia ludności;

- pragnąc włączyć inne kraje w swoje prace i współpracować z organizacjami międzynarodowymi zaangażowanymi w pokojowe wykorzystanie energii atomowej…”.

ZAKRES STOSOWANIA

Traktat Euratom ma na celu połączenie przemysłów atomowych poszczególnych państw członkowskich. Stąd ma zastosowanie tylko do niektórych podmiotów (państwa członkowskie, osoby fizyczne i przedsiębiorstwa lub instytucje prawa publicznego lub prywatnego), które prowadzą część lub całość swojej działalności w dziedzinach objętych traktatem. Są to: specjalne materiały rozszczepialne, rudy i materiały źródłowe.

STRUKTURA

Traktat Euratom składa się z preambuły i 234 artykułów podzielonych na sześć tytułów. Po podpisaniu w grudniu 2007 r. traktatu zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej (traktat UE) oraz Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (traktat WE) ilość artykułów spadła do 177.

• Tytuł pierwszy określa zadania powierzone Wspólnocie.
• Drugi opisuje postanowienia dotyczące wspierania postępu w energetyce jądrowej (rozwój badań, wymiana wiedzy, ochrona zdrowia, inwestycje, wspólne przedsiębiorstwa, zaopatrzenie, kontrola bezpieczeństwa, prawa własności, wspólny rynek jądrowy i stosunki zewnętrzne).
• W trzecim tytule opisane są instytucje Wspólnoty i ogólne postanowienia finansowe. Postanowienia te zostały odpowiednio zmienione zgodnie z traktatem zmieniającym traktat UE i traktat WE z grudnia 2007 r.
• Czwarty tytuł porusza szczegółowe postanowienia finansowe.
• Piąty i szósty tytuł są poświęcone postanowieniom ogólnym i postanowieniom dotyczącym okresu początkowego (powołanie instytucji, pierwsze przepisy wykonawcze i przepisy przejściowe).

Ponadto traktat zawiera pięć załączników dotyczących dziedziny badań nad energią jądrową zgodnie z art. 4 traktatu, sektorów przemysłowych zgodnie z art. 41 traktatu, przyznawania wspólnym przedsiębiorstwom korzyści zgodnie z art. 48 traktatu, list towarów i produktów opisanych w rozdziale IX, dotyczących wspólnego rynku jądrowego i wstępnego programu badawczo-szkoleniowego przewidzianego w art. 215 traktatu.

Do traktatu załączono także dwa protokoły. Protokół w sprawie stosowania Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej do pozaeuropejskich części Królestwa Niderlandów oraz Protokół w sprawie Statutu Trybunału Sprawiedliwości Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej.

DZIAŁALNOŚĆ

Zgodnie z treścią postanowień traktatu Wspólnota Euratom:

• wspiera badania naukowe i zapewnia rozpowszechnianie wiedzy technicznejKomisja zachęca państwa członkowskie, osoby lub przedsiębiorstwa do przedstawiania jej programów dotyczących badań jądrowych. Komisja regularnie publikuje listę sektorów badań jądrowych, które uznaje za niedostatecznie rozpoznane i powołuje wspólny ośrodek badań jądrowych. Wspólne Centrum Badawcze (WCB) stało się podstawowym ośrodkiem wspólnotowych badań jądrowych oraz badań w takich dziedzinach, jak ochrona środowiska czy bezpieczeństwo żywności.Państwa członkowskie, osoby i przedsiębiorstwa mają prawo otrzymywać, na wniosek złożony Komisji, niewyłączne licencje z patentów, tymczasowo chronionych praw patentowych, wzorów użytkowych lub wniosków patentowych będących własnością Wspólnoty.

• tworzy jednolite normy bezpieczeństwa mające chronić zdrowie pracowników i ludności oraz zapewnia ich stosowanie Każde państwo członkowskie ustanawia przepisy ustawowe, regulacyjne i administracyjne odpowiednie do zapewnienia przestrzegania podstawowych norm ustalonych przez traktat, w tym środki dotyczące szkolnictwa, nauczania i kształcenia zawodowego. Przyjęte ustawodawstwo dotyczy także zastosowań medycznych, badań, maksymalnych dopuszczalnych dawek zanieczyszczeń radioaktywnych dla artykułów żywnościowych oraz środków ochrony przewidzianych na wypadek zagrożenia promieniowaniem.Każde państwo członkowskie jest zobowiązane do przekazania Komisji ogólnych danych z planów usuwania odpadów promieniotwórczych. Jednocześnie konieczna jest zgodna opinia Komisji, jeśli działania te mogą oddziaływać na terytoria innych państw członkowskich.

• ułatwia inwestycje i zapewnia, tworzenie podstawowych instalacji niezbędnych do rozwoju energetyki jądrowej w UEKomisja publikuje regularnie przykładowe programy energetyki jądrowej (PPEJ), wskazując określone cele produkcyjne energetyki jądrowej oraz wszelkie typy inwestycji niezbędne do ich osiągnięcia. Osoby i przedsiębiorstwa działające w sektorach przemysłu wymienionych w załączniku II do traktatu są zobowiązane do przedstawiania Komisji projektów inwestycyjnych.

• gwarantuje wszystkim użytkownikom w UE regularne i sprawiedliwe dostawy rud i paliw jądrowychDostawy rud i specjalnych materiałów rozszczepialnych są regulowane zgodnie z zasadą równego dostępu do zapatrzenia oraz w ramach wspólnej polityki zaopatrzeniowej. W związku z tym traktat:

Agencja Dostaw Euratomu, posiadająca osobowość prawną i niezależność finansową, podlega nadzorowi Komisji, która wydaje obowiązujące ją dyrektywy i posiada prawo weta w stosunku do jej decyzji.

Państwa członkowskie mają obowiązek przekazania Komisji rocznego sprawozdania na temat rozwoju poszukiwań i produkcji, przewidywanych rezerw i inwestycji górniczych, podjętych lub planowanych na ich obszarach.

• zapewnia niestosowanie materiałów jądrowych do celów innych niż planowane (w szczególności militarne) Traktat Euratom wprowadza pełny i surowy system kontroli, który ma na celu zagwarantowanie, że materiały jądrowe nie zostaną przejęte na cele inne niż cywilne, deklarowane przez państwa członkowskie. UE dysponuje wyłączną kompetencją w tej dziedzinie, realizowanej przez zespół 300 inspektorów zapewniających realizację kontroli bezpieczeństwa Euratom w UE.

Komisja musi upewnić się, że na terytorium państw członkowskich:

• rudy, materiały wyjściowe i specjalne materiały rozszczepialne nie są eksploatowane niezgodnie z przeznaczeniem zadeklarowanym przez użytkowników,
• przestrzegane są postanowienia dotyczące dostaw i wszelkie zobowiązania szczegółowe w zakresie zapewnienia dostępu do najlepszych środków technicznych dzięki wspólnemu rynkowi materiałów, urządzeń itp.

Komisja może skierować inspektorów na terytorium państw członkowskich. Inspektorzy mają zawsze prawo dostępu do wszystkich miejsc, danych i osób, które ze względu na wykonywany zawód są związane z materiałami, sprzętem lub instalacjami objętymi środkami bezpieczeństwa.

Kontrola bezpieczeństwa Euratom łączy się z gwarancjami wykonywanymi przez Międzynarodową Agencją Energii Atomowej – MAEA (EN) w ramach trójstronnego porozumienia zawartego przez państwa członkowskie, Wspólnotę i MAEA.

W przypadku łamania zobowiązań Komisja może zastosować kary wobec osób lub przedsiębiorstw, które zawiniły. Kara może mieć postać zwykłego ostrzeżenia, cofnięcia przywilejów (np. wsparcia finansowego czy pomocy technicznej), wprowadzenia w przedsiębiorstwie zarządu, ale także odebrania częściowego lub całkowitego rud lub specjalnych materiałów rozszczepialnych.

• wykonuje przyznane jej prawo do własności specjalnych materiałów rozszczepialnych
• promuje postęp w pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej przy współpracy z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi MAEA jest organizacją niezależną z siedzibą w Wiedniu (Austria), współpracującą z Organizacją Narodów Zjednoczonych (ONZ). Agencja ta z jednej strony propaguje pokojowe wykorzystanie energii jądrowej, a z drugiej czuwa nad tym, aby udzielone wsparcie nie zostało przeznaczone na cele wojskowe.

Komisja negocjuje i zawiera umowy, które organizują współpracę z państwami trzecimi w zakresie energii jądrowej. Zawarcie takiej umowy podlega akceptacji Rady. Państwa członkowskie natomiast mają obowiązek informowania Komisji o swoich planach dotyczących porozumień lub konwencji z państwem trzecim, organizacją międzynarodową lub osobą pochodzącą z państwa trzeciego. Obecnie istnieje wiele umów Euratomu z różnymi krajami, takimi jak Stany Zjednoczone, Australia czy Kanada.

• tworzy wspólne przedsiębiorstwaPrzedsiębiorstwa te są powołane z myślą o specjalnym projekcie, który ma podstawowe znaczenie dla rozwoju europejskiego przemysłu jądrowego. Można tu wymienić Joint European Torus (JET) w dziedzinie syntezy jądrowej (przedsiębiorstwo rozwiązane w 2000; jego działalność jest kontynuowana przez konsorcjum European fusion development agreement, EFDA (EN)) czy też projekt ITER, który wykracza poza ramy europejskie.

INSTYTUCJE I KRAJE CZŁONKOWSKIE

Struktura instytucjonalna traktatu Euratom jest zasadniczo zbliżona do schematu opisanego w traktacie EWG i opiera się na takim samym trójkącie instytucjonalnym (Rada, Komisja i Parlament Europejski). Realizacja zadań powierzonych Wspólnocie jest zapewniona nie tylko przez Parlament Europejski, Komisję i Radę, ale także Trybunał Sprawiedliwości i Trybunał Obrachunkowy. Każda instytucja działa w granicach swoich kompetencji zdefiniowanych w traktacie. Rada i Komisja wspierane są przez Komitet Ekonomiczno-Społeczny, który pełni funkcje doradcze.

Instytucje wspólnotowe odpowiadają za realizację traktatu oraz za dwa podmioty właściwe dla Euratomu: Agencję Dostaw oraz urząd kontroli bezpieczeństwa (przeprowadzający kontrole rachunkowe i fizyczne we wszystkich obiektach jądrowych Wspólnoty).

Mimo że traktat Euratom nie nadaje Wspólnocie wyłącznych i określonych kompetencji w niektórych dziedzinach, pozostaje prawdziwą wartością dodaną dla swoich członków, na podstawie tego traktatu Komisja przyjęła bowiem zalecenia i decyzje, które choć nie są wiążące, ustanawiają normy europejskie. Ponadto warto podkreślić, że inne polityki wspólnotowe, jak ta dotycząca środowiska i badań, także wywierają wpływ na sektor jądrowy.

Wartość dodana Euratomu i UE jest szczególnie wyraźna w kontekście rozszerzenia. Dzięki Euratomowi UE wypracowała zharmonizowane podejście wspólnotowe w dziedzinie energii jądrowej, które narzucane jest krajom kandydującym. Rozszerzenia UE na wschód kładą nacisk na przemysł jądrowy, a w szczególności na kwestie dotykające bezpieczeństwa jądrowego. Energia jądrowa stanowi bowiem ważne źródło dostaw dla wielu państw Europy Wschodniej (kandydujących lub nowych członków UE). Natomiast poziom bezpieczeństwa ich central oraz ochrona ludności i pracowników nie zawsze są zadowalające. Dlatego Komisja przyszła im z pomocą dzięki programowi PHARE dla poprawienia sytuacji. W następstwie upadku Związku Radzieckiego wiele z Niepodległych Państw WNP musi zmierzyć się z podobnymi problemami. W takich przypadkach Komisja także może udzielić im wsparcia.

Ponadto w ciągu lat inne tematy związane z energią jądrową nabrały znaczenia, w szczególności bezpieczeństwo operacyjne obiektów jądrowych, składowanie odpadów jądrowych oraz nierozprzestrzenianie broni jądrowej (zabezpieczenia jądrowe). Chociaż państwa członkowskie zasadniczo mają kompetencje w tych dziedzinach, istnieje pewien poziom jednolitości na szczeblu międzynarodowym dzięki zbiorowi traktatów, umów i inicjatyw, które ustanowiły stopniowo międzynarodowe zasady regulujące niektóre kluczowe działania w sektorze jądrowym (konwencja bezpieczeństwa jądrowego).

PRZYSZŁOŚĆ TRAKTATU EURATOM

W przeciwieństwie do traktatu WE traktat Euratom nie był poddawany dużym zmianom i wciąż obowiązuje. Europejska Wspólnota Energii Atomowej nie połączyła się z Unią Europejską i zachowuje odrębną osobowość prawną, korzystając z tych samych instytucji. Traktat zmieniający traktaty UE i WE zawarty w grudniu 2007 r. zmienia pewne postanowienia traktatu Euratom poprzez „protokół (nr 12) zmieniający Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej”. Zmiany te ograniczają się do przyjęcia nowych zasad ustanowionych przez traktat zmieniający, w szczególności w dziedzinach instytucjonalnych i finansowych.

W marcu 2007 r. Komisja przystąpiła do opracowania bilansu i oceny perspektyw traktatu Euratom. Podsumowanie daje pozytywne wyniki zwłaszcza w zakresie badań, ochrony zdrowia, nadzoru nad pokojowym wykorzystaniem materiałów jądrowych i stosunków międzynarodowych. Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa dostaw energii oraz troska wynikająca ze zmiany klimatu zwiększają zainteresowanie energią jądrową. W przyszłości stosowanie traktatu Euratom musi nadal przede wszystkim mieć na celu bezpieczeństwo i zabezpieczenie materiałów jądrowych. Wspólnota Euratom powinna nadal przyczyniać się do wspierania rozwoju przemysłu jądrowego oraz gwarantować przestrzeganie rygorystycznych norm w dziedzinie ochrony przed promieniowaniem, bezpieczeństwa i gwarancji.

See also

• Po dodatkowe informacje zapraszamy na stronę DG TREN (EN)
• Pełny tekst traktatu Euratom

Ostatnia aktualizacja: 19.10.2007