1.

U podstaw rozpatrywanego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym pochodzącego od Hof van beroep te Brussel (sądu apelacyjnego w Brukseli, Belgia) leży wniosek złożony przez abonenta korzystającego z usług telekomunikacyjnych, który nie chce, aby jego dane kontaktowe w dalszym ciągu widniały w publicznych spisach abonentów wydawanych w formie elektronicznej i mogły być uzyskiwane w biurach numerów. Poruszono w nim istotne kwestie dotyczące wykładni rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólnego rozporządzenia o ochronie danych) ( 2 ) i dyrektywy 2002/58/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 2002 r. dotyczącej przetwarzania danych osobowych i ochrony prywatności w sektorze łączności elektronicznej (dyrektywy o prywatności i łączności elektronicznej) ( 3 ), jak również związku między tymi dwoma aktami prawnymi.

2.

RODO nakłada na każdego administratora ogólny wymóg uzyskania od osoby, której dane dotyczą, zgody na przetwarzanie jej danych. Dyrektywa 2002/58 modyfikuje ten wymóg w odniesieniu do przetwarzania danych przez dostawców elektronicznych spisów abonentów i dostawców usług biur numerów w ten sposób, że pojedyncza zgoda abonenta na wykorzystywanie jego danych wystarcza, żeby ich przetwarzanie w tym właśnie celu było dozwolone. W związku z tym abonent wyraża pojedynczą zgodę na to, by jego dane kontaktowe widniały w spisach abonentów, po czym inni dostawcy spisów abonentów mogą się powołać na ową zgodę, aby umieścić te dane kontaktowe w swoich spisach. Co dzieje się wówczas, gdy abonent domaga się usunięcia swoich danych kontaktowych ze wszystkich takich spisów abonentów? W takim przypadku rodzą się co najmniej dwa pytania. Po pierwsze: czy abonent powinien skierować wniosek do operatora telekomunikacyjnego, z którym ma zawartą umowę, do dostawcy (dostawców) spisów abonentów, czy też do każdego z tych podmiotów? Po drugie: czy dostawca spisów abonentów jest zobowiązany przekazać wniosek o usunięcie danych kontaktowych osobom trzecim, takim jak operator telekomunikacyjny abonenta, inni dostawcy spisów abonentów lub operatorzy wyszukiwarek internetowych?

3.

Spółka Proximus świadczy usługi telekomunikacyjne. Dane kontaktowe swoich abonentów oraz dane kontaktowe otrzymane od innych operatorów telekomunikacyjnych udostępnia ona w dwóch belgijskich elektronicznych spisach abonentów (www.1207.be i www.1307.be) oraz w dwóch biurach numerów (1207 i 1307), które również są przez nią obsługiwane. Te dane kontaktowe są przez nią przekazywane innemu dostawcy spisów abonentów.

4.

Spółka Proximus wyjaśnia, że w jej bazach danych, a także w bazach danych osób trzecich, czyni się rozróżnienie między abonentami, których dane kontaktowe mają być umieszczane w spisach, a abonentami, których dane nie są w nich uwzględniane. Gdy dane kontaktowe mają być ujęte w spisie, odnośny parametr przypisany do rekordu abonenta przyjmuje wartość „NNNNN”. Gdy dane kontaktowe mają zostać pominięte, odnośny parametr przyjmuje wartość „XXXXX”.

5.

Skarżący jest abonentem korzystającym z usług telekomunikacyjnych świadczonych przez spółkę Telenet, czyli operatora telekomunikacyjnego działającego na rynku belgijskim. Spółka Telenet nie jest dostawcą spisów abonentów. Przekazuje ona dane kontaktowe swoich abonentów między innymi spółce Proximus.

6.

W dniu 13 stycznia 2019 r. skarżący skierował do spółki Proximus, z wykorzystaniem formularza kontaktowego udostępnionego na stronie internetowej www.1207.be, wniosek o następującej treści: „Proszę o nieumieszczanie tego numeru w spisie »Witte Gids«, na stronie 1207.be […]”.

7.

W następstwie tego wniosku spółka Proximus, w dniu 28 stycznia 2019 r., zmieniła wartość odnośnego parametru przypisanego do rekordu skarżącego z „NNNNN” na „XXXXX”. W tym samym dniu pracownik spółki Proximus skierował do skarżącego wiadomość o następującej treści: „Numer [x] nie jest obecnie umieszczony w spisie »Gids«. Ponadto nie jest on podawany ani przez biuro numerów (1207), ani na stronie internetowej (1207.be). Zaktualizowana wersja wszystkich opublikowanych danych znajduje się na naszej stronie internetowej: www.1207.be”.

8.

W dniu 31 stycznia 2019 r. spółka Proximus otrzymała od spółki Telenet przekazywane rutynowo powiadomienie o aktualnych danych abonenckich. W tym powiadomieniu znajdowały się nowe dane kontaktowe skarżącego. Wskazano w nim również, że dane kontaktowe skarżącego mają zostać umieszczone w spisach abonentów („NNNNN”). Spółka Proximus automatycznie przetworzyła to powiadomienie. W rezultacie dane kontaktowe skarżącego stały się publicznie dostępne.

9.

W dniu 14 sierpnia 2019 r. skarżący, ustaliwszy, że jego numer telefonu figuruje w elektronicznych spisach abonentów www.1207.be i www.1307.be oraz w szeregu innych elektronicznych spisów abonentów, skontaktował się ze spółką Proximus z wykorzystaniem formularza kontaktowego udostępnionego na stronie internetowej www.1207.be i zwrócił się do niej o „nieumieszczanie” jego numeru telefonu „na stronie http://www.1207.be”.

10.

W tym samym dniu pracownik spółki Proximus wystosował do niego następującą odpowiedź: „Zgodnie ze złożonym wnioskiem usunęliśmy Twój wpis, co oznacza, że Twoje dane (numer telefonu, nazwisko, adres) nie będą już wykorzystywane na potrzeby spisów abonentów ani biur numerów. W przeciągu kilku dni Twoje dane przestaną być udostępniane na stronach www.1207.be i www.1307.be oraz w biurach numerów (1207, 1307). Skontaktujemy się także z firmą Google i poprosimy ją o usunięcie odpowiednich łączy do naszej strony internetowej. Zgodnie z obowiązującymi przepisami Twoje dane zostały też przekazane innym biurom numerów i spisom abonentów, których dostawcy zwrócili się do [spółki Proximus] o przekazywanie im danych abonenckich, mianowicie do serwisów www.wittegids.be, www.infobel.com, www.de1212.be i www.opendi.be. Informacja na temat złożonego przez Ciebie wniosku o zaprzestanie wykorzystywania Twoich danych zostanie podana do wiadomości tych podmiotów w przesyłanej im comiesięcznie aktualizacji”.

11.

Skarżący złożył jednocześnie skargę do Gegevensbeschermingsautoriteit (organu ochrony danych, Belgia, zwanego dalej „OOD”). Zawierała ona następujące stwierdzenia: „Mimo złożonego przeze mnie na piśmie i jednoznacznie sformułowanego wniosku […] o nieumieszczanie mojego (nowego) numeru telefonu […] i moich danych w spisie »Witte Gids«, na stronie 1207.be. […], dzisiaj, po odebraniu połączenia od firmy, która nie dysponuje moim numerem telefonu, [okazało się, że] mój numer telefonu został jednak udostępniony na stronach www.1207.be, www.1307.be, www.wittegids.be, www.infobel.be i www.de1212.be, a najprawdopodobniej także w odpowiednich telefonicznych biurach numerów 1207 i 1307 oraz w wersjach papierowych spisu »Witte Gids« i na stronie www.opendi.be.”.

12.

W dniu 27 sierpnia 2019 r. służba pierwszego kontaktu OOD uznała tę skargę za dopuszczalną i przekazała ją do Geschillenkamer van de Gegevensbeschermingsautoriteit (izby ds. rozstrzygania sporów organu ochrony danych, Belgia, zwanej dalej „izbą ds. rozstrzygania sporów OOD”).

13.

Artykuł 8 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”), zatytułowany „Ochrona danych osobowych”, stanowi w ust. 1 i 2:

„1.   Każdy ma prawo do ochrony danych osobowych, które go dotyczą.

2.   Dane te muszą być przetwarzane rzetelnie w określonych celach i za zgodą osoby zainteresowanej lub na innej uzasadnionej podstawie przewidzianej ustawą. Każdy ma prawo dostępu do zebranych danych, które go dotyczą, i prawo do dokonania ich sprostowania”.

14.

Koncepcja „zgody” ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania RODO. W myśl art. 4 pkt 11 tego rozporządzenia zgoda oznacza dobrowolne, konkretne, świadome i jednoznaczne okazanie woli, którym osoba, której dane dotyczą, w formie oświadczenia lub wyraźnego działania potwierdzającego, przyzwala na przetwarzanie dotyczących jej danych osobowych.

15.

Artykuł 5 RODO, zatytułowany „Zasady dotyczące przetwarzania danych osobowych”, stanowi w ust. 1, w części mającej znaczenie dla niniejszej sprawy:

„Dane osobowe muszą być:

16.

Artykuł 5 ust. 2 RODO stanowi:

„Administrator jest odpowiedzialny za przestrzeganie przepisów ust. 1 i musi być w stanie wykazać ich przestrzeganie (»rozliczalność«)”.

17.

Artykuł 6 RODO, zatytułowany „Zgodność przetwarzania z prawem”, ma następujące brzmienie:

„1.   Przetwarzanie jest zgodne z prawem wyłącznie w przypadkach, gdy – i w takim zakresie, w jakim – spełniony jest co najmniej jeden z poniższych warunków:

[…]”.

18.

Odpowiednie ustępy art. 7 RODO, zatytułowanego „Warunki wyrażenia zgody”, są sformułowane w następujący sposób:

„1.   Jeżeli przetwarzanie odbywa się na podstawie zgody, administrator musi być w stanie wykazać, że osoba, której dane dotyczą, wyraziła zgodę na przetwarzanie swoich danych osobowych.

[…]

3.   Osoba, której dane dotyczą, ma prawo w dowolnym momencie wycofać zgodę. Wycofanie zgody nie wpływa na zgodność z prawem przetwarzania, którego dokonano na podstawie zgody przed jej wycofaniem. Osoba, której dane dotyczą, jest o tym informowana, zanim wyrazi zgodę. Wycofanie zgody musi być równie łatwe jak jej wyrażenie.

[…]”.

19.

Artykuł 17 RODO, zatytułowany „Prawo do usunięcia danych (»prawo do bycia zapomnianym«)”, stanowi, w zakresie istotnym z punktu widzenia niniejszej sprawy:

„1.   Osoba, której dane dotyczą, ma prawo żądania od administratora niezwłocznego usunięcia dotyczących jej danych osobowych, a administrator ma obowiązek bez zbędnej zwłoki usunąć dane osobowe, jeżeli zachodzi jedna z następujących okoliczności:

[…]

[…]

2.   Jeżeli administrator upublicznił dane osobowe, a na mocy ust. 1 ma obowiązek usunąć te dane osobowe, to – biorąc pod uwagę dostępną technologię i koszt realizacji – podejmuje rozsądne działania, w tym środki techniczne, by poinformować administratorów przetwarzających te dane osobowe, że osoba, której dane dotyczą, żąda, by administratorzy ci usunęli wszelkie łącza do tych danych, kopie tych danych osobowych lub ich replikacje.

[…]”.

20.

Artykuł 19 RODO, zatytułowany „Obowiązek powiadomienia o sprostowaniu lub usunięciu danych osobowych lub o ograniczeniu przetwarzania”, stanowi:

„Administrator informuje o sprostowaniu lub usunięciu danych osobowych lub ograniczeniu przetwarzania, których dokonał zgodnie z art. 16, art. 17 ust. 1 i art. 18, każdego odbiorcę, któremu ujawniono dane osobowe, chyba że okaże się to niemożliwe lub będzie wymagać niewspółmiernie dużego wysiłku. Administrator informuje osobę, której dane dotyczą, o tych odbiorcach, jeżeli osoba, której dane dotyczą, tego zażąda”.

21.

Artykuł 24 ust. 1 RODO, zatytułowany „Obowiązki administratora”, ma następujące brzmienie:

„Uwzględniając charakter, zakres, kontekst i cele przetwarzania oraz ryzyko naruszenia praw lub wolności osób fizycznych o różnym prawdopodobieństwie i wadze, administrator wdraża odpowiednie środki techniczne i organizacyjne, aby przetwarzanie odbywało się zgodnie z niniejszym rozporządzeniem i aby móc to wykazać. Środki te są w razie potrzeby poddawane przeglądom i uaktualniane”.

22.

Artykuł 95 RODO, zatytułowany „Stosunek do dyrektywy 2002/58/WE”, stanowi:

„Niniejsze rozporządzenie nie nakłada dodatkowych obowiązków na osoby fizyczne ani prawne co do przetwarzania w związku ze świadczeniem ogólnodostępnych usług łączności elektronicznej w publicznych sieciach łączności w Unii w sprawach, w których podmioty te podlegają szczegółowym obowiązkom mającym ten sam cel określonym w dyrektywie [2002/58]]”.

23.

Motyw 17 dyrektywy 2002/58 przewiduje:

„Do celów niniejszej dyrektywy, zgoda użytkownika lub abonenta, niezależnie od tego czy abonentem jest osoba fizyczna czy prawna, powinna mieć to samo znaczenie co zgoda podmiotu danych [osoby, której dane dotyczą] opisana i szerzej określona w dyrektywie 95/46/WE. Zgoda może być udzielona w jakikolwiek sposób umożliwiający swobodne i świadome wyrażenie woli użytkownika, włączając zaznaczenie okna wyboru podczas przeglądania witryny internetowej”.

24.

O ile w innych przepisach nie postanowiono inaczej, w dyrektywie 2002/58 stosuje się definicje z dyrektywy 95/46 ( 4 ) i dyrektywy 2002/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie wspólnych ram regulacyjnych sieci i usług łączności elektronicznej (dyrektywy ramowej) ( 5 ). W art. 2 lit. f) dyrektywy 2002/58 „zgodę” użytkownika lub abonenta zdefiniowano przez odesłanie do definicji zgody osoby, której dane dotyczą, zawartej w dyrektywie 95/46. Z powyższego wynika, że na potrzeby stosowania dyrektywy 2002/58 definicja zgody jest taka sama jak definicja zawarta w art. 4 pkt 11 RODO, którego brzmienie przytoczono w pkt 14 niniejszej opinii.

25.

Artykuł 12 ust. 2 i 3 dyrektywy 2002/58 stanowi:

„2.   Państwa członkowskie zapewniają, że abonenci posiadają [aby abonenci posiadali] możliwość ustalenia, czy ich dane osobowe znajdują się w publicznym spisie abonentów, a jeżeli tak, to które, w zakresie, w jakim te dane są niezbędne do celu spisu abonentów określonego przez dostawcę spisu abonentów i sprawdzania, poprawiania lub wycofywania tych danych. Zastrzeżenie numeru, sprawdzanie, poprawianie lub wycofywanie danych osobowych ze spisu abonentów jest wolne od opłat.

3.   Państwa członkowskie mogą wymagać, aby dla jakiegokolwiek celu publicznego spisu abonentów innego niż przeszukiwanie danych do kontaktu osób, na podstawie podania ich nazwiska oraz, w miarę potrzeb, minimalnej ilości innych danych identyfikacyjnych, wymagana była dodatkowa zgoda abonentów”.

26.

Wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie (ustawa z dnia 13 czerwca 2005 r. o komunikacji elektronicznej) stanowi środek transpozycji do prawa belgijskiego w szczególności dyrektywy 2002/58 ( 6 ). Jej art. 133 § 1 wdraża art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58. W dalszej części niniejszej opinii przywołano przepisy WEC, które mają znaczenie dla zaproponowanych odpowiedzi na pytania zadane przez sąd odsyłający.

27.

Istotne znaczenie dla kontekstu skierowanego do Trybunału odesłania prejudycjalnego wydaje się mieć fakt, że w dniu 30 lipca 2020 r. izba ds. rozstrzygania sporów OOD nakazała spółce Proximus: po pierwsze, natychmiastowe podjęcie odpowiednich kroków w celu uwzględnienia wycofania zgody przez skarżącego, a tym samym zapewnienie przestrzegania ustanowionych w RODO wymogów dotyczących przetwarzania danych osobowych; po drugie, zastosowanie się do złożonego przez skarżącego wniosku w sprawie wykonania przysługującego mu „prawa do bycia zapomnianym”; oraz, po trzecie, zaprzestanie niezgodnego z prawem przetwarzania danych polegającego na przekazywaniu danych osobowych dostawcom spisów abonentów będących osobami trzecimi. Nałożyła ona również na spółkę Proximus karę za niezastosowanie się do art. 24 RODO. Izba ds. rozstrzygania sporów OOD ukarała spółkę Proximus grzywną w wysokości 20000 EUR nałożoną w związku z naruszeniami art. 6, 7 i 12 RODO (rozstrzygnięcie w tym przedmiocie będzie dalej zwane „zaskarżonym rozstrzygnięciem”).

28.

Spółka Proximus odwołała się od zaskarżonego rozstrzygnięcia do Hof van beroep te Brussel (sądu apelacyjnego w Brukseli), który skierował do Trybunału następujące pytania prejudycjalne:

29.

Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez spółkę Proximus, OOD, rządy włoski, łotewski, portugalski i rumuński oraz przez Komisję Europejską.

30.

Na rozprawie w dniu 9 lutego 2022 r. spółka Proximus, OOD i Komisja przedstawiły uwagi ustne i odpowiedziały na pytania Trybunału.

31.

Na wstępie spółka Proximus podnosi, że część pytania pierwszego, która dotyczy obowiązków operatora telekomunikacyjnego, w odróżnieniu od obowiązków nałożonych na dostawców spisów abonentów, jak również pytania drugie i czwarte, są hipotetyczne lub nie mają związku z kwestiami, które mają zostać rozstrzygnięte przez sąd odsyłający, w związku z czym są one niedopuszczalne.

32.

Trybunał konsekwentnie wskazuje, że w ramach postępowania, o którym mowa w art. 267 TFUE, wyłącznie do sądu krajowego, przed którym toczy się spór i który wobec tego musi przyjąć na siebie odpowiedzialność za wydane orzeczenie, należy ocena, w świetle konkretnych okoliczności sprawy, czy orzeczenie prejudycjalne jest niezbędne do wydania przez niego wyroku, jak i czy pytania skierowane do Trybunału są istotne. W związku z tym jeśli zadane pytania dotyczą wykładni prawa Unii, Trybunał jest co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia ( 7 ).

33.

Odmowa udzielenia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne postawione przez sąd krajowy jest natomiast możliwa wtedy, gdy żądana wykładnia prawa Unii w sposób oczywisty nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu toczącego się przed sądem krajowym, gdy problem ma charakter hipotetyczny lub też gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia przydatnej odpowiedzi na pytania, które zostały mu postawione ( 8 ).

34.

Aby ustosunkować się do podniesionych przez spółkę Proximus zarzutów niedopuszczalności, proponuję przedstawić główne argumenty przytoczone przez strony w postępowaniu przed Trybunałem, co pozwoli ustalić, czy cztery sformułowane w niniejszej sprawie pytania prejudycjalne są tak oderwane od przedmiotu sporu zawisłego przed sądem odsyłającym, że nie wykazują żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, co oznaczałoby, iż wszystkie te pytania albo też niektóre z nich są niedopuszczalne.

35.

Spółka Proximus uważa, że nie ma obowiązku uzyskania zgody skarżącego na umieszczenie jego danych kontaktowych w jej spisach abonentów ani stworzenia mu okazji do określenia, czy jego dane osobowe mają w nich figurować. Zdaniem spółki Proximus tego rodzaju kwestie wchodzą w zakres odpowiedzialności operatora telekomunikacyjnego (w analizowanym przypadku – spółki Telenet). Wynika z tego, że skarżący powinien był zwrócić się do spółki Telenet z wnioskiem o wycofanie jego danych kontaktowych ze spisów abonentów spółki Proximus. Pomocniczo spółka Proximus wskazuje, że przepisy RODO dotyczące „prawa do bycia zapomnianym” są nieistotne, ponieważ usunięcie danych kontaktowych polega na zmianie z „NNNNN” na „XXXXX” wartości parametru przypisanego do odpowiedniego rekordu. Takie działanie polega na sprostowaniu danych, a nie na ich usunięciu. Ponadto nieuzasadnione jest wymaganie od spółki Proximus, aby informowała ona operatorów wyszukiwarek internetowych o złożonym przez skarżącego wniosku, ponieważ nie ma pewności, czy ci operatorzy uzyskali jego dane kontaktowe od spółki Proximus, czy też od innego dostawcy spisów abonentów.

36.

OOD uważa, że umieszczenie danych kontaktowych skarżącego w spisach abonentów wymagało jego uprzedniej zgody. Po poinformowaniu przez niego spółki Proximus, że nie życzy już sobie, aby owe dane były w nich umieszczane, ich dalsze uwzględnianie we wszystkich tego rodzaju spisach abonentów stało się niezgodne z prawem. Wniosek skarżącego należy traktować w kategoriach cofnięcia zgody i skorzystania przez niego z przysługującego mu „prawa do bycia zapomnianym” w rozumieniu art. 17 RODO. Spółka Proximus była na podstawie art. 17 ust. 2 RODO zobowiązana do poinformowania o tym wniosku operatorów wyszukiwarek internetowych. Ponadto zgodnie z art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO spółka Proximus może zostać zobowiązana przez OOD do poinformowania o tym wniosku operatora telekomunikacyjnego i innych dostawców spisów abonentów.

37.

Uwagi sformułowane przez rząd włoski i Komisję są zasadniczo zbieżne z uwagami OOD. Podobne podejście, z zaprezentowanymi poniżej zastrzeżeniami, przyjmują rządy łotewski, portugalski i rumuński. Rząd łotewski zwraca uwagę, że nie istnieje podstawa prawna umożliwiająca nałożenie na każdego dostawcę spisów abonentów obowiązku uzyskania odrębnych zgód; różni dostawcy, którzy wykorzystują dane w tym samym celu, powinni mieć możliwość powołania się na pojedynczą zgodę wyrażoną przez podmiot, którego dane dotyczą. Rząd rumuński uważa, że art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO nie można rozumieć w sposób proponowany przez OOD, ponieważ przepisy te nie nakładają na administratorów obowiązku kontaktowania się z innymi administratorami. Rząd portugalski jest zdania, że spoczywający na administratorach obowiązek poinformowania osób trzecich, w tym operatorów wyszukiwarek internetowych, o wnioskach o usunięcie danych, wynika z art. 19 RODO, a nie z jego art. 17 ust. 2.

38.

Dokonawszy tego krótkiego omówienia głównych argumentów przytoczonych przez uczestników postępowania przed Trybunałem, stwierdzam, że wszystkie cztery pytania zadane przez sąd odsyłający mają znaczenie dla przedmiotu zawisłego przed nim sporu i są ze sobą tak ściśle związane, iż żadnej ich części nie można uznać za niedopuszczalną. W konsekwencji proponuję, aby Trybunał oddalił podniesione przez spółkę Proximus zarzuty niedopuszczalności pytań prejudycjalnych.

39.

Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy zgodnie z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58 w związku z jej art. 2 lit. f) i art. 95 RODO zgoda abonenta, tak jak została ona zdefiniowana w RODO, jest wymagana na potrzeby umieszczenia jego danych kontaktowych w spisach abonentów publikowanych przez operatora telekomunikacyjnego lub innych dostawców spisów abonentów.

40.

Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58 wymaga, aby abonenci mieli możliwość ustalenia, czy ich dane osobowe będą znajdowały się w publicznym spisie abonentów. W sposób dorozumiany z wymogiem tym wiąże się obowiązek zapewnienia abonentom możliwości dokonania wyraźnego wyboru co do umieszczenia ich danych w takich spisach abonentów. Ponadto w art. 12 ust. 3 dyrektywy 2002/58 wskazano, że od abonentów można wymagać udzielenia „dodatkowej zgody” dla jakiegokolwiek celu publicznego spisu abonentów innego niż przeszukiwanie danych kontaktowych osób na podstawie podania ich nazwiska ( 9 ). Zawarta w art. 12 ust. 3 wzmianka o „dodatkowej zgodzie” oznacza również, że art. 12 ust. 2 wymaga, aby zgoda na taką publikację danych została uzyskana w pierwszej kolejności.

41.

Jak zauważono w pkt 23 i 24 niniejszej opinii, „zgoda” w rozumieniu art. 2 lit. f) dyrektywy 2002/58 oznacza dobrowolne, konkretne, świadome i jednoznaczne wskazanie przez osobę, której dane dotyczą, w formie oświadczenia lub wyraźnego działania potwierdzającego, że przyzwala ona na przetwarzanie dotyczących jej danych osobowych.

42.

Fakt, że w definicji zgody przyjmowanej na potrzeby stosowania dyrektywy 2002/58 jest mowa o „działaniu potwierdzającym”, stanowi kolejną wskazówkę świadczącą o tym, iż abonentom należy dać możliwość „zgodzenia się” na umieszczenie ich danych osobowych w publicznym spisie abonentów. Wbrew temu, co twierdzi spółka Proximus, dostawcy spisów abonentów nie mogą przyjmować, że co do zasady abonent zgadza się na umieszczenie swoich danych kontaktowych w publicznym spisie abonentów, a więc stosować podejścia, które można by określić mianem podejścia zakładającego „konieczność rezygnacji”.

43.

Ponadto Trybunał orzekł, że z wykładni kontekstualnej i systemowej art. 12 dyrektywy 2002/58 wynika, iż zgoda w rozumieniu jej art. 12 ust. 2 odnosi się do celu publikacji danych osobowych w publicznym spisie abonentów, nie zaś do tożsamości konkretnego dostawcy. Zgoda wyrażana na podstawie art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58 obejmuje zatem wszelkie późniejsze przetwarzanie danych przez przedsiębiorstwa trzecie działające na rynku publicznie dostępnych usług biur numerów i spisu abonentów telefonicznych, o ile przetwarzanie to służy temu samemu celowi ( 10 ).

44.

Wynika stąd, że zgoda abonenta, tak jak zdefiniowano ją w art. 4 pkt 11 RODO, jest wymagana na potrzeby umieszczenia jego danych osobowych w spisach abonentów publikowanych przez operatora telekomunikacyjnego lub przez dostawców spisów abonentów będących osobami trzecimi. Jeżeli owa publikacja służy temu samemu celowi, to operator telekomunikacyjny lub dostawca będący osobą trzecią może powoływać się na tę właśnie zgodę.

45.

W tym miejscu pragnę dodać, że zgodnie z art. 7 ust. 1 RODO, jeżeli przetwarzanie odbywa się na podstawie zgody, administrator musi być w stanie wykazać, iż osoba, której dane dotyczą, wyraziła zgodę na przetwarzanie swoich danych osobowych. Chociaż dostawca spisów abonentów, taki jak spółka Proximus, może powoływać się na zgodę wyrażoną przez abonenta wobec innego administratora, to jednak nie może on zakładać, że abonent wyraził taką zgodę.

46.

Spółka Proximus powołuje się na motywy 38 i 39 dyrektywy 2002/58 na poparcie swojego stanowiska, zgodnie z którym każdy obowiązek, po pierwsze, informowania abonentów o celach spisów abonentów, w których mają być umieszczone ich dane osobowe, oraz, po drugie, umożliwienia im ustalenia, czy ich dane osobowe znajdują się w spisie abonentów, spoczywa wyłącznie na operatorze telekomunikacyjnym, z którym abonent zawarł umowę. Brzmienie owych motywów nie uzasadnia takiego twierdzenia. W motywie 38 jest mowa o tym, że „[d]ostawcy publicznych spisów abonentów” powinni „informować abonentów o [przewidywanym] umieszczeniu ich w tych spisach, o celach spisu […]”. Zgodnie z motywem 39 „[o]bowiązek informowania abonentów o celu(-ach) spisu abonentów, w których mają być umieszczone ich dane osobowe powinien być nałożony na stronę zbierającą dane w celu takiego umieszczenia w spisie”.

47.

Z racji faktu, że spółka Telenet nie publikuje spisów abonentów, nie ma do niej zastosowania żaden z tych motywów. Choć operator telekomunikacyjny może uzyskać zgodę abonentów na umieszczenie ich danych w spisach abonentów dostarczanych przez osoby trzecie, zaś takie osoby trzecie mogą następnie powołać się na tę zgodę i być w stanie wykazać, że została ona wyrażona wobec operatora telekomunikacyjnego, to z motywów 38 i 39 dyrektywy 2002/58 nie wynika, iż jedynie operatorzy telekomunikacyjni są zobowiązani do uzyskania takiej zgody, co oznaczałoby, że dostawcy spisów abonentów będący osobami trzecimi nie ponoszą w tym zakresie żadnej odpowiedzialności ani nie muszą przestrzegać zasady rozliczalności.

48.

Wreszcie skoro w dyrektywie 2002/58 w sposób wyraźny przyjęto definicję zgody zawartą w RODO, to podniesiona przez spółkę Proximus kwestia dotycząca wykładni art. 95 RODO i relacji między RODO a dyrektywą 2002/58, którą spółka ta określiła mianem relacji „lex generalis/lex specialis”, pozostaje bez znaczenia.

49.

Proponuję zatem Trybunałowi, by na pytanie pierwsze odpowiedział w ten sposób, że zgodnie z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58 w związku z jej art. 2 lit. f) i art. 95 RODO „zgoda” abonenta, tak jak została ona zdefiniowana w art. 4 pkt 11 RODO, jest wymagana na potrzeby umieszczenia jego danych kontaktowych w spisach abonentów publikowanych przez operatora telekomunikacyjnego lub przez innych dostawców spisów abonentów.

50.

Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy złożony przez abonenta wniosek o usunięcie jego danych ze spisów abonentów stanowi przejaw skorzystania z ustanowionego w art. 17 RODO „prawa do usunięcia danych”.

51.

Spółka Proximus twierdzi, że dostawca spisów abonentów będący osobą trzecią nie ma obowiązku uwzględnienia złożonego przez abonenta wniosku o usunięcie danych ze spisów abonentów, ponieważ art. 17 RODO nie stosuje się do takiej osoby trzeciej. Abonent powinien skierować swój wniosek do operatora telekomunikacyjnego, z którym zawarł umowę. Spółka Proximus ponownie podnosi, że RODO i dyrektywę 2002/58 łączy relacja lex generalis/lex specialis.

52.

Posiłkowo spółka Proximus wskazuje, że wniosek skarżącego „o nieumieszczanie […] numeru telefonu […] na stronie 1207.be” stanowi wniosek o sprostowanie danych w rozumieniu art. 16 RODO, a nie wniosek o usunięcie danych na podstawie art. 17 RODO, ponieważ wartość odnośnego parametru przypisanego do rekordu abonenta jest po prostu zmieniana z „NNNNN” na „XXXXX”.

53.

Artykuł 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58 stanowi, że abonenci mają mieć możliwość „poprawiania lub wycofywania” danych osobowych, na których umieszczenie w spisach abonentów wyrazili zgodę. Dyrektywa 2002/58 nie zawiera definicji pojęć „poprawiania” ani „wycofywania”. W związku z tym należy wziąć pod uwagę zwykłe znaczenie tych słów w kontekście, w jakim zostały one użyte, mianowicie w odniesieniu do umieszczania danych kontaktowych abonentów w spisach abonentów. Słowo „poprawianie” niewątpliwie odnosi się do sytuacji, w których abonenci pragną zmienić to, w jaki sposób ich dane kontaktowe figurują w spisie abonentów; chodzi tu na przykład o poprawienie pisowni nazwiska lub błędu w adresie. Są to przypadki inne niż sytuacja analizowana w niniejszej sprawie, w której skarżący chce, aby jego dane kontaktowe nie widniały już w publicznych spisach abonentów. Słowo „wycofywanie” oznacza między innymi „usuwanie”, „zabieranie” lub „odwoływanie”. Można powiedzieć, że gdy skarżący przestał się zgadzać na przetwarzanie swoich danych w drodze ich umieszczania w spisach abonentów, zażądał on wycofania swoich danych osobowych w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58.

54.

Jak wskazuje rząd łotewski, dyrektywa 2002/58 nie zawiera żadnych innych wskazówek odnośnie do trybu składania, sposobu wykonania i konsekwencji wniosków o „wycofanie” danych osobowych. W związku z tym przepisy RODO stosuje się bezpośrednio, co oznacza, że nie można wziąć pod uwagę przytoczonego przez spółkę Proximus argumentu opartego na łączącej oba te akty prawne relacji lex generalis/lex specialis. Zgodnie z art. 7 ust. 3 RODO abonent ma prawo w dowolnym momencie wycofać zgodę. Jak stanowi art. 6 ust. 1 lit. a) RODO, po wycofaniu tej zgody przetwarzanie danych abonenta w określonym celu, jakim jest ich umieszczenie w spisach abonentów, przestaje być zgodne z prawem. To z kolei skutkuje zastosowaniem art. 17 RODO.

55.

Spółka Proximus uważa, że wykładnia ta nie może być prawidłowa, ponieważ oznaczałaby ona, iż zarówno spółka Proximus, jak i spółka Telenet byłyby zobowiązane do usunięcia rekordu skarżącego ze wszystkich ich baz danych. OOD i pozostali uczestnicy postępowania, którzy przedstawili uwagi Trybunałowi, stoją na stanowisku, że wniosek skarżącego ogranicza się do żądania wycofania jego danych ze spisów abonentów, natomiast nie zmierza on do ich usunięcia z bazy danych abonentów spółki Telenet.

56.

Skarżący stara się nie dopuścić do tego, by jego dane były przetwarzane w celach związanych ze spisami abonentów. Zrealizowanie tego zamiaru ułatwia mu art. 17 ust. 1 lit. b) RODO, który zezwala na cofnięcie zgody, na której opiera się przetwarzanie. Zgoda, jaką należy uzyskać od abonenta na podstawie art. 12 ust. 2 dyrektywy 2002/58, odnosi się do przetwarzania danych w pewien określony sposób, mianowicie w celu ich publikowania w spisach abonentów. W razie cofnięcia tej zgody przetwarzanie danych abonenta w ten właśnie sposób staje się niezgodne z prawem. Gdyby było inaczej, to abonent nie byłby w stanie cofnąć zgody udzielonej w celu publikowania jego danych w spisach abonentów bez jednoczesnego rozwiązania zawartej przez siebie umowy o świadczenie usług telekomunikacyjnych.

57.

Proponuję zatem Trybunałowi, by na pytanie drugie odpowiedział w ten sposób, że złożony przez abonenta wniosek o usunięcie jego danych ze spisów abonentów stanowi przejaw skorzystania z ustanowionego w art. 17 RODO „prawa do usunięcia danych”.

58.

Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy zgodnie z art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO krajowy organ nadzorczy może uznać, że administrator powinien wdrożyć odpowiednie środki techniczne i organizacyjne, aby poinformować innych administratorów, mianowicie operatora telekomunikacyjnego oraz innych dostawców spisów abonentów, którzy otrzymali dane od tego administratora, o cofnięciu przez osobę, której dane dotyczą, zgody stosownie do art. 6 w związku z art. 7 RODO.

59.

W kontekście tego pytania „administratorem” jest spółka Proximus, natomiast „innymi administratorami” są: (i) spółka Telenet, czyli operator telekomunikacyjny, z którym skarżący zawarł umowę o abonament telefoniczny; oraz (ii) dostawcy spisów abonentów, którym spółka Proximus przekazuje dane abonenckie, w tym dane otrzymywane od spółki Telenet.

60.

Mając na uwadze, że operator telekomunikacyjny nie dostarcza spisów abonentów, zaś umieszczenie danych kontaktowych abonentów w spisach abonentów wymaga uzyskania zgody, rodzi się pytanie, dlaczego istotne miałoby być informowanie operatora telekomunikacyjnego o cofnięciu przez abonenta zgody na wykorzystywanie jego danych w tym celu.

61.

WEC zobowiązuje operatorów telekomunikacyjnych do przekazywania dostawcom spisów abonentów danych kontaktowych abonentów ( 11 ). Muszą oni jednak „przechowywać oddzielnie” dane abonentów, którzy wskazali, że nie chcą figurować w spisie abonentów, tak aby można im było przekazać egzemplarz takiego spisu abonentów ( 12 ). Jak wskazano w pkt 4 niniejszej opinii, wycofanie zgody jest wprowadzane w życie w drodze modyfikacji parametrów przypisanych do rekordu abonenta. Spółka Proximus aktualizuje swoją bazę danych w chwili otrzymania informacji o cofnięciu zgody. Ta zaktualizowana informacja jest jednak nadpisywana wówczas, gdy spółka Proximus otrzymuje od operatora telekomunikacyjnego kolejny zestaw danych abonenckich przekazywany z myślą o umieszczeniu tych danych w spisach abonentów, a operator telekomunikacyjny nie został poinformowany o złożonym przez abonenta wniosku o nieumieszczanie jego danych w publicznym spisie abonentów. W związku z tym spółka Proximus powinna nie tylko zaktualizować swoją bazę danych w celu uwzględnienia cofnięcia zgody przez abonenta, ale także poinformować o tym cofnięciu operatora telekomunikacyjnego.

62.

Spółka Proximus podnosi więc, że jest jedynie „odbiorcą, któremu ujawniono dane osobowe” w rozumieniu art. 19 RODO. W związku z tym nie spoczywa na niej nałożony na administratorów w art. 17 ust. 2 RODO obowiązek podjęcia rozsądnych działań, by informować innych administratorów o wnioskach o usunięcie danych. Z powyższego wynika, zdaniem spółki Proximus, że nieprawidłowa jest taka wykładnia art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO, zgodnie z którą przepisy te nakładają na nią obowiązek informowania operatora telekomunikacyjnego i innych dostawców spisów abonentów o otrzymywanych przez nią wnioskach o usunięcie danych.

63.

Trudno mi się zgodzić z twierdzeniem, że spółka Proximus jest wyłącznie odbiorcą danych osobowych. O ile mogła ona otrzymać dane kontaktowe skarżącego od spółki Telenet, o tyle publikacja owych danych w jej spisach abonentów stanowi przetwarzanie danych w rozumieniu art. 4 pkt 2 RODO. W tym kontekście spółka Proximus działa jako administrator w rozumieniu art. 4 pkt 7 RODO ( 13 ). Zgodnie z art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO na administratorach spoczywają obowiązki w zakresie rozliczalności i podejmowania właściwych działań w celu zapewnienia, że dane są przetwarzane zgodnie z RODO.

64.

Artykuł 5 ust. 1 lit. a) RODO stanowi, że dane osobowe muszą być przetwarzane zgodnie z prawem. Zgodnie z art. 6 ust. 1 lit. a) tego rozporządzenia przetwarzanie jest zgodne z prawem wyłącznie w przypadkach, gdy – i w takim zakresie, w jakim – osoba, której dane dotyczą, zgodziła się na przetwarzanie swoich danych w jednym określonym celu lub w większej liczbie takich określonych celów. Z postanowienia odsyłającego wynika, że skarżący wycofał swoją zgodę, w rozumieniu art. 7 RODO, na przetwarzanie jego danych osobowych w celu ich publikowania w spisach abonentów. Takie przetwarzanie, które obejmuje również przetwarzanie przez innych dostawców spisów abonentów w tym samym celu, nie jest zgodne z RODO. Jest ono zatem niezgodne z prawem.

65.

Spójny z powyższym ustaleniem oraz z wymogami informacyjnymi ustanowionymi w art. 17 ust. 2 i art. 19 RODO jest wniosek, że krajowy organ nadzorczy może wywodzić z ustanowionego w art. 5 ust. 2 RODO obowiązku rozliczalności i zawartego w art. 24 RODO obowiązku zapewnienia i wykazania, iż przetwarzanie odbywa się zgodnie z owym rozporządzeniem, że administrator powinien, z wykorzystaniem odpowiednich środków technicznych i organizacyjnych, poinformować innych administratorów, mianowicie dostawcę usług telekomunikacyjnych i innych dostawców spisów abonentów, którzy otrzymali dane od tego administratora, o cofnięciu przez osobę, której dane dotyczą, zgody stosownie do art. 6 w związku z art. 7 RODO.

66.

Rząd rumuński zauważa, że w art. 17 ust. 2 RODO przewidziano wymogi informacyjne nakładane na operatorów wyszukiwarek internetowych w przypadku, gdy wniesione zostały wnioski o usunięcie danych. Za niewłaściwą należałoby zatem uznać sytuację, w której krajowy organ nadzorczy opierałby się na art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO, w szczególności dlatego, że owe przepisy nie ustanawiają konkretnych obowiązków w zakresie przekazywania informacji osobom trzecim.

67.

Moim zdaniem w art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO nałożono na administratorów ogólne wymogi dotyczące rozliczalności i przestrzegania przepisów. Ze względu na ich szerokie sformułowanie i szeroki zakres ułatwiają one krajowemu organowi nadzorczemu nakładanie na administratorów obowiązków informacyjnych wobec osób trzecich. Prawdą jest, że w art. 17 ust. 2 i art. 19 RODO określono konkretne obowiązki informacyjne w odniesieniu, odpowiednio, do „administratorów” (w związku z danymi, które zostały upublicznione i o których usunięcie wystąpiono) i „odbiorców”. Przepisy te nie znajdują jednak zastosowania w rozpatrywanych okolicznościach faktycznych, w których, ze względu na interakcje zachodzące między bazami danych różnych zainteresowanych stron, powstaje konieczność powiadomienia operatora telekomunikacyjnego o cofnięciu zgody, bez której ma miejsce niezgodne z prawem przetwarzanie danych przez spółkę Proximus i przez dostawców wykorzystujących otrzymane od spółki Proximus dane abonenckie.

68.

Ta wykładnia RODO oznacza, że abonent może poinformować o cofnięciu zgody (które w niniejszej sprawie przyjmuje postać wniosku o nieumieszczanie danych kontaktowych w spisach abonentów) dowolnemu podmiotowi, który umieszcza jego dane kontaktowe w spisach abonentów, lub dowolnemu podmiotowi (w tym operatorowi telekomunikacyjnemu), który przekazuje takie dane kontaktowe innym osobom w tym samym celu. Podmiot, do którego abonent postanowi się zwrócić, staje się odpowiedzialny za przekazanie złożonego przez niego wniosku o usunięcie danych innym administratorom w zakresie niezbędnym do zapobieżenia niezgodnemu z prawem przetwarzaniu. Taka wykładnia jest zgodna z nałożonym na administratorów w art. 12 ust. 2 RODO obowiązkiem ułatwiania osobom, których dane dotyczą, wykonywania praw przysługujących im na mocy art. 15–22 RODO. Odzwierciedla ona również zawarty w art. 7 ust. 3 zdanie ostatnie RODO wymóg, w myśl którego wycofanie zgody musi być równie łatwe jak jej wyrażenie. Skoro dostawca spisów abonentów może się powołać na wyrażoną przez abonenta wobec innego dostawcy zgodę na przetwarzanie danych w tym celu, to abonentowi, który zamierza wycofać swoją zgodę, należy zapewnić możliwość poinformowania dowolnego dostawcy spisów abonentów lub operatora telekomunikacyjnego o woli wycofania danych kontaktowych ze spisów abonentów publikowanych przez wszystkie osoby powołujące się na jego pojedynczą zgodę.

69.

Proponuję zatem, by na pytanie trzecie odpowiedzieć w ten sposób, że zgodnie z art. 5 ust. 2 i art. 24 RODO krajowy organ nadzorczy może uznać, że administrator powinien wdrożyć odpowiednie środki techniczne i organizacyjne, aby poinformować innych administratorów, mianowicie operatora telekomunikacyjnego oraz innych dostawców spisów abonentów, którzy otrzymali dane od tego administratora, o cofnięciu przez osobę, której dane dotyczą, zgody stosownie do art. 6 w związku z art. 7 RODO.

70.

Poprzez pytanie czwarte sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 17 ust. 2 RODO sprzeciwia się temu, aby krajowy organ nadzorczy nakazał dostawcy spisów abonentów poinformowanie operatorów wyszukiwarek internetowych o otrzymanych przez niego wnioskach o usunięcie danych.

71.

W pytaniu tym sąd odsyłający przyjmuje w sposób dorozumiany, że skarżący nie chce, aby jego dane kontaktowe były w dalszym ciągu publicznie udostępniane w internecie za pośrednictwem wyszukiwarek internetowych.

72.

Jak wskazano w pkt 62 niniejszej opinii, spółka Proximus uważa, że art. 17 ust. 2 RODO nie ma do niej zastosowania, ponieważ jest ona jedynie odbiorcą danych osobowych. Pomocniczo spółka Proximus podnosi, że zgodnie z art. 17 ust. 2 RODO jest ona zobowiązana podjąć wyłącznie rozsądne działania w celu poinformowania administratorów, iż osoba, której dane dotyczą, zażądała usunięcia swoich danych ( 14 ). Skoro spółka Proximus nie ujawnia danych bezpośrednio operatorom wyszukiwarek internetowych, to nie jest „stuprocentowo pewne”, że operatorzy ci otrzymali dane kontaktowe skarżącego od spółki Proximus, gdyż mogli oni je otrzymać od innego dostawcy spisów abonentów. W takich okolicznościach nieuzasadnione byłoby wymaganie od spółki Proximus, aby po otrzymaniu złożonego przez skarżącego wniosku kontaktowała się bezpośrednio z operatorami wyszukiwarek internetowych.

73.

Z odpowiedzi, jakiej proponuję udzielić na pytanie drugie, wynika, że złożenie przez abonenta wniosku o usunięcie jego danych ze spisów abonentów pociąga za sobą aktywację spoczywającego na administratorze na podstawie art. 17 ust. 2 RODO obowiązku podjęcia wyłącznie rozsądnych działań w celu poinformowania administratorów przetwarzających dane osobowe, iż osoba, której dane dotyczą, żąda, by usunięto wszelkie łącza do tych danych osobowych, kopie tych danych osobowych lub ich replikacje.

74.

Powstaje zatem pytanie, czy operatorzy wyszukiwarek internetowych są administratorami. Indeksowanie i udostępnianie danych osobowych użytkownikom internetu na liście wyników wyszukiwania stanowi przetwarzanie danych osobowych w rozumieniu art. 4 pkt 2 RODO. Skoro operatorzy wyszukiwarek decydują o tym, w jaki sposób owe dane są indeksowane, oraz są odpowiedzialni za opracowanie algorytmu określającego kolejność wyświetlania wyników wyszukiwania, to ustalają oni cele i sposoby przetwarzania danych osobowych, a więc działają jako administratorzy w rozumieniu art. 4 pkt 7 RODO ( 15 ).

75.

Istnieje zatem wymóg podjęcia przez spółkę Proximus wyłącznie rozsądnych działań, w tym środków technicznych, by poinformować operatorów wyszukiwarek internetowych o wniosku o usunięcie danych.

76.

Artykuł 17 ust. 2 RODO stanowi, że przy ustalaniu, czy podjęte działania są rozsądne, pod uwagę bierze się dostępną technologię i koszt realizacji; dokonanie oceny w tym zakresie należy przede wszystkim do kompetencji organu właściwego w tej dziedzinie, przy czym podjęta przez ów organ decyzja podlega kontroli sądowej. W pkt 10 niniejszej opinii wskazano, że spółka Proximus przekazała skarżącemu, iż poinformuje firmę Google o jego wniosku o usunięcie danych. W uwagach przedstawionych Trybunałowi OOD wskazał, że według danych za drugi kwartał 2020 r. w Belgii działało niewielu operatorów wyszukiwarek internetowych, zaś największy udział w rynku, wynoszący od 90% (w przypadku operacji wyszukiwania przeprowadzanych na komputerach stacjonarnych) do 99% (w przypadku operacji wyszukiwania przeprowadzanych na smartfonach i tabletach), miała firma Google ( 16 ). Już tylko z tego względu pozbawiona podstaw wydaje się teza, zgodnie z którą nieuzasadnione byłoby wymaganie od spółki Proximus, aby informowała operatorów wyszukiwarek internetowych o takich otrzymywanych przez nią wnioskach o usunięcie danych.

77.

W każdym razie nie jestem przekonany, że przy ocenie kwestii tego, czy działania, jakie spółka Proximus musi podjąć w celu powiadomienia konkretnego operatora wyszukiwarki internetowej, są „rozsądne” w rozumieniu art. 17 ust. 2 RODO, należy brać pod uwagę to, czy miała ona „stuprocentową pewność”, iż dany operator wyszukiwarki internetowej uzyskał dane, które należy usunąć, właśnie od spółki Proximus. Za wątpliwy uznaję również argument, zgodnie z którym nieuzasadnione byłoby wymaganie od spółki Proximus, aby podjęła ona jakiekolwiek działania w celu zastosowania się do art. 17 ust. 2 RODO, ponieważ nie ma „stuprocentowej pewności”, że operatorzy wyszukiwarek internetowych uzyskali dane kontaktowe skarżącego od spółki Proximus.

78.

Umożliwienie administratorom unikania odpowiedzialności za przetwarzanie danych osobowych z tego powodu, że odnośne dane mogły nie być uzyskane od nich, sprawiłoby, iż każdy obowiązek w tym zakresie stawałby się niecelowy w licznych sytuacjach, w których dochodzi do udostępniania łączy do danych lub kopiowania danych w internecie. Tego rodzaju podejście mogłoby nawet stanowić pewną przewrotną zachętę do rozpowszechniania danych w celu uniknięcia podlegania temu obowiązkowi. Ponadto gdyby tok rozumowania spółki Proximus doprowadzić do logicznego końca, to żaden dostawca spisów abonentów nie byłby odpowiedzialny za przestrzeganie art. 17 ust. 2 RODO w drodze informowania operatorów wyszukiwarek internetowych o wniosku skarżącego, ponieważ każdy taki dostawca mógłby powoływać się na dowolną wątpliwość co do pochodzenia danych. Co więcej, z uwagi na fakt, że spółka Telenet nie publikuje spisów abonentów, operatorzy wyszukiwarek internetowych nie mogli uzyskać danych od tego operatora telekomunikacyjnego. Oznacza to, że abonent musiałby ustalić, gdzie udostępniono jego dane kontaktowe, i kierować wnioski o usunięcie danych do każdego publikującego je podmiotu. Takie podejście stałoby w jaskrawej sprzeczności z art. 7 ust. 3 RODO, który przewiduje, że wycofanie zgody musi być równie łatwe jak jej wyrażenie.

79.

W związku z powyższym proponuję Trybunałowi, by na pytanie czwarte odpowiedział w ten sposób, że art. 17 ust. 2 RODO nie sprzeciwia się temu, aby krajowy organ nadzorczy nakazał dostawcy spisów abonentów poinformowanie operatorów wyszukiwarek internetowych o otrzymanych przez niego wnioskach o usunięcie danych.

80.

Proponuję zatem Trybunałowi, by na pytania prejudycjalne przedstawione przez Hof van beroep te Brussel (sąd apelacyjny w Brukseli, Belgia) odpowiedział następująco: