(1)

De procedure is ingeleid op basis van informatie die Duitsland op 3 augustus 2007 heeft verstrekt. Nadat er nog een aantal keren informatie is uitgewisseld, heeft Duitsland de betreffende herstructureringsmaatregelen bij brief van 15 januari 2008 aangemeld, stellende dat de maatregelen in ieder geval aangemerkt dienen te worden als reddings- c.q. herstructureringssteun die verenigbaar is met de gemeenschappelijke markt.

(2)

Bij brief van 27 februari 2008 heeft de Commissie Duitsland in kennis gesteld van haar voornemen om een procedure op grond van artikel 88, lid 2, van het EG-Verdrag in te leiden.

(3)

Het besluit van de Commissie om een formele onderzoeksprocedure in te leiden (hierna: „besluit tot inleiding van de procedure”) is in het Publicatieblad van de Europese Unie bekendgemaakt (2). De Commissie heeft de belanghebbenden opgeroepen hun standpunt over de steun kenbaar te maken. Er zijn uiteindelijk echter geen opmerkingen van derden ontvangen.

(4)

Na de inleiding van de formele onderzoeksprocedure heeft Duitsland op 27 maart 2008 zijn standpunt kenbaar gemaakt over de stellingname van de Commissie. In aanvulling op de informatie die op 15 en 25 januari, 5 en 25 februari, 3, 6, 11, 14, 20 en 27 maart 2008 is verstrekt, heeft Duitsland op 3 en 25 april, 7 en 30 mei, 9 en 27 juni, 25 juli, 4, 22 en 26 augustus, 2, 3, 4, 5, 16, 18, 19 en 25 september en 14 oktober 2008 nadere informatie verschaft. Daarnaast heeft Duitsland nog 68 verschillende overeenkomsten en documenten overgelegd die de basis voor de steunmaatregelen vormen. Tot slot heeft er een reeks bijeenkomsten en teleconferenties met Duitsland, de begunstigde onderneming en de Kreditanstalt für Wiederaufbau (hierna: „KfW”) plaatsgevonden.

(5)

De begunstigde onderneming is IKB Deutsche Industriebank AG (hierna: „IKB”), een in Düsseldorf gevestigde middelgrote Duitse particuliere bank waarvan de aandelen aan de SDAX genoteerd staan. De hoofdaandeelhouder van IKB is de overheidsbank KfW, die vóór de crisis 38 % van de aandelen bezat. Daarnaast was 12 % van de aandelen in handen van de Stiftung Industrieforschung, een stichting die zelf geen bedrijfsactiviteiten uitoefent. De overige 50 % van de aandelen werden vrijelijk verhandeld. Na de geplande kapitaalinjectie zou het aandelenbezit van KfW mogelijk tot 91 % toenemen.

(6)

KfW, de hoofdaandeelhouder van IKB, is een Förderbank (stimuleringsbank) die in gezamenlijke handen is van de federale overheid (80 %) en de deelstaten (20 %). Met een balanstotaal van 360 miljard EUR (per 31.12.2006) behoort KfW tot de tien grootste banken in Duitsland. Als publiekrechtelijk orgaan met zetel in Duitsland geeft KfW impulsen aan de economie, de samenleving en het milieu in Duitsland, Europa en de rest van de wereld. KfW houdt zich onder meer bezig met het ondersteunen van kleine en middelgrote ondernemingen, het bevorderen van de financiering en modernisering van koopwoningen en van (vervolg)opleidingen, het financieren van gemeentelijke infrastructuurprojecten, het bevorderen van export- en projectfinanciering, het ondersteunen van ontwikkelingslanden en landen met een overgangseconomie en het bevorderen van de milieu- en klimaatbescherming. In het algemeen betrekt KfW de stimuleringsgelden op de kapitaalmarkt. De publieke stimuleringstaak van de bank is verankerd in de Wet op de KfW (3). Bij het vervullen van haar publieke taken is de bank gebonden aan een institutionele aansprakelijkheid (Anstaltslast).

(7)

Vóór de herstructurering was IKB op de volgende vier terreinen actief:

(8)

Voor het boekjaar 2006/2007 zijn de cijfers per segment als volgt:

Tabel 1

Overzicht cijfers per segment

(9)

Vóór de crisis bedroeg het balanstotaal van IKB 49,1 miljard EUR (stand per 31.12.2006). Na correctie in verband met alle activiteiten van IKB buiten de balans bedroeg het balanstotaal 63,5 miljard EUR (stand per 31 maart 2007).

(10)

De problemen bij IKB houden verband met de langdurige Amerikaanse subprime-crisis, waardoor IKB, en met name een van zijn SPV’s, te weten Rhineland Funding Capital Corporation (hierna: „Rhineland”), aan aanzienlijke risico’s werd blootgesteld (4). Door de crisis ontstonden liquiditeitstekorten die Rhineland (in gevallen waarin het normaliter gebruikte CP niet volledig gedekt was) met kredietfaciliteiten van zakelijke banken probeerde te overbruggen.

(11)

IKB heeft kredietfaciliteiten tot een bedrag van circa 8,1 miljard EUR aan Rhineland ter beschikking gesteld. Rhineland is een onderneming die zich bezighield met beleggingen in gestructureerde kredietportefeuilles, waaronder ook Amerikaanse vastgoedkredieten uit het subprime-segment. Deze beleggingen werden geherfinancierd via de uitgifte van kortlopende, door activa gedekte schuldvorderingen (commercial papers; hierna: „CP”). Naast de rechtstreeks aan Rhineland beschikbaar gestelde liquiditeitsfaciliteiten heeft IKB ook indirect, via de zogenoemde Havenrock-structuur, een risicoschild geschapen voor de activaposities van Rhineland. Het totale kredietrisico dat IKB met deze Havenrock-structuur liep, bedroeg 1,2 miljard EUR. Zowel de directe kredietfaciliteiten ten behoeve van Rhineland als de Havenrock-structuur betroffen niet in de balans opgenomen verplichtingen. Voorts heeft IKB ook via achtergestelde schuldinstrumenten in het Structured Investment Vehicle Rhinebridge (hierna: „Rhinebridge”) en in andere soorten beleggingsportefeuilles (bijvoorbeeld in collateralised debt obligations, hierna: „CDO’s”) — deels uit het subprime-segment — belegd in de vorm van directe, wel op de balans vermelde portefeuillebeleggingen. In de zomer van 2007 zijn delen van de oorspronkelijk zeer hoog gewaardeerde structured portfolio’s van Rhineland en Rhinebridge en de CDO’s door de betreffende ratingbureaus aanzienlijk naar beneden bijgesteld.

(12)

Door de aanhoudende crisis op de Amerikaanse markt voor subprime-hypotheken en als direct uitvloeisel van de afwaardering door de ratingbureaus van de activa die aan de subprime-vorderingen ten grondslag lagen, verloren bepaalde papieren die in dit marktsegment werden verhandeld, aan waarde. Dit waardeverlies trof ook Rhineland. De maatschappij liep gevaar zijn beleggingsportefeuille niet langer te kunnen herfinancieren op de CP-markt. Het was gezien de opgedroogde markt voor CP’s te verwachten dat Rhineland gebruik zou moeten maken van de kredietfaciliteit van 8,1 miljard EUR die door IKB beschikbaar was gesteld, maar waarvoor geen voorziening op de balans van IKB was getroffen. Daarnaast was er ook sprake van aanzienlijke fluctuaties in de marktwaarde van on-balance portefeuillebeleggingen, zoals Rhinebridge. Op grond van de International Financial Reporting Standards (IFRS) moesten deze fluctuaties in aanmerking worden genomen.

(13)

De moeilijkheden waar IKB thans mee kampt vloeien voort uit de portefeuillebeleggingen van de bank ter hoogte van 18,3 miljard EUR. De uit de gecorrigeerde balans over 2006/2007 blijkende portefeuillebeleggingen van 18,3 miljard EUR waren aanvankelijk grotendeels buiten de balans om in Rhineland ondergebracht, terwijl slechts een kleiner deel in de balans van IKB was opgenomen. Bij de off-balance activaposities van Rhineland ging het om assets ter waarde van 11,5 miljard EUR (stand per 31 maart 2007 en ook tijdens de crisis). Door verkopen en valutacorrecties zijn deze posities langzaam afgebouwd totdat zij in augustus 2008 een waarde van 6,3 miljard EUR bereikten. In de gecorrigeerde balans over 2006/2007 bedroegen de portefeuillebeleggingen op de balans 6,8 miljard EUR.

(14)

Op 27 juli 2007 stelde een Duitse bank die een kredietlijn aan IKB beschikbaar had gesteld, de Duitse toezichthouder voor de bancaire sector BaFin (Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht) in kennis van het feit dat zij de kredietlijn wenste op te heffen. De BaFin deelde daarop aan KfW, het Duitse ministerie van Financiën en andere betrokken partijen mee dat IKB zou worden opgeheven (5) als genoemde partijen niet bereid waren de risico’s voortvloeiende uit de verplichtingen van IKB ten aanzien van Rhineland over te nemen. Op dat moment bleek ook dat de subprime-posities van IKB niet alleen Rhineland betroffen, maar zich ook uitstrekten tot Rhinebridge en andere subprime-portefeuillebeleggingen.

(15)

Op 29 juli 2007 is vervolgens tussen de BaFin, het Duitse ministerie van Financiën, KfW en de drie grote Duitse bankenverenigingen (6) afgesproken dat KfW in overleg met de BaFin zou ingrijpen en een risicoschild ten behoeve van IKB zou creëren. De bankenverenigingen verklaarden zich bereid om 30 % van de risico’s voortvloeiende uit het risicoschild op zich te nemen. Een en ander is op 16 augustus 2007 schriftelijk vastgelegd in een overeenkomst tussen KfW en de drie bankenverenigingen.

(16)

KfW kondigde de volgende maatregelen aan om de kredietwaardigheid van IKB zeker te stellen:

(17)

Aanvankelijk schatte Duitsland de verwachte verliezen voor KfW en de bankenverenigingen in het kader van dit risicoschild ten behoeve van IKB in op een bedrag van in totaal 3,5 miljard EUR (Rhineland en Havenrock: 2,5 miljard EUR, Rhinebridge en andere subprime-portefeuillebeleggingen: 1 miljard EUR (8).

(18)

In de oorspronkelijke overeenkomst van 29 juli 2007 kwamen KfW en de bankenverenigingen overeen om de geraamde verliezen uit hoofde van het risicoschild als volgt onderling te verdelen:

(19)

Ten aanzien van de risicoverdeling tussen KfW en de bankenverenigingen gold voor de bankenverenigingen een aansprakelijkheidsplafond van 1 miljard EUR (zie overweging 18), ongeacht de plaats binnen het risicoschild waar de verliezen plaatsvonden (Rhineland, Rhinebridge of directe beleggingen), waarbij de partijen naar evenredigheid van de risicotoewijzing gelijkelijk zouden bijdragen aan de verliezen.

(20)

Naast hun deelname aan het risicoschild verklaarden de drie bankenverenigingen zich bereid om er bij hun leden op aan te dringen de aan IKB verschafte kredietfaciliteiten die bij aanvang van de crisis waren opgeheven, weer te openen.

(21)

Voorts is er in de overeenkomst van 16 augustus 2007 afgesproken dat KfW in zijn hoedanigheid van leidende bank zou onderhandelen over een passende vergoeding voor de genomen beschermingsmaatregelen en voorzieningen zou treffen voor de terugbetaling van alle door de bankenverenigingen en KfW gemaakte kosten. Hoewel ten aanzien van de terugbetaling overeenstemming is bereikt en dienovereenkomstige maatregelen zijn genomen, heeft men de kwestie van de vergoeding laten vallen aangezien een regeling ter zake had kunnen worden uitgelegd als […] waarvoor de toestemming van […] nodig zou zijn geweest.

(22)

Het risico van 30 % dat door de bankenverenigingen op zich is genomen, is als volgt onderling verdeeld:

(23)

Het BdB nam een deel van 50 % op zich omdat bij een eventueel faillissement van IKB het tegoed van elke particuliere en zakelijke cliënt door het depositogarantiefonds van de particuliere banken tot 30 % van het aansprakelijke eigen vermogen van IKB gedekt zou zijn (per 26 september 2007 was dit circa 662 miljoen EUR per cliënt) (9).

(24)

Gezien de verdere verslechtering van de situatie op de financiële markten werd volledig gebruikgemaakt van het risicoschild dat was gecreëerd voor de verliezen van IKB in het kader van de Havenrock-structuur. Het bleek dat de verliezen daarmee niet volledig gedekt konden worden en dat verdere maatregelen nodig waren om de voortzetting van de activiteiten van IKB zeker te stellen. Op 30 november 2007 verschaften KfW en de bankenverenigingen aan IKB in verband met de kredietlijnen uit hoofde van de Havenrock-structuur een risicobescherming ter hoogte van naar schatting 350 miljoen EUR (440 miljoen USD). Van dit bedrag nam KfW 150 miljoen EUR voor zijn rekening, waarvan 54,3 miljoen EUR in de vorm van een converteerbare obligatielening. Op 14 februari 2008 is die lening omgezet in aandelen (met inwerkingtreding per 28 februari 2008) teneinde het belang van KfW in IKB te verhogen tot 43 %. Het BdB nam in dit kader een bedrag van 150 miljoen EUR op zich, terwijl het BVR en het DSGV de overige 50 miljoen EUR voor hun rekening namen.

(25)

In februari 2008 gaf de Bondsregering KfW opdracht nogmaals een bedrag van 2,3 miljard EUR aan IKB ter beschikking te stellen.

(26)

KfW verschafte een bedrag van 1,05 miljard EUR in de vorm van een lening waarbij onmiddellijk afstand is gedaan van de schuldvordering met dien verstande dat IKB gehouden zou zijn tot terugbetaling indien te eniger tijd in de toekomst weer winst zou worden gemaakt (Besserungsklausel). Deze maatregelen waren nodig om de bank van extra kapitaal te voorzien en daarmee te voorkomen dat de vereiste solvabiliteit van IKB zou dalen tot onder het wettelijk vastgestelde minimum.

(27)

Voorts eiste de BaFin van KfW een kapitaalverhogingsgarantie van uiteindelijk onbeperkte omvang. KfW verklaarde zich bereid een extra financiering in de vorm van een kapitaalinjectie van 1,25 miljard EUR te garanderen. De voorzieningen voor deze kapitaalversterking werden in principe in augustus 2008 getroffen; de feitelijke kapitaalverhoging kon zonder positief besluit van de Commissie echter niet worden doorgevoerd, hetgeen betekent dat zij tot nu toe nog niet heeft plaatsgevonden. Na de kapitaalverhoging zal het belang van KfW in IKB circa 90,8 % bedragen.

(28)

De derde maatregel van KfW is door de Bondsregering ondersteund met een aan KfW beschikbaar gesteld bedrag van 1,2 miljard EUR en door de bankenverenigingen met een bedrag van 300 miljoen EUR.

(29)

Daarnaast heeft KfW sinds januari 2008 een bedrag van in totaal [> 2,5] miljard EUR aan extra liquiditeit ter beschikking gesteld. Deze extra liquiditeit is opgedeeld in twee raamkredieten van elk […] miljard EUR, waarbij de eerste faciliteit sinds 24 januari 2008 beschikbaar is tegen Euribor vermeerderd met [< 50] tot [> 50] basispunten en een zekerheidsstelling tot [> 100] %, terwijl de tweede faciliteit sinds 18 juli 2008 beschikbaar is tegen Euribor vermeerderd met [> 100] basispunten en een zekerheidsstelling tot [> 100] %. De omvangrijke zekerstelling voor deze faciliteiten is bedoeld om zelfs in het ergste geval te garanderen dat de kredieten gedekt zijn.

(30)

Ook door andere banken zijn liquiditeitslijnen aan IKB ter beschikking gesteld. Zo zijn door [een grote Amerikaanse bank] en [een andere grote Amerikaanse bank] liquiditeitsfaciliteiten voor een bedrag van [> 0,75] miljard EUR op maandbasis aan IKB ter beschikking gesteld tegen Euribor vermeerderd met [< 100] tot [< 100] basispunten en een zekerheidsstelling van [> 100] % tot [> 100] %. Voorts kon IKB gebruikmaken van een liquiditeitslijn tot een bedrag van [> 250] miljoen EUR, welke liquiditeitslijn voor één jaar was verschaft door [een Duitse bank uit een deelstaat] tegen Euribor vermeerderd met [> 90] tot [> 100] basispunten en een zekerheidsstelling van [> 100] % tot [> 100] %. Daarnaast is door [een andere Duitse bank uit een deelstaat] een liquiditeitslijn voor een jaar verschaft ten bedrage van [> 500] miljoen EUR tegen Euribor vermeerderd met [> 50] basispunten en een overeenkomstige zekerheidsstelling.

(31)

De verwachte verliezen die hadden moeten worden gedekt met het risicoschild voor off-balance activaposities in Rhineland, stegen van de oorspronkelijk geraamde 2,5 miljard EUR (worstcasescenario) tot 7,0 miljard EUR (10). Als gevolg van het in juli 2007 opgezette risicoschild ten behoeve van Rhineland zijn alle risico’s verband houdende met de betreffende off-balance activaposities in het kader van de aan IKB beschikbaar gestelde liquiditeitsfaciliteiten voor Rhineland door KfW overgenomen, hetgeen betekent dat deze risico’s naar de eigen balans van KfW zijn overgedragen. Dit heeft verder geen gevolgen voor het door de bankenverenigingen bedongen aansprakelijkheidsplafond van 1 miljard EUR voor verliezen uit andere posities.

(32)

Voorts was de eerste maatregel bedoeld als dekking voor verliezen tot 1 miljard EUR uit de aangegane verplichtingen ten bedrage van 6,8 miljard EUR in verband met de on-balance portefeuillebeleggingen. De in de balans opgenomen beleggingen daalden in het voorjaar van 2008 op grond van valutacorrecties tot een bedrag van 6,31 miljard EUR. Ook werd in het voorjaar van 2008 door IKB een poging ondernomen om de twee portefeuilles in het openbaar te verkopen. Door de aanhoudende crisis op de kapitaalmarkt is dat uiteindelijk niet gelukt. De biedingen lagen ver onder de gestelde verkoopprijzen. Als gevolg hiervan moest IKB de boekwaarde van de twee portefeuilles verder naar beneden bijstellen. Tot augustus 2008 leed IKB een vermogensverlies van [< 750] miljoen EUR. Wel werden er activa met een nominale waarde van 990 miljoen EUR op de markt verkocht. De nominale waarde van de resterende portefeuille bedroeg daarmee [< 5] miljard EUR in augustus 2008.

(33)

Om duidelijkheid te scheppen, is ter voorbereiding op een mogelijke verkoop van IKB in augustus het resterende risicoschild voor de portefeuilles op de balans van IKB door KfW tot stand gebracht door de vroegtijdige terbeschikkingstelling van het resterende bedrag van 360 miljoen EUR. Officieel zijn de verliezen nog niet gerealiseerd, maar de onderliggende activaposities zijn inmiddels komen te vervallen. De garantie van 1 miljard EUR is derhalve geheel ingeroepen, zodat deze als nagekomen kan worden beschouwd.

(34)

In het kader van de onderhandelingen met de bieders zijn de overgebleven portefeuillebeleggingen onderverdeeld in twee gestructureerde beleggingsportefeuilles (SIP 1 en SIP 2): SIP 1 bestaat hoofdzakelijk uit [bepaalde waardepapieren] met een nominale waarde van […] miljard EUR en een boekwaarde van [> 1] miljard EUR (11); SIP 2 omvat de resterende [waardepapieren] van IKB met een nominale waarde van […] miljard EUR en een boekwaarde van [> 1] miljard EUR.

(35)

Tabel 2 bevat een overzicht van de resultaten van de portefeuillebeleggingen tot eind augustus 2008. De gerealiseerde en verwachte verliezen worden geschat op in totaal ongeveer 10,28 miljard EUR.

Tabel 2

Resultaten portefeuillebeleggingen in de periode van maart 2007 tot en met augustus 2008

(36)

In januari 2008 is een aanvang gemaakt met de verkoop van de aandelen IKB door KfW. De procedure is op 21 augustus 2008 afgesloten met het besluit om IKB te verkopen aan Lone Star Funds VI Financial Holdings, L.P. Dallas, Verenigde Staten van Amerika (hierna: „Lone Star”).

(37)

De verkoop is geschied in het kader van een openbare, objectieve en transparante biedingsprocedure. Na de openbare aankondiging begin januari 2008 meldden zich in de eerste ronde [> 40] gegadigden (waaronder zowel Duitse en internationale banken als financiële beleggers). Na een geheimhoudingsverklaring te hebben ondertekend, ontvingen [> 20] gegadigden een informatiememorandum (eind januari). [> 5] gegadigden hebben daarop een eerste bod ingediend (eind februari). [> 5] gegadigden kregen toegang tot de dataroom. In totaal is door [< 5] gegadigden een concreet aanbod gedaan (medio mei).

(38)

Eind mei 2008 nodigde KfW drie van deze [< 5] bieders ([financiële en strategische beleggers uit verschillende landen]) uit om een bindend bod op IKB te doen. Van de [< 5] bieders die een geldig bod hebben gedaan, is het bod van Lone Star aanvaard op grond van een gemaakte economische vergelijking tussen de [< 5] biedingen. De door Lone Star geboden nettoprijs was namelijk de hoogste.

(39)

De verkoop van IKB is in wezen gesloten voor een prijs van circa […] miljoen EUR (voor 90,8 % van de aandelen) en een toezegging door de financiële belegger Lone Star om [> 400] miljoen EUR in IKB te investeren. Lone Star is er bij zijn aanbod van uitgegaan dat afstand zou worden gedaan van de Besserungsklausel. Daartegenover heeft Lone Star zich ertoe verplicht om SIP 2 te financieren met het voornoemde bedrag van [> 400] miljoen EUR. Op dit moment overweegt IKB om de in SIP 2 gehouden activaposities aan een conduit te verkopen. KfW heeft zich bereid verklaard om met een krediet van 775 miljoen EUR bij te dragen aan de herfinanciering van SIP 2. Het krediet wordt verleend tegen Euribor plus [> 80] basispunten en zal voorrang hebben boven de door Lone Star en IKB aangegane Capital Notes ten bedrage van [> 200] miljoen EUR en de Mezzanine Notes ten bedrage van [> 150] miljoen EUR.

(40)

KfW heeft SIP 1 gekocht voor een prijs van 1 miljard EUR (12). KfW draagt het risico voor de eerste verliezen tot een bedrag van 150 miljoen EUR; via een borgtocht draagt Duitsland de volgende 600 miljoen EUR van het verliesrisico (het gaat hierbij om niet voorziene verliezen (13); het resterende bedrag van 250 miljoen EUR is voor risico van KfW. KfW is ervan overtuigd dat de totale verwachte verliezen uit hoofde van deze portefeuille reeds in de prijs zijn verdisconteerd, zodat geen verdere voorzieningen hoeven te worden getroffen.

(41)

Daarnaast zijn de twee raamkredieten van [> 2,5] miljard EUR die KfW aan IKB ter beschikking heeft gesteld, tot uiterlijk […] verlengd (oorspronkelijk zouden deze een looptijd hebben tot april resp. juli 2009). De voorwaarden zijn op kleine punten aangepast. De zekerheidsstelling voor de eerste faciliteit is verlaagd van [> 100] % tot [> 100] % en de rente voor de tweede faciliteit is verlaagd van Euribor plus [> 100] basispunten tot Euribor plus [> 100] basispunten. Volgens KfW zijn deze wijzigingen mogelijk omdat IKB zijn eigen vermogen verhoogd heeft.

(42)

Behalve een aansprakelijkheidsvrijstelling voor [bepaalde omstandigheden] met financiële gevolgen tot een maximum van […] EUR bevat de verkoopovereenkomst verder geen bijzondere bepalingen. Een en ander heeft met name betrekking op […]. Hoewel het bij die vrijstelling […] betreft, waaraan financiële gevolgen tot een bedrag van […] EUR verbonden kunnen zijn, is het risico, […], volgens Duitsland zeer gering aangezien IKB een maand voor het intreden van de financiële crisis zodanige bedrijfsresultaten kon overleggen dat het de op een na hoogste rating voor banken in Duitsland had en de bank bij de waardering van […] volgens de beschikbare informatie niet is afgeweken van haar normale handelspraktijken. Aangezien het derhalve niet zeer waarschijnlijk is dat [genoemde omstandigheden] zullen intreden, maar de gevolgen, […] indien zij toch intreden, zeer ernstig kunnen zijn, is het moeilijk om dit […] in te schatten. Duitsland stelt dat dergelijke […] risico’s bij overnames normaal gesproken bij de oorspronkelijke eigenaar blijven berusten. KfW heeft dat risico derhalve van begin af aan bij de verkoop uitgesloten. Aangezien de kans op intreden van de betreffende risico’s zeer onwaarschijnlijk is, heeft IKB in zijn boeken geen reserves voor eventuele vorderingen opgenomen.

(43)

Duitsland heeft een aantal herziene versies van het herstructureringsplan voor IKB overgelegd. In de documentatie die in augustus 2007 beschikbaar was, werden maatregelen beschreven om de bankencrisis te overwinnen en toekomstige problemen te vermijden. Nadat de eerste maatregel was getroffen, gaf IKB PriceWaterhouseCoopers (PWC) onmiddellijk de opdracht de ontstane situatie te analyseren. Op basis van de resultaten van die analyse kondigde IKB op 3 september 2007 aan dat het zich terugtrok uit het segment dat zich bezighoudt met internationale gestructureerde beleggingen.

(44)

Het plan is inmiddels door IKB geactualiseerd en IKB zelf is inmiddels door Lone Star overgenomen. Lone Star heeft een saneringsplan voor IKB overgelegd, dat in de periode van 16 juli tot en met 25 september 2008 door accountantskantoor KPMG is onderzocht. Het saneringsplan bevat een overzicht van de relevante kernmarkten waarop IKB actief is, geeft een toelichting op de oorzaken van de crisis, geeft een analyse van de problemen en doet een aantal voorstellen voor maatregelen om de problemen op te lossen. Doel van het plan is enerzijds het tot stand brengen van een stabilisering van de financiële positie van de bank op korte termijn door het verkrijgen van de noodzakelijke liquiditeiten en anderzijds het herstellen van de levensvatbaarheid op langere termijn door risicovolle posities af te bouwen en weer prioriteit te geven aan de kernactiviteiten. Op de lange termijn dient IKB zich volgens het saneringsplan te concentreren op het bedienen van zakelijke cliënten uit het midden- en kleinbedrijf en het beperken van gestructureerde financieringen tot de mate waarin die zakelijke cliënten daaraan daadwerkelijk behoefte hebben.

(45)

Het saneringsplan bevestigt dat de bank zich zou moeten terugtrekken uit portefeuillebeleggingen, waartoe de bank overigens zelf ook al onmiddellijk na het intreden van de crisis had besloten.

(46)

In de loop van de overlegprocedure met de Commissie heeft IKB daarnaast als compenserende maatregel toegezegd om zich ook uit de vastgoedfinanciering terug te trekken. Dit betekent dat IKB vanaf eind 2008 geen nieuwe vastgoedfinancieringen verstrekt en dat de bestaande activaposities zo spoedig mogelijk zullen worden afgewikkeld (kredietfaciliteiten kunnen niet zonder opzegtermijn worden beëindigd), een en ander zodanig dat tegen het einde van de herstructureringsperiode, te weten op 30 september 2011, ten minste 60 % van de uitstaande posities is afgewikkeld en een verkoop heeft plaatsgevonden van de dochtermaatschappijen IKB Immobilien Management GmbH, IKB Projektentwicklungs GmbH Co. KG en IKB Projektentwicklungsverwaltungsgesellschaft mbH (14). De resterende portefeuille van [< 3 miljard] miljard EUR zal op de respectieve vervaldata van de betreffende activaposities worden geliquideerd. De volledige afstoting van de vastgoedactiviteiten kan leiden tot een vermindering van het kredietvolume in het vastgoedfinancieringssegment met 4,9 miljard EUR.

(47)

Voorts heeft Duitsland als compensatie aangeboden een aantal IKB-dochters van IKB af te splitsen:

(48)

Gezien de gespannen marktsituatie heeft Duitsland hierbij echter een economische voorwaarde bedongen op grond waarvan IKB in geval van onvoorziene omstandigheden, met name bij het voortduren van de crisis op de kapitaalmarkt of wanneer bepaalde activaposities niet kunnen worden verkocht, kan besluiten een bepaalde maatregel te wijzigen of te vervangen dan wel een bepaalde termijn te verlengen, mits een en ander voldoende onderbouwd wordt en de Commissie geen bezwaren heeft.

(49)

Voorts heeft Duitsland zich ertoe verplicht om ervoor te zorgen dat het balanstotaal van IKB tegen 30 september 2011 niet hoger zal zijn dan 33,5 miljard (17) EUR, hetgeen overeenkomt met een balansverlaging van 47,2 % ten opzichte van de gecorrigeerde balans per maart 2007 (63,5 miljard EUR). De kosten van het doorvoeren van de compenserende maatregelen en het staken van de portefeuillebeleggingen zijn als volgt door Duitsland in kaart gebracht:

Tabel 4

Inkrimpingsmaatregelen

(50)

Ook wordt er in het saneringsplan op gewezen dat IKB, van wie Fitch de rating inmiddels heeft verlaagd van A+ naar BBB–, onder de huidige marktomstandigheden met financieringsmoeilijkheden kampt. De maximale liquiditeitsbehoefte tot het einde van de herstructureringsperiode wordt geschat op [> 10 miljard] EUR. Het huidige tekort zou moeten worden opgevuld door de kapitaalsverhoging, door een verlenging van de door KfW ter beschikking gestelde liquiditeitsfaciliteiten en via een asset-backed herfinanciering. Een deel van het liquiditeitstekort wordt gecompenseerd door de inkrimping van nieuwe transacties.

(51)

Voor de rest worden er in het saneringsplan scenario’s beschreven voor de toekomstige ontwikkeling van de bank, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen een goodcase-, een basecase- en een badcasescenario. Op grond van de geformuleerde veronderstellingen zou IKB volgens het basecasescenario aan het eind van de herstructureringsfase in september 2011 een rendement op het eigen vermogen van […] % moeten kunnen behalen. De winst voor belastingen zou dan […] miljoen EUR bedragen (op basis van […] FTE’s). De tier 1-ratio zou toenemen tot […] % terwijl de cost income ratio zou dalen tot […] %.

(52)

Duitsland heeft met betrekking tot de herstructureringskosten gegevens overgelegd op grond waarvan de volgende kostenverdeling kan worden gemaakt: kosten verband houdende met de verliezen uit off-balance portefeuillebeleggingen ten bedrage van [> 6] miljard EUR (Rhineland: 5,8 miljard EUR, Havenrock: 1,2 miljard EUR) en uit on-balance portefeuillebeleggingen ten bedrage van […] miljard EUR (18), echte herstructureringskosten (inclusief het risicoschild, de portefeuille-exitkosten en de beheerskosten van circa [> 0,25] miljard EUR), een vermogensverlies van rond de [> 1] miljard EUR, kosten wegens de inkrimping van bedrijfsonderdelen, welke inkrimping deels reeds is gerealiseerd en deels wegens de verlenging van bestaande overeenkomsten voor een bedrag van [> 1] miljard EUR nog gerealiseerd dient te worden, alsmede […] ten bedrage van […] miljard EUR (19). Een en ander betekent dat Duitsland de kosten voor de herstructurering van IKB begroot op circa [> 15] miljard EUR.

(53)

In het besluit tot inleiding van de procedure uitte de Commissie haar twijfels over de vraag of de maatregelen van KfW ten faveure van IKB wel voldoen aan het criterium van de particuliere investeerder in een markteconomie, aangezien het aan die maatregelen verbonden risico voor KfW onbegrensd was terwijl de bankenverenigingen hun participatie aan het risicoschild afdekten met een aansprakelijkheidsplafond en de overige IKB-aandeelhouders helemaal niet bij het proces betrokken waren.

(54)

Ook betwijfelde de Commissie of de maatregelen op grond van artikel 87, lid 3, van het EG-Verdrag verenigbaar waren met de gemeenschappelijke markt. Volgens de Commissie konden de maatregelen niet worden aangemerkt als met de gemeenschappelijke markt verenigbare steun om „een ernstige verstoring in de economie van een lidstaat op te heffen” in de zin van artikel 87, lid 3, onder b), van het EG-Verdrag. Voorts zag de Commissie geen reden om de steunmaatregelen als reddingssteun te behandelen aangezien het niet om maatregelen van voorbijgaande aard ging. Op het desbetreffende tijdstip was niet volledig voldaan aan alle voorwaarden van de communautaire richtsnoeren inzake reddings- en herstructureringssteun aan ondernemingen in moeilijkheden (hierna: „de richtsnoeren”) (20).

(55)

Duitsland houdt vast aan zijn oorspronkelijke standpunt dat de genomen maatregelen niet als staatssteun kunnen worden beschouwd omdat voldaan is aan het criterium van de particuliere investeerder in een markteconomie. Het besluit tot ingrijpen is immers genomen op basis van overwegingen die een particuliere investeerder in een markteconomie ook zou hebben gemaakt. De kosten die voor KfW zouden zijn ontstaan bij een faillissement van IKB, zouden hoger geweest zijn dan de kosten van de steunmaatregelen voor de herstructurering van IKB. Duitsland benadrukt in dit verband dat de kwestie van een redelijk rendement van het eigen vermogen ter zake niet relevant is. Bovendien dient de toets of het principe van een particuliere investeerder in een markteconomie in acht is genomen, vooraf te worden uitgevoerd.

(56)

Bij de evaluatie van de eerste maatregel dienen naar het oordeel van Duitsland slechts de oorspronkelijk geraamde verliezen, te weten een verlies van 3,5 miljard EUR in een worstcasescenario en een verlies van [< 2,5] miljard in een midcasescenario, in aanmerking te worden genomen. Duitsland stelt in dit verband dat een particuliere investeerder in een markteconomie uit zou gaan van de directe kosten van een faillissement van IKB, in casu 1,5 miljard EUR, te weten de boekwaarde van IKB van circa 620 miljoen EUR (21) (op grond van de Duitse regels voor de financiële verslaglegging) vermeerderd met de afschrijving van kredieten ter waarde van circa 850 miljoen EUR die IKB in het kader van de stimuleringsactiviteiten van KfW aan derden had verleend (22). Voorts zou een faillissement van IKB ertoe hebben geleid dat extra kredieten uit hoofde van de stimuleringsactiviteiten tot een bedrag van ten minste 1,1 miljard EUR hadden moeten worden afgeschreven, zodat de herfinancieringskosten nog hoger waren uitgevallen. Tot slot zou KfW als gevolg van een en ander reputatieschade hebben opgelopen.

(57)

Duitsland voert daarnaast aan dat, zelfs al zouden de ondersteuningsmaatregelen als staatssteun moeten worden beschouwd, die staatssteun in ieder geval zou moeten worden verminderd met de verliezen die KfW in geval van een faillissement zou hebben geleden.

(58)

Ten aanzien van de tweede maatregel wijst Duitsland op het feit dat het hierbij slechts gaat om een aanvulling op de eerste maatregel en voorts dat deze maatregel voor het grootste deel door de bankenverenigingen is gefinancierd. In het licht van het Alitalia-arrest dient ervan te worden uitgegaan dat „een kapitaalinjectie door de overheid moet […] worden geacht aan het criterium van de particuliere investeerder te voldoen en geen staatssteun in te houden, onder meer indien deze injectie plaatsvindt tegelijk met een in vergelijkbare omstandigheden door een particuliere investeerder gedane aanzienlijke inbreng” (23).

(59)

Duitsland betwist niet dat de derde maatregel als staatssteun aangemerkt kan worden.

(60)

Ook bij de verkoop van IKB is er naar het oordeel van Duitsland geen sprake geweest van enige staatssteun aangezien KfW daarbij is opgetreden zoals een particuliere investeerder in een markteconomie zou doen. De koopprijs was het resultaat van onderhandelingen met verschillende gegadigden en is derhalve marktconform. De extra maatregelen waren nodig om de bank te verkopen en zijn onder marktvoorwaarden tot stand gekomen.

(61)

Dit betreft in de eerste plaats SIP 1. Deze portefeuille is tegen een prijs van [< 10] % onder de boekwaarde (vastgesteld op basis van de IFRS) aan KfW verkocht. Die prijs is inderdaad beter dan de koopprijs die door Lone Star is bedongen voor SIP 2 ([korting > 10] %), maar daarbij moet wel worden bedacht dat SIP 2 in tegenstelling tot SIP 1 voornamelijk uit […] bestond. Duitsland voert in dit verband aan dat KfW de portefeuille zou kunnen verkopen, maar ook zonder verlies tot de vervaldata kan behouden. KfW behoeft voor de verkoop van SIP 1 de steun van de eigenaar, de Bondsrepubliek Duitsland, omdat […]; dit is gerealiseerd door de overheidsgarantie, waarmee is voorkomen dat KfW zich tot een bedrag van circa […] miljoen EUR ([…]) eigen vermogen had moeten verbinden. Ten tweede is volgens Duitsland ook de participatie door KfW in SIP 2 marktconform geschied doordat KfW gezien de voorrang van het krediet slechts een gering risico zou lopen en van een hoge vergoeding kon profiteren (Euribor plus [> 80] basispunten). Door Duitsland zijn hiervoor overigens marktbenchmarks overgelegd. Het feit dat KfW daarvoor het aansprakelijkheidsrisico (financiële reserve) tot een bedrag van […] EUR ten behoeve van […] op zich moest nemen, is niet ongewoon voor gevallen met een klein risico en een groot belang. Deze voorwaarde is in de laatste onderhandelingsronde door alle betrokkenen bedongen.

(62)

Voor het geval de Commissie de mening is toegedaan dat de maatregelen bepaalde elementen bevatten die als staatssteun moeten worden beschouwd, stelt Duitsland dat die steun gezien moet worden als herstructureringssteun die met de gemeenschappelijke markt verenigbaar is. De activiteiten van de bank die tot de moeilijkheden voor de onderneming hebben geleid, zijn gestaakt en de bank zal zich in de toekomst richten op haar kernactiviteiten.

(63)

Voorts heeft Duitsland zich ertoe verbonden om alle in overweging 46 genoemde maatregelen te nemen.

(64)

Duitsland voert daarnaast nog aan dat de bank een aanzienlijke eigen bijdrage (ten minste [> 10] miljard EUR) aan de herstructurering levert. Duitsland heeft de verschafte informatie op dit punt een aantal malen gewijzigd en de eigen bijdrage uiteindelijk gesteld op het totaal van alle bijdragen aan de herstructurering waarvoor geen steun is verleend, vermeerderd met de inkrimping van de nieuwe activiteiten en de opbrengst uit verkopen na aftrek van de verliezen. De netto-opbrengst uit verkopen is daarbij geschat op [> 5] miljard EUR, waarbij is uitgegaan van de activaposities die tijdens de herstructurering zullen worden verkocht minus […], de behouden activiteiten in Luxemburg en een aantal portefeuillebeleggingen in Luxemburg. Meer in het bijzonder is door Duitsland een bedrag van […] miljard EUR begroot voor de vastgoedactiviteiten, […] miljard EUR voor de dochtermaatschappij in Luxemburg, […] miljard EUR voor de dochtermaatschappij in New York, […] miljoen EUR voor Amsterdam, […] miljard EUR voor Movesta en […] miljard EUR voor andere niet-strategische vermogensbestanddelen.

(65)

De Commissie zal eerst onderzoeken of de maatregelen moeten worden beschouwd als staatssteun in de zin van artikel 87, lid 1, van het EG-Verdrag. Volgens deze bepaling zijn steunmaatregelen van de staten of in welke vorm ook met staatsmiddelen bekostigd, die de mededinging door begunstiging van bepaalde ondernemingen of bepaalde producties vervalsen of dreigen te vervalsen, onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt, voor zover deze steun het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig beïnvloedt.

(66)

De Commissie houdt vast aan haar standpunt zoals verwoord in het besluit tot inleiding van de procedure dat een particuliere investeerder in een markteconomie deze drie financiële maatregelen niet zou hebben genomen, zodat de maatregelen als staatsteun moeten worden beschouwd. Aangezien IKB grensoverschrijdend en internationaal actief is, staat buiten kijf dat een begunstiging van IKB door het aan IKB ter beschikking stellen van staatsmiddelen de mededinging in de bancaire sector zal vervalsen en het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig zal beïnvloeden (24).

(67)

De Commissie neemt kennis van het argument van Duitsland dat de in casu genomen maatregelen geen voordeel aan IKB hebben verschaft aangezien KfW uitsluitend heeft gehandeld als eigenaar van IKB en derhalve als particuliere investeerder. Duitsland bestrijdt echter niet dat KfW een kredietverlenende overheidsinstelling is met een publieke taak en dat het handelen van KfW aan de staat is toe te rekenen. Duitsland geeft toe dat het Duitse ministerie van Financiën niet slechts aanwezig was, maar zelfs als voorzitter fungeerde op de bestuursvergaderingen tijdens het weekeinde van 27 tot en met 29 juli 2007 waarop de betreffende besluiten zijn genomen. Hiermee bevestigt Duitsland in wezen dat de beslissingen van KfW aan de staat zijn toe te rekenen (25).

(68)

Daarom concentreerde de Commissie zich bij haar onderzoek op de vraag of IKB door het ingrijpen van KfW een voordeel heeft genoten dat het in dezelfde omstandigheden ook zou hebben verkregen van een particuliere investeerder in een markteconomie. De Commissie meent dat het risicoschild voor IKB op grond van de vooraf gemaakte ramingen in het ongunstigste geval een verlies zou hebben gedekt van in totaal 2,5 miljard EUR. Net als in vergelijkbare gevallen (26) gaat de Commissie er hierbij van uit dat een particuliere investeerder in dergelijke onoverzichtelijke situaties bij het schatten van de verwachte verliezen zou zijn uitgegaan van het ongunstigste geval en niet van een midcasescenario. Bovendien dient hierbij te worden bedacht dat KfW niet uitsloot dat zijn aansprakelijkheid zelfs had kunnen oplopen tot 8,1 miljard EUR.

(69)

Het is niet juist dat de maatregel voor KfW en Duitsland goedkoper was dan een liquidatie van IKB (27), ook niet als een ex-ante beoordeling van de situatie ten tijde van het besluit over de maatregel (28) als basis wordt genomen. De Commissie kan niet alle door Duitsland gepresenteerde liquidatiekosten aanvaarden. Ook als de boekwaarde van IKB inderdaad 620 miljoen EUR bedroeg, geldt dat de Commissie er in haar besluit tot inleiding van de procedure reeds op heeft gewezen dat de koers van de aandelen IKB vóór de tussenkomst van KfW al duidelijk was gedaald, zodat de waarde van de deelneming van KfW in IKB ten tijde van die tussenkomst waarschijnlijk niet overeenkwam met die boekwaarde. Voorts twijfelde de Commissie in haar besluit tot inleiding van de procedure aan het realiteitsgehalte van het als basis genomen kredietrisico van circa [> 15] % voor de verleende kredieten in het kader van de stimuleringsactiviteiten. Duitsland heeft onvoldoende steekhoudend bewijs overgelegd om de aannemelijkheid van de door KfW gemaakte schatting te onderbouwen.

(70)

Ook voor de gestelde indirecte verliezen die als gevolg van een algemene bankencrisis zouden dreigen te ontstaan — welke verliezen, zoals in het besluit tot inleiding van de procedure is toegelicht, puur hypothetisch lijken te zijn — ontbreekt naar het oordeel van de Commissie een voldoende onderbouwing. De Commissie houdt vast aan het feit dat gestructureerde financieringen in het kader van de stimuleringsactiviteiten tot de publieke taken van KfW behoren en niet kunnen worden beschouwd als een van de functies die KfW vervult als normale kredietinstelling. De verliezen uit deze activiteiten kunnen derhalve niet worden gezien als kosten die ook zouden zijn verdisconteerd door een particuliere investeerder in een markteconomie (29).

(71)

Een doorslaggevend argument in de afwegingen van de Commissie is nog steeds dat de geraamde verliezen in het kader van het risicoschild in feite niet beperkt waren tot een bedrag van 2,5 miljard EUR, maar naar boven toe onbeperkt waren. Ook wanneer gesteld zou kunnen worden dat deze onbeperkte aansprakelijkheid door de BaFin als onvoorwaardelijke conditie is gesteld voor het niet opleggen van een moratorium, lijdt het geen twijfel dat een particuliere investeerder in een markteconomie met deze omstandigheid rekening had gehouden bij het maken van zijn afwegingen. Dit wordt met name duidelijk als de particuliere deelname aan het risicoschild nader wordt bekeken.

(72)

Ten aanzien van het handelen door KfW en de bankenverenigingen roept de Commissie in herinnering dat in gevallen waarin een publieke instelling naast particuliere beleggers aandelen bezit, de kapitaalinbreng naar evenredigheid alsmede onder dezelfde voorwaarden (30) en op grond van dezelfde zakelijke overwegingen (31) dient plaats te vinden. Deze overwegingen liggen ook ten grondslag aan het door Duitsland aangehaalde Alitalia-arrest van het Gerecht in eerste aanleg, waarin vergelijkbare omstandigheden worden verlangd.

(73)

In dit kader stelt de Commissie vast dat de bankenverenigingen hun bijdrage aan de eerste verliesdekkende maatregel (het risicoschild) hebben beperkt tot een plafond van 1 miljard EUR (circa 30 %), terwijl KfW heeft afgezien van een aansprakelijkheidsplafond en daardoor een veel hoger risico is aangegaan dan de bankenverenigingen. Zelfs wanneer de eventuele directe verliezen op grond van het aandeelhouderschap van KfW en van de kredieten, samen naar verluidt […] miljard EUR, afgetrokken worden (zie overweging 56) en wordt uitgegaan van een worstcasescenario, is de participatie van KfW aan het risicoschild nog steeds precies even hoog als dat van de participerende bankenverenigingen gezamenlijk. Daarom is de conclusie dat KfW niet op gelijke wijze actief was als de bankenpool.

(74)

Voorts kan niet overtuigend worden aangetoond dat er anders een algehele crisis in de Duitse bancaire sector zou zijn ontstaan, met catastrofale gevolgen voor KfW. Alle andere banken zijn door de crisis in vergelijkbare mate getroffen. Evenwel staat de tot 1 miljard EUR (circa 30 %) beperkte participatie aan het risicoschild door de bankenverenigingen in geen verhouding tot het marktaandeel dat de aangesloten banken in Duitsland hebben, te weten meer dan 95 % (32). De Commissie kan derhalve geen zakelijke grondslag aanwijzen voor de bovenmatige participatie door KfW. Hoewel gesteld kan worden dat KfW in zekere mate in het belang van zijn dochter heeft gehandeld, moet ook worden vastgesteld dat KfW daarbij in ieder geval verder is gegaan dan een particuliere investeerder. Een particuliere aandeelhouder zou zonder meer terughoudender zijn geweest en hebben aangedrongen op een extra ondersteuning door de bankenverenigingen of door de staat. KfW heeft daarom in ieder geval tot op zekere hoogte niet gehandeld als een particuliere investeerder in een markteconomie.

(75)

Hetzelfde geldt voor de tweede maatregel, die volgens Duitsland slechts ter ondersteuning diende voor het in eerste instantie afgegeven risicoschild. Zelfs als de participatie van KfW en die van de bankenverenigingen absoluut gezien in balans lijken te zijn (relatief gezien zou de participatie door de bankenverenigingen echter veel hoger moeten zijn), dient deze maatregel samen met de eerste maatregel te worden beoordeeld tegen de achtergrond van de algehele herstructurering, zodat KfW, nadat zij eenmaal anders heeft gehandeld dan als een particuliere belegger in een markteconomie, volgens de vaste rechtspraak niet langer een beroep kan doen op het criterium van de particuliere investeerder in een markteconomie (33).

(76)

Een en ander geldt nog meer voor de derde maatregel, waarbij Duitsland KfW eenduidig heeft aangewezen om in te grijpen en een andere maatregel van 2,3 miljard EUR heeft ondersteund met een bedrag van 1,2 miljard EUR. Hiermee is KfW aan een aanzienlijk groter risico blootgesteld dan de bankenverenigingen, zelfs indien bij een faillissement van IKB een garantiemechanisme zou intreden waarmee de lasten over de algehele bancaire sector zouden worden verdeeld.

(77)

In andere gevallen heeft de Commissie geoordeeld dat het moeilijk is om de omvang van de verleende steun vast te stellen als de steun wordt verleend via een risicoschild (34). In overeenstemming met de criteria die in de vaste rechtspraak zijn geformuleerd, kan een steunelement in de vorm van een garantie voor een onderneming in moeilijkheden even hoog zijn als het bedrag dat potentieel door de garantie wordt gedekt, maar kan het van geval tot geval ook lager zijn (35). Zelfs indien een dergelijk steunelement echter ex ante is geraamd op een bedrag van minder dan 8,1 miljard EUR (Rhineland, Havenrock en 1 miljard EUR aan on-balance activaposities), ligt een realistische schatting van de verliezen op 6,8 miljard EUR inmiddels ver boven de schattingen op basis van een worstcasescenario (zie tabel 3, zonder de derde maatregel). De Commissie komt derhalve tot de conclusie dat de omvang van de steun die in het kader van het risicoschild en de kapitaalinjecties is verleend, moet worden gesteld op een bedrag van 8,8 miljard EUR (zie tabel 3, nummers 1 tot en met 3).

(78)

Naast de kapitaalinjectie en de verliescompenserende maatregelen ondersteunde KfW de voortzetting van de onderneming van IKB met twee raamkredieten van elk [> 1] miljard EUR. Deze maatregelen vonden plaats in het kader van de herstructurering en kunnen niet los van de eerste en tweede maatregel worden gezien, zodat KfW het criterium van de particuliere belegger in een markteconomie ook in dit kader niet kan inroepen (36). Het is voor de Commissie niet duidelijk op welke gronden een particuliere belegger een dermate hoog risico op zich zou nemen, met name zonder daarbij een risicobescherming te bedingen. Zou KfW zich gebaseerd hebben op een bepaalde martkbenchmark, dan zou dit zijn weerspiegeld in de omvang van dit steunelement.

(79)

De Commissie stelt vast dat voor het eerste raamkrediet, waarvan reeds volledig gebruik is gemaakt, een vast rentepercentage gold van Euribor plus [< 50] tot [> 50] basispunten terwijl de rente voor het tweede krediet gelijk was aan Euribor plus [> 100] basispunten, en dat voor elk van die kredieten […] voor meer dan 100 % ([…] %) zekerheid is verschaft in de vorm van niet uit portefeuillebeleggingen stammende volwaardige activa die normaliter niet zullen vervallen. De zekerheidsstelling is zodanig vormgegeven dat de zekerheid in geen geval de facto beneden de 100 % zal uitkomen. Hiermee is derhalve voor de beschikbaarstelling van liquiditeiten een grote mate van zekerheid verkregen met een relatief gering kredietrisico. KfW heeft in dit kader dus niet enkel vertrouwd op de financiële kracht van IKB, maar heeft volwaardige zekerheden bedongen.

(80)

De onderliggende risicomarges dienen echter in overeenstemming te zijn met de mededeling van de Commissie over de herziening van de methode waarmee de referentie- en disconteringspercentages worden vastgesteld (37) (hierna: „de mededeling over de referentie- en disconteringspercentages”). Aangezien de rating van de onderneming op basis van het risicoschild is geschied en niet betwist wordt dat het in casu om een onderneming in moeilijkheden gaat (zie overweging 96), dient de Commissie uit te gaan van marges voor ondernemingen in moeilijkheden. Indien een hoge zekerheid is bedongen, bedraagt die marge 400 basispunten (38). De Commissie gaat er derhalve van uit dat het voordeel van het eerste raamkrediet ten bedrage van [> 1] miljard EUR bij een periode van tien maanden (januari tot en met oktober 2008) gemiddeld overeenkomt met [> 300] basispunten. Het voordeel van het tweede, nog niet gebruikte krediet van juli 2008 bedraagt bij een periode van negen maanden (februari tot en met oktober 2008) [> 200] basispunten. De steun die derhalve met deze kredieten verband houdt, bedraagt daarmee voor het eerste raamkrediet […] miljoen EUR en voor het tweede […] miljoen EUR, hetgeen overeenkomt met een totaal bedrag aan steun van […] miljoen EUR.

(81)

Ten aanzien van de door [een bank uit een deelstaat] en [een andere bank uit een deelstaat] verstrekte liquiditeitslijn ziet de Commissie geen aanleiding om aan te nemen dat dit anders dan op markteconomische gronden is geschied en dat IKB daarmee mogelijk is bevoordeeld. De omstandigheden waaronder die liquiditeiten beschikbaar zijn gesteld, met name het feit dat interbancaire transacties tot de dagelijkse normale activiteiten van een bank behoren, de gelijktijdige omvangrijke participatie van particuliere marktdeelnemers alsmede de omstandigheid dat [een bank uit een deelstaat] en [een andere bank uit een deelstaat] deze kredietfaciliteiten niet op aanwijzing van de staat ter beschikking hebben gesteld, leidt tot de conclusie dat er geen aanwijzingen zijn die erop duiden dat deze transacties aan de staat zijn toe te rekenen (39). Dit betekent naar het oordeel van de Commissie dat deze faciliteiten geen staatssteun vormen.

(82)

De Commissie heeft verder onderzocht of er bij de verkoop van IKB aan Lone Star sprake is geweest van staatssteun. Dit zou het geval zijn wanneer blijkt dat IKB onder de marktprijs aan Lone Star is verkocht. Duitsland heeft de Commissie in dit verband van uitgebreide informatie voorzien (zie punt 2.5), waaruit geen aanknopingspunten kunnen worden afgeleid die erop duiden dat de door Lone Star betaalde prijs niet overeenkomt met het hoogste bod dat is gedaan in het kader van een open, transparante, objectieve en onvoorwaardelijke verkoopprocedure. Aangezien dit op grond van de door de Commissie gehanteerde beginselen voor privatiseringen (40) als doorslaggevend criterium moet worden beschouwd, kan worden geconcludeerd dat de verkoop geen steun ten behoeve van Lone Star inhoudt.

(83)

Voorts heeft de Commissie onderzocht of de verkoop extra steun ten gunste van IKB met zich heeft gebracht, hetgeen het geval zou zijn wanneer de liquidatie van IKB voor KfW goedkoper is geweest dan de verkoop van IKB. Onderzocht is derhalve of de transactie op basis van een marktconforme verkoopprocedure is geschied. In dit verband constateert de Commissie dat met de verkoop niet alleen een verkoopprijs tot stand is gekomen, maar dat die ook gepaard is gegaan met aanvullende kapitaalinjecties door KfW die als onderdeel van de verkoopprijs dienen te worden beschouwd. Gerefereerd wordt in dit kader aan de instandhouding van de twee raamkredieten van [> 2,5] miljard EUR, het door KfW verleende krediet met recht van voorrang in verband met de herfinanciering van SIP 2, de vóór de verkoop van IKB tot stand gebrachte overdracht van SIP 1 aan KfW en de inperking van het aansprakelijkheidsrisico […]. KfW heeft deze maatregelen eenduidig genomen om de verkoop van IKB mogelijk te maken en om zoveel mogelijk activaposities op de kortst mogelijke termijn af te stoten. Hoewel KfW op het eerste gezicht een positieve verkoopprijs heeft weten te bedingen, blijkt dat de met de verkoop gepaard gaande maatregelen uiteindelijk hebben geleid tot een negatieve verkoopprijs.

(84)

Hierbij moet ook niet over het hoofd worden gezien dat de betreffende maatregelen hebben plaatsgevonden in het kader van de herstructurering van IKB en derhalve samenhangen met de eerste drie steunmaatregelen. De Commissie kan deze maatregelen dus niet los zien van de eerste drie maatregelen en beoordeelt het door KfW aangevoerde argument van de particuliere investeerder in een markteconomie als niet steekhoudend (41).

(85)

Wat daarvan ook moge zijn, aan het criterium van marktconformiteit bij verkoop lijkt in casu toch al niet te zijn voldaan. Van doorslaggevend belang is uiteindelijk of er een negatieve prijs tot stand is gekomen omdat er door Duitsland geen aanspraak kon worden gemaakt op geloofwaardige extra afwikkelingskosten die een verkoper in een markteconomie wel in aanmerking zou hebben genomen. Zo kan de Commissie met name de geraamde verliezen uit hoofde van het kredietrisico verband houdende met de verleende kredieten in het kader van de stimuleringsactiviteiten niet aanvaarden. Naar het oordeel van de Commissie horen gestructureerde financieringen in het kader van de stimuleringsactiviteiten tot de publieke taak van KfW en kunnen zij niet worden beschouwd als behorende tot de functies die KfW vervult als normale kredietinstelling. De gestructureerde financiering dient dus niet te worden aangemerkt als een kostenpunt dat ook voor een particuliere investeerder in een markteconomie van belang is, aangezien een dergelijke investeerder de betreffende verplichtingen uit hoofde van publiekrechtelijke steunmaatregelen al helemaal niet zou zijn aangegaan (42).

(86)

De Commissie heeft derhalve onderzocht of de steunmaatregelen de facto tot een negatieve prijs hebben geleid. Aangezien het bij de steunmaatregelen niet om daadwerkelijke bijdragen, maar eerder om kredieten en garanties ging, dient net als bij alle andere juridische beoordelingen van staatsteun te worden vastgesteld welk economisch voordeel hierdoor voor IKB is ontstaan.

(87)

Als eerste zijn door KfW nog meer liquiditeiten aan IKB ter beschikking gesteld. Zoals reeds in overweging 77 aangevoerd, is het moeilijk het verschafte voordeel te becijferen aangezien particuliere beleggers eventueel ook bereid zouden zijn geweest om onder bepaalde voorwaarden liquiditeiten te verschaffen, zo lang er maar sprake zou zijn van een risicoafscherming. Na de verkoop van IKB aan Lone Star is het risicoschild opgeheven. De overname van IKB door Lone Star en de vrijgave van de herstructureringssteun en het saneringsplan door de Commissie tonen aan dat een terugkeer naar een winstgevende situatie voor mogelijk werd gehouden. Doordat IKB tijdens de herstructurering officieel werd beschouwd als een onderneming in moeilijkheden, is het gerechtvaardigd de onderneming met het oog op de berekening van het steunelement te kwalificeren als „zwak” (rating B) in de zin van de mededeling over de referentie- en disconteringspercentages (43). Op grond van deze mededeling bedraagt de leningsmarge 220 basispunten, hetgeen betekent dat de tweede liquiditeitslijn [> 100] basispunten en de eerste [> 125] basispunten onder het referentiepercentage liggen. Omgerekend over een periode van […] jaar (oktober 2008 tot en met april […]), komt een en ander uit op een extra bedrag aan staatssteun van [ca. 90] miljoen EUR.

(88)

Ten tweede heeft KfW SIP 1 verkregen voor een bedrag van 1 miljard EUR. De Commissie stelt vast dat de door KfW bedongen prijs [< 10] % lager ligt dan de boekwaarde op basis van de IFRS en dat IKB daarvóór bepaalde onderdelen van de portefeuille heeft weten te verkopen tegen een prijs die boven die IFRS-boekwaarde lag. Gezien de toenmalige marktsituatie zou er nauwelijks een particuliere investeerder bereid of in staat geweest zijn een dergelijke portefeuille te kopen (althans niet in zijn geheel). Het is dan ook logisch dat Lone Star niet geïnteresseerd was in de koop en dat KfW niet in staat was die koop zonder steun van de overheid tot stand te brengen. Niet kan worden uitgesloten dat de portefeuille verder zal moeten worden afgewaardeerd. In een worstcasescenario zal dit de achtergestelde tranche van [< 200] miljoen EUR treffen. Aangezien er geen andere benchmark is, gaat de Commissie ervan uit dat SIP 1 voor KfW een extra risico tot [< 200] miljoen EUR met zich meebrengt.

(89)

Ten derde heeft KfW voor SIP 2 een krediet met recht van voorrang van 775 miljoen EUR ter beschikking gesteld tegen Euribor plus [> 90] basispunten als vergoeding voor de voorrang (d.w.z. dat het krediet als eerste uit de ontvangen opbrengsten wordt terugbetaald). Het krediet is echter verleend aan een SPV dat nog niet bekend is als kredietnemer. Op basis van de mededeling over de referentie- en disconteringspercentages dient het rentepercentage voor een dergelijk SPV ten minste gelijk te zijn aan Euribor plus 400 basispunten (44). Aangezien het echter een krediet met recht van voorrang betreft dat achtergesteld is bij een participatie door IKB en aldus eigenlijk ten goede komt aan IKB, aanvaardt de Commissie in dit geval een leningsmarge van 220 basispunten. Het staatssteunelement verband houdende met de beschikbaarstelling van deze tranche met recht van voorrang van 775 miljard EUR dient te worden begroot op circa [< 30] miljoen EUR ([> 100] basispunten over een periode van […] jaar, te weten van oktober 2008 tot en met […]).

(90)

Ten vierde is als reden voor de overneming van het risico voor […] genoemd dat het risico, indien het samen met IKB zou worden overgenomen, niet in redelijkheid kon worden becijferd. Aangezien het aansprakelijkheidsrisico gering is en uit de verschafte informatie blijkt dat het zeer onwaarschijnlijk is dat het risico daadwerkelijk zal intreden, zou het niet redelijk zijn om dit risico als onderdeel van de verkoop te beschouwen. De geringe omvang van het risico blijkt ook uit het feit dat de accountant hiervoor geen financiële reserve van IKB heeft geëist. Feit blijft natuurlijk dat er een klein risico blijft bestaan in verband met eventuele schadevergoedingen die voort kunnen vloeien uit […]. Aangezien er geen kwantitatieve risico-inschatting is overgelegd, gaat de Commissie ervan uit dat voor de betreffende maatregelen een bedrag van […] EUR moet worden begroot, hetgeen overeenkomt met een risico van […] %.

(91)

In totaal omvatten de door KfW genomen maatregelen in het kader van de verkoop van IKB een bedrag aan staatssteun van 390 miljoen EUR. Dit is [> 250] miljoen EUR meer dan het bedrag van de koopprijs ad [> 100] miljoen EUR, zodat de verkoop van IKB is geschied tegen een negatieve prijs. Dit betekent dat de verkoop van IKB moet worden beschouwd als staatssteun ten gunste van IKB.

(92)

Uit tabel 5 blijkt dat er in het kader van alle getroffen maatregelen een bedrag van 9,155 miljard EUR aan staatsteun is verleend.

Tabel 5

Staatssteun ten gunste van IKB tijdens de herstructurering

(93)

De Commissie houdt vast aan haar standpunt genoemd in het besluit tot inleiding van de procedure dat artikel 87, lid 3, onder b), van het EG-Verdrag in casu niet van toepassing is. Volgens die bepaling mag steun worden verleend om een ernstige verstoring in de economie van een lidstaat op te heffen. De Commissie merkt hierbij op dat het Gerecht in eerste aanleg heeft benadrukt dat artikel 87, lid 3, onder b), van het EG-Verdrag restrictief dient te worden toegepast.

(94)

Het verrichte onderzoek heeft de Commissie gesterkt in haar mening dat de problemen van IKB zijn terug te voeren op ondernemingsspecifieke omstandigheden. De door Duitsland overgelegde informatie heeft de Commissie er voorts niet van kunnen overtuigen dat de systemische effecten van een eventueel faillissement van IKB zodanig groot zijn dat daarvan een „een ernstige verstoring in de economie” van Duitsland als bedoeld in artikel 87, lid 3, onder b), van het EG-Verdrag te verwachten is (45). Het onderhavige geval berust op specifieke problemen bij IKB, zodat gerichte steunmaatregelen nodig zijn die volgens de regels voor ondernemingen in moeilijkheden kunnen worden ingericht. De in casu onderzochte maatregelen kunnen derhalve niet overeenkomstig artikel 87, lid 3, onder b), van het EG-Verdrag als verenigbaar met de gemeenschappelijke markt worden verklaard.

(95)

Uit de resultaten van het onderzoek kon worden geconcludeerd dat de maatregelen kunnen worden beschouwd als met de gemeenschappelijke markt verenigbare herstructureringssteun aangezien aan alle voorwaarden van de richtsnoeren is voldaan. Dit betekent dat verder geen onderzoek hoeft plaats te vinden naar de vraag of de maatregelen wellicht ook aangemerkt kunnen worden als reddingssteun. De Commissie heeft dit overigens al in het besluit tot inleiding van de procedure aangegeven vanwege het onomkeerbare karakter van het risicoschild.

(96)

Naar het oordeel van de Commissie was IKB een onderneming in moeilijkheden in de zin van punt 9 van de communautaire richtsnoeren en zou IKB zonder de tussenkomst van KfW hoogstwaarschijnlijk niet in staat zijn geweest om de liquiditeitscrisis veel langer het hoofd te bieden. De dreigende verliezen zouden tot de sluiting van de bank hebben geleid, waarmee voldaan is aan de voorwaarde genoemd in punt 10, onder c), van de richtsnoeren. Duitsland heeft tegen dit standpunt, dat ook reeds in het besluit tot inleiding van de procedure is verwoord, geen bezwaren geuit.

(97)

Uit het onderhavige onderzoek is gebleken dat de herstructurering zal leiden tot een herstel van de levensvatbaarheid van IKB op langere termijn. De Commissie is van oordeel dat de verkoop van IKB aan Lone Star van doorslaggevend belang is voor het oplossen van de opgetreden problemen en voor een positieve bedrijfseconomische ontwikkeling van de bank.

(98)

Voorts blijkt uit het onderhavige onderzoek dat IKB zijn onderneming opnieuw heeft georganiseerd. De verliesgevende activiteiten zijn afgestoten en er wordt niet langer belegd in portefeuilles. Bovendien zal de bank zich voortaan weer richten op haar kernactiviteit: cliënten uit het midden- en kleinbedrijf. De activiteiten op het gebied van gestructureerde financiering blijven bestaan om te kunnen voldoen aan de behoefte van de zakelijke cliënten, maar dit neemt niet weg dat [> 20] % van dit segment alsmede alle activiteiten op het gebied van de vastgoedfinanciering worden opgeheven. Ook heeft IKB maatregelen genomen om het risicobeheer te verbeteren en zijn de risicoposities aanzienlijk verminderd. IKB heeft hiermee alle interne maatregelen genomen die noodzakelijk zijn om een nieuwe weg in te slaan.

(99)

Daarnaast heeft de Commissie nota genomen van het feit dat in het herstructureringsplan van IKB gestreefd wordt naar een duurzaam herstel van de levensvatbaarheid van IKB op langere termijn. Uit het plan, dat gebaseerd is op gefundeerde marktontwikkelingsprognoses, kan worden afgeleid dat het gekozen ondernemingsmodel succesvol kan zijn. De tier 1-ratio van […] % en de cost income ratio van […] %, welke tegen 2011 gerealiseerd dienen te worden, duiden op een solide basis van het ondernemingsplan. De relatief lage rentabiliteit van het eigen vermogen van […] % (2012) moet gezien worden in samenhang met de relatief hoge tier 1-ratio van IKB, die als onmisbaar vangnet fungeert. De Commissie neemt ook kennis van de aanzienlijke kostenbesparingen die voor 2011 gerealiseerd moeten worden. Verder heeft de Commissie de uitgangspunten voor het herstructureringsplan onderzocht en heeft zij geen enkel twijfel over het realistische karakter ervan.

(100)

Uit het herstructureringsplan blijkt dat de bank zelfs in het ongunstigste geval een positieve bedrijfseconomische ontwikkeling kan realiseren met een positieve rentabiliteit van het eigen vermogen. Ook in dat geval kan de bank een tier 1-ratio van […] % verwezenlijken en daarmee een goede basis voor verdere ontwikkeling creëren.

(101)

De twijfel die de Commissie had of de steun tot het strikt noodzakelijke minimum beperkt was gebleven, kon uit de weg worden geruimd. De Commissie kan thans concluderen dat de steun tot het noodzakelijke minimum beperkt is gebleven en dat in overeenstemming met de richtsnoeren een belangrijke bijdrage aan de herstructurering is geleverd. Meer dan 50 % van de kosten van de herstructurering wordt met eigen middelen gefinancierd.

(102)

De kosten van de herstructurering omvatten een aantal verliesposten (verliezen uit de portefeuilles, verliezen uit hoofde van de hogere financieringskosten, verliezen wegens de inkrimping van de activiteiten en verliezen bij de verkoop van activa) alsmede kosten verband houdende met het inrichten van het risicoschild, personeelsreorganisatiekosten, beheerskosten en de kosten voor (juridische) adviesdiensten. De Commissie twijfelt niet aan het door Duitsland gestelde in overweging 52 dat met deze kosten een bedrag van [> 15] miljard EUR gemoeid is. Ook erkent de Commissie dat het bij de herfinanciering van SIP 1 en het krediet dat met recht van voorrang voor SIP 2 is verleend, om herstructureringskosten gaat, aangezien deze instrumenten noodzakelijk zijn voor het herstel van de levensvatbaarheid op langere termijn. De totale kosten kunnen derhalve op circa [> 17] miljard EUR worden geraamd.

(103)

De herstructurering van IKB kan overeenkomstig het bepaalde in punt 43 van de richtsnoeren worden gefinancierd door steun, met eigen middelen van de begunstigde, door de verkoop van activa, uit middelen van de aandeelhouders en door externe financiering tegen marktvoorwaarden.

(104)

Een belangrijke bijdrage aan de herstructurering van de portefeuilles wordt geleverd door de onderneming zelf en door de vroegere en de nieuwe particuliere aandeelhouders; het gaat in dit verband met name om de participatie door de bankenverenigingen, om eigen middelen van IKB (46) en om de kapitaalinjectie door Lone Star. Omzetverlies en door de crisis teweeg gebrachte inkrimpingen van de bedrijfsactiviteiten kunnen echter niet als eigen bijdrage worden aangemerkt, want het moet volgens punt 43 van de richtsnoeren gaan om een reële, d.w.z. actuele bijdrage. Uit deze categorie bedraagt de eigen bijdrage daarmee circa […] miljard EUR ([> 20] %).

(105)

Wanneer rekening wordt gehouden met de opbrengsten uit de compenserende maatregelen, valt er een aanzienlijke toename van dat bedrag te zien tot ten minste 50 %. Het gaat hierbij om activaposities met een nominale waarde van [> 15] miljard EUR (zie tabel 4). De Commissie kan dit bedrag echter niet in zijn geheel als eigen bijdrage beschouwen. Ten eerste wordt een deel van de activiteiten van IKB Luxemburg in Düsseldorf overgenomen ([…] miljard EUR), zodat de Luxemburgse transactie slechts een gedeeltelijke verkoop betreft. Ten tweede wordt een deel van de opbrengsten niet door actieve verkopen gerealiseerd maar pas tegen de vervaldatum van de betreffende activa. Ten derde is niet duidelijk tegen welke prijs de activaposities kunnen worden afgewikkeld. […]. Duitsland heeft echter voldoende argumenten naar voren gebracht om de Commissie ervan te overtuigen dat door de actieve afwikkeling van de activaposities in de nabije toekomst ten minste [< 5] miljard EUR kan worden ingebracht (47). De Commissie zal de ontwikkelingen in het oog houden om zeker te stellen dat er inderdaad een voldoende eigen bijdrage wordt geleverd en de steun daadwerkelijk tot het strikt noodzakelijke minimum wordt beperkt.

(106)

De vervreemding van de activaposities heeft een dubbel effect. Enerzijds wordt het volume van risicovolle activa gereduceerd zodat kapitaal vrijkomt en de kapitalisatiegraad wordt verhoogd; anderzijds wordt door de vervreemding liquiditeit geschapen die kan worden aangewend voor de financiering van de herstructurering of voor het versterken van de liquiditeitspositie (48). Zoals reeds in de vorige overweging toegelicht, gaat het bij deze middelen deels om verwachte kapitaalstromen, terwijl een deel reeds gerealiseerd is en een verder deel in de nabije toekomst zal worden gerealiseerd. Zelfs indien de verwachte kapitaalstromen, die pas in 2011 gerealiseerd kunnen worden, buiten beschouwing worden gelaten en zelfs wanneer er voorzichtig van uitgegaan wordt dat niet alle verwachte opbrengsten volledig gerealiseerd zullen worden, komt de Commissie tot de conclusie dat voldaan is aan de in dit opzicht gestelde voorwaarde om van een mededingingsrechtelijk onbezwaarlijke herstructurering te kunnen spreken, te weten een eigen bijdrage van ten minste 50 %.

(107)

De Commissie is tot deze conclusie gekomen op grond van de volgende overwegingen.

Tabel 6

Eigen bijdrage

(108)

De Commissie is er na het onderzoek van overtuigd dat voldoende maatregelen zijn getroffen om de mogelijke ongunstige effecten van de steun voor het handelsverkeer zoveel mogelijk te beperken.

(109)

De Commissie stelt vast dat IKB een van zijn activiteiten volledig opgeeft en zijn meest winstgevende activiteit, gestructureerde financiering, met [20 - 30] % inkrimpt.

(110)

De Commissie kan niet accepteren dat het grootste deel van de inkrimping (te weten de afwikkeling van portefeuillebeleggingen ten bedrage van 18,3 miljard EUR) wordt voorgesteld als compenserende maatregel, aangezien de inkrimpingsmaatregelen noodzakelijk zijn om de levensvatbaarheid van IKB op langere termijn te herstellen. Volgens punt 40 van de richtsnoeren kunnen maatregelen van deze aard niet als compenserende maatregelen worden aangemerkt.

(111)

Desalniettemin kan gesteld worden dat de verdere inkrimpingen ter hoogte van [> 10] miljard EUR overeenkomen met circa [25] % van het balanstotaal na aftrek van de portefeuillebeleggingen (namelijk [> 10] miljard EUR van 45,2 miljard EUR) (49). Hoewel de exit uit de portefeuilles niet als compenserende maatregel kan worden aanvaard, heeft die exit toch gevolgen voor de omvang van de bank en haar bedrijfsactiviteiten. Op grond van de door Duitsland voorgestelde maatregelen wordt het balanstotaal van IKB met 47,2 % verlaagd (18,3 miljard EUR aan portefeuillebeleggingen en [> 10] miljard EUR aan compenserende maatregelen minus een groeimarge van […] miljard EUR op een balanstotaal van 63,5 miljard EUR).

(112)

De Commissie wijst er verder op dat met de daling van het balanstotaal tot 33,5 miljard EUR tegen het einde van de herstructureringsperiode (30 september 2011) wordt gewaarborgd dat de sluitingen en vervreemdingen niet teniet worden gedaan door de wederopbouw van activiteiten in andere onderdelen van de bank.

(113)

Voorts geldt dat de vroegere aandeelhouders en managers van de bank niet meer bij de activiteiten van IKB betrokken zijn, waarmee een belangrijk signaal is gegeven voor de strijd tegen de „moral hazard”. Ook is de bank verkocht via een open, objectieve biedingsprocedure waarin de mededingers in de bancaire sector de mogelijkheid werd geboden de bank te verkrijgen, wat als zodanig al als een soort compensatie kan worden beschouwd voor de verstoring van de mededinging als gevolg van de steun.

(114)

In hun geheel bezien staan de compenserende maatregelen in verhouding tot de mededingingsverstorende effecten van de aan IKB verleende steun en wordt er met die maatregelen voor gezorgd dat de ongunstige effecten van de steun voor het handelsverkeer zoveel mogelijk worden beperkt.

(115)

Het is wel noodzakelijk dat de Commissie over de voortgang van de omzetting van deze compenserende maatregelen op de hoogte wordt gehouden.

(116)

De Commissie stelt vast dat de onderzochte steunmaatregelen zijn doorgevoerd in strijd met het bepaalde in artikel 88, lid 3, van het EG-Verdrag. De Commissie komt echter tot de conclusie dat het bij de betreffende maatregelen om herstructureringssteun gaat die op grond van het bepaalde in artikel 87, lid 3, onder c), van het EG-Verdrag kan worden aangemerkt als verenigbaar met de gemeenschappelijke markt indien aan de ter zake gestelde voorwaarden wordt voldaan,