Προς μια θεματική στρατηγική σχετικά με την αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων

H Επιτροπή θέτει τις βάσεις μιας θεματικής στρατηγικής που αποβλέπει στον περιορισμό των επιπτώσεων των φυτοφαρμάκων στην υγεία του ανθρώπου και στο περιβάλλον και, γενικότερα, στην πλέον αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων και στη σημαντικά γενικότερη μείωση των κινδύνων και χρήσεων, εξασφαλίζοντας, εκ παραλλήλου, την αναγκαία προστασία των καλλιεργειών.

ΠΡΑΞΗ

Ανακοίνωση της Επιτροπής, της 1ης Ιουλίου 2002, προς το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή - Προς μια θεματική στρατηγική για αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων [COM(2002) 349 τελικό - Δεν έχει δημοσιευθεί στην Επίσημη Εφημερίδα].

ΣΥΝΟΨΗ

Πλαίσιο

Το 6ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον (6ο ΠΔΠ), που ενέκριναν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο στις 22 Ιουλίου 2002, προβλέπει τη χάραξη θεματικής στρατηγικής για την αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων.

Το νομοθετικό πλαίσιο στο οποίο γίνεται αναφορά στο 6οΠΔΠ, και ιδίως η οδηγία 91/414/ΕΟΚ και οι οδηγίες για τα κατάλοιπα που ανευρίσκονται στα τρόφιμα, είναι προσανατολισμένα στην αρχή και στο τέλος του κύκλου ζωής των φυτοφαρμάκων, δηλαδή στην έγκριση των ουσιών που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν σε φυτοφαρμακευτικά προϊόντα (ΦΦΠ) πριν από τη θέση τους σε κυκλοφορία (πρόληψη στην πηγή) και στον καθορισμό μέγιστων ορίων καταλοίπων (ΜΟΚ) για τα τρόφιμα και τις ζωοτροφές. Οι οδηγίες αυτές τελούν υπό επανεξέταση.

Η θεματική στρατηγική θα λειτουργήσει λοιπόν συμπληρωματικά ως προς το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο και θα επικεντρωθεί στη φάση της χρήσης των φυτοφαρμακευτικών προϊόντων.

Ορισμοί και πεδίο εφαρμογής της ανακοίνωσης

Ο όρος «φυτοφάρμακα» αποτελεί γενική ονομασία που καλύπτει όλες τις ουσίες ή προϊόντα που προσβάλλουν επιβλαβείς οργανισμούς. Μεταξύ των φυτοφαρμάκων πρέπει να είναι σαφής η διάκριση μεταξύ:

• των φυτοφαρμακευτικών προϊόντων. Πρόκειται για δραστικά συστατικά και για παρασκευάσματα που περιέχουν ένα ή περισσότερα δραστικά συστατικά που χρησιμοποιούνται για την προστασία των φυτών ή των φυτικών προϊόντων από επιβλαβείς οργανισμούς ή προκειμένου να προληφθεί η δράση των εν λόγω οργανισμών. Τα ΦΦΠ χρησιμοποιούνται ιδίως στη γεωργία·
• των βιοκτόνων. Πρόκειται για δραστικά συστατικά και παρασκευάσματα που περιέχουν ένα ή περισσότερα δραστικά συστατικά που χρησιμοποιούνται σε μη γεωργικούς τομείς, λόγου χάριν σε εφαρμογές όπως η συντήρηση/προστασία του ξύλου, η απολύμανση ή ορισμένες οικιακές χρήσεις.

Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την έγκριση του 6ου ΠΔΠ αναφέρει σαφώς ότι, μολονότι ο χρησιμοποιούμενος όρος είναι «φυτοφάρμακα», πρόκειται στην πραγματικότητα για ΦΦΠ. Κατά συνέπεια, η παρούσα ανακοίνωση αφορά κατά προτεραιότητα τη χρήση των ΦΦΠ. Εάν, στη συνέχεια, κριθεί αναγκαία η λήψη ανάλογων μέτρων για τα βιοκτόνα, αυτά θα ενσωματωθούν στη θεματική στρατηγική.

Χρήση των ΦΦΠ: ποσότητα, πλεονεκτήματα, κόστος και κίνδυνοι που συνδέονται με τη χρήση τους

Ποσότητα. Η γεωργία αποτελεί -μακράν- τον μεγαλύτερο χρήστη ΦΦΠ. Με 320.000 τόνους περίπου δραστικών συστατικών που πωλούνται κάθε χρόνο, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αντιπροσωπεύει σήμερα το ένα τέταρτο της παγκόσμιας αγοράς. Οι κυριότεροι τύποι προϊόντων είναι τα μυκητοκτόνα (43% περίπου της αγοράς), ακολουθούμενοι από τα ζιζανιοκτόνα (36%), τα εντομοκτόνα (12%) και τα άλλα φυτοφάρμακα (9%). Η ευρωπαϊκή βιομηχανία ΦΦΠ αποτελεί έναν σημαντικό εργοδότη στην Ευρώπη (περίπου 35.000 άτομα).

Πλεονεκτήματα. Η χρήση των ΦΦΠ αποφέρει σημαντικά οικονομικά οφέλη. Οι αγρότες τα χρησιμοποιούν για να βελτιώσουν ή για να διατηρήσουν τα επίπεδα των αποδόσεων, αίροντας ή περιορίζοντας τον ανταγωνισμό με τα ζιζάνια και τις επιθέσεις καταστρεπτικών παρασίτων, καθώς και για τον περιορισμό των αναγκαίων εργατικών χεριών. Επίσης, τα ΦΦΠ διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο, διότι εξασφαλίζουν, κάθε χρόνο, μια αξιόπιστη τροφοδοσία σε γεωργικά προϊόντα σε χαμηλές τιμές, γεγονός που τα καθιστά προσιτά σε όλους τους καταναλωτές. Επίσης, η χρήση ΦΦΠ περιορίζει τη ζήτηση εκτάσεων γης για καλλιέργειες διατροφής. Έτσι, απελευθερώνει εκτάσεις για άλλες χρήσεις όπως η ψυχαγωγία, τα φυσικά πάρκα ή η προστασία της βιοποικιλότητας. Πάντως, δεν υπάρχουν αριθμητικά στοιχεία για το σύνολο της ΕΕ που να επιτρέπουν την ποσοτικοποίηση των εν λόγω οφελών.

Κίνδυνοι και κόστος που συνδέονται με τη χρήση τους. Τα φυτοφάρμακα είναι χημικά προϊόντα που απαιτούν ιδιαίτερη παρακολούθηση, αφού οι ιδιότητες των περισσότερων από αυτά τα καθιστούν επικίνδυνα για την υγεία και για το περιβάλλον.

Οι κίνδυνοι για την υγεία του ανθρώπου και των ζώων έγκεινται στην υψηλή τοξικότητα ορισμένων ΦΦΠ. Οι κίνδυνοι μπορούν να προέλθουν είτε από απευθείας έκθεση (βιομηχανικοί εργάτες που παράγουν τα φυτοφάρμακα και χρήστες) είτε από έμμεση έκθεση (καταναλωτές και πρόσωπα παρόντα στους τόπους χρήσης). Οι χρόνιες επιπτώσεις της έκθεσης στα ΦΦΠ -και οι οποίες είναι δυνατόν να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία των εκτιθέμενων πληθυσμών- είναι ιδίως αυτές που συνδέονται με τη βιοσυσσώρευση και την ανθεκτικότητα (δυσαποδομησιμότητα) των ουσιών, με τις μη αναστρέψιμες επιδράσεις τους, όπως είναι η καρκινογένεση, η μεταλλαξιογένεση, η γονιδιοτοξικότητα ή οι αρνητικές επιδράσεις τους στο ανοσοποιητικό ή στο ενδοκρινικό σύστημα των θηλαστικών, ιχθύων ή πτηνών.

Εις ό,τι αφορά τους περιβαλλοντικούς κινδύνους, η κονιοποίηση, η απόπλυση και οι επιφανειακές ροές αποτελούν σημειακές πηγές ανεξέλεγκτης διασποράς ΦΦΠ στο περιβάλλον, που επιφέρουν ρύπανση του εδάφους και των υδάτων. Επίσης, η χρήση ΦΦΠ μπορεί να έχει έμμεσες συμπληρωματικές επιπτώσεις στα οικοσυστήματα όπως, π.χ., τον περιορισμό της βιοποικιλότητας. Στην πράξη, είναι εξαιρετικά δύσκολη η ποσοτικοποίηση των ανεπιθύμητων επιδράσεων της χρήσης φυτοφαρμάκων. Ως εκ τούτου, δεν είναι δυνατόν να εκφραστεί αριθμητικά το συνολικό κόστος της χρήσης φυτοφαρμάκων στην ΕΕ.

Στόχοι της θεματικής στρατηγικής

Η παρούσα ανακοίνωση συνιστά ένα σημαντικό βήμα στη χάραξη της θεματικής στρατηγικής για την αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων. Ακολουθούν οι στόχοι που καθόρισαν το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: στην ανακοίνωση υποδεικνύονται, για καθέναν από αυτούς, κάποιες κατευθύνσεις και μέτρα εκπλήρωσης των εν λόγω στόχων, ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η έναρξη του διαλόγου στην προκείμενη φάση διαβουλεύσεων:

Στόχος 1. Περιορισμός, στο ελάχιστο, των κινδύνων που συνιστούν τα φυτοφάρμακα για την υγεία και για το περιβάλλον, με τα ακόλουθα μέτρα:

• κατάρτιση εθνικών σχεδίων περιορισμού των κινδύνων και της εξάρτησης εις ό,τι αφορά τη χημική καταπολέμηση·
• περιορισμός ειδικών κινδύνων όπως είναι η ρύπανση των υδατορρευμάτων, των τάφρων και των περιοχών υδροσυλλογής, και λήψη μέτρων σχετικά με τη χημική καταπολέμηση στις περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές·
• βελτίωση της γνώσης των κινδύνων, με τη βοήθεια των ακόλουθων μέτρων: παρακολούθηση της υγείας των χρηστών και ιδίως των ομάδων υψηλής επικινδυνότητας, όπως, π.χ., των ατόμων που εργάζονται στον γεωργικό τομέα και των ευαίσθητων καταναλωτών· συλλογή στοιχείων για τα περιστατικά που είχαν επιπτώσεις στην υγεία και στο περιβάλλον των εργαζομένων και των ιδιωτών χρηστών· συγκέντρωση και ανάλυση οικονομικών στοιχείων σχετικών με τη χρήση των ΦΦΠ και των εναλλακτικών λύσεων·
• έναρξη νέων εργασιών έρευνας και ανάπτυξης για τις μεθόδους χρήσης και φύλαξης των λιγότερο επικίνδυνων ΦΦΠ.

Στόχος 2. Ενίσχυση των ελέγχων όσον αφορά τη χρήση και τη διάθεση/διανομή των φυτοφαρμάκων:

• κοινοποίηση στις εθνικές αρχές, εκ μέρους των παραγωγών και των διανομέων ΦΦΠ, των παραγόμενων και εισαγόμενων/εξαγόμενων ποσοτήτων ΦΦΠ·
• ενίσχυση των εν εξελίξει εργασιών συλλογής δεδομένων σχετικών με τη χρήση (ποσότητες ΦΦΠ που χρησιμοποιούνται ανά καλλιέργεια/προϊόν, επιφάνεια, ημερομηνία χρήσης κ.λπ.)·
• συντονισμένη ενίσχυση του συστήματος που στηρίζεται στο άρθρο 17 της οδηγίας 91/414/ΕΟΚ (επιθεωρήσεις/παρακολούθηση της χρήσης και διανομής/διάθεσης ΦΦΠ από τους χονδρεμπόρους, λιανεμπόρους και αγρότες)·
• θέσπιση τακτικού και ασφαλούς συστήματος συλλογής, δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης και ελεγχόμενης καταστροφής των συσκευασιών ΦΦΠ και των μη χρησιμοποιηθέντων προϊόντων·
• θέσπιση συστήματος τακτικής τεχνικής επιθεώρησης του υλικού διασποράς (ψεκαστήρες)·
• εγκατάσταση συστήματος υποχρεωτικής εκπαίδευσης, ευαισθητοποίησης, κατάρτισης και πιστοποίησης για όλους τους χρήστες ΦΦΠ (αγρότες, τοπική αυτοδιοίκηση, εργαζόμενοι, διανομείς, έμποροι και εκλαϊκευτικοί φορείς).

Στόχος 3. Περιορισμός των επιπέδων των επιβλαβών δραστικών ουσιών, ιδίως με την αντικατάσταση των πλέον επικίνδυνων εξ αυτών από ασφαλέστερες εναλλακτικές (συμπεριλαμβανομένων των μη χημικών): ο στόχος αυτός θα επιτευχθεί κυρίως χάρη στην ταχύτερη εφαρμογή της οδηγίας 91/414/ΕΟΚ, και ειδικότερα μέσω του οικείου προγράμματος επανεξέτασης των παλαιών δραστικών ουσιών και θέσπισης της εν λόγω αρχής στο κείμενο της ίδιας της οδηγίας, χάρη στην προγραμματισμένη αναθεώρησή της στο αμέσως προσεχές μέλλον.

Στόχος 4. Ενθάρρυνση της στροφής σε γεωργικές πρακτικές χρήσεως περιορισμένων ή και μηδενικών ποσοτήτων φυτοφαρμάκων, ιδίως μέσω της περαιτέρω ευαισθητοποίησης των χρηστών, της προαγωγής της υιοθέτησης δεοντολογικών κωδίκων και της προαγωγής της ανάλυσης των δυνατοτήτων που παρέχονται από τη χρήση χρηματοδοτικών μέσων:

• προαγωγή και τελειοποίηση εναλλακτικών, έναντι της χημικής, λύσεων· εξέταση των δυνατοτήτων προσφυγής στις τεχνολογίες γενετικής τροποποίησης, όταν η εφαρμογή τους θεωρείται ότι δεν εγκυμονεί καθόλου κινδύνους για την υγεία και για το περιβάλλον· προαγωγή ορθών πρακτικών και περαιτέρω ανάπτυξη αγροτικών δεοντολογικών κωδίκων που ενσωματώνουν τις αρχές της ολοκληρωμένης καταπολέμησης των επιβλαβών οργανισμών· περαιτέρω ενθάρρυνση της χρηματοδότησης από τα κράτη μέλη και της, εκ μέρους των αγροτών, λήψης μέτρων αγροτικής ανάπτυξης και μέτρων σχετικών με την κατάρτιση και με συναφή ζητήματα·
• κυρώσεις στους χρήστες, με τη μείωση ή το μηδενισμό των ενισχύσεων που χορηγούνται στο πλαίσιο των προγραμμάτων ενίσχυσης·
• θέσπιση ειδικών φόρων στα ΦΦΠ, προκειμένου να ευαισθητοποιηθούν οι ενδιαφερόμενοι στις δυσμενείς επιπτώσεις μιας υπέρ το δέον εντατικής χρήσης ΦΦΠ και να περιοριστεί η εξάρτηση της σύγχρονης γεωργίας από τα χημικά προϊόντα·
• εναρμόνιση των φορολογικών συντελεστών επί της προστιθεμένης αξίας στα ΦΦΠ (κυμαίνονται μεταξύ 3 και 25%, ανάλογα με το κράτος μέλος).

Στόχος 5. Εγκατάσταση διαφανούς συστήματος κοινοποίησης και παρακολούθησης της προόδου που επιτυγχάνεται και, ιδίως, καθορισμός των κατάλληλων δεικτών:

• περιοδική υποβολή εκθέσεων σχετικών με τα εθνικά προγράμματα περιορισμού των κινδύνων·
• ανάπτυξη κατάλληλων δεικτών για την παρακολούθηση και τον καθορισμό ποσοτικών στόχων.

Υποψήφιες για προσχώρηση χώρες

Το πρόβλημα της διαχείρισης των ληγμένων αποθεμάτων φυτοφαρμάκων σε πολλές υποψήφιες για προσχώρηση χώρες έχει τεθεί επανειλημμένως στο πλαίσιο της διεύρυνσης της ΕΕ. Πράγματι, η ισχύς σημαντικών αχρησιμοποίητων -ακόμη- ποσοτήτων φυτοφαρμάκων σε περισσότερες υποψήφιες για προσχώρηση χώρες ενδέχεται να έχει λήξει όταν έρθει η στιγμή της προσχώρησης. Φαίνεται εξάλλου ότι υπάρχουν ήδη σημαντικά αποθέματα ληγμένων φυτοφαρμάκων. Ελλείψει κατάλληλων μέτρων, ενδέχεται οι υποψήφιες για προσχώρηση χώρες να μην διαθέτουν κατάλληλους αποτεφρωτές οι οποίοι να τηρούν τα επιβεβλημένα όρια εκπομπής, εξ ου και η ανάγκη εκσυγχρονισμού των εγκαταστάσεων αποτέφρωσης ή μεταφοράς των φυτοφαρμάκων αυτών. Μέρος των ληγμένων φυτοφαρμάκων θα καλυφθεί από τη Σύμβαση της Στοκχόλμης για τους ανθεκτικούς οργανικούς ρύπους (ΑΟΡ), ίσως όμως αποδειχθεί αναγκαία η συμπληρωματική ενίσχυση των υποψήφιων για προσχώρηση χωρών.

Διεθνείς πτυχές

Η Κοινότητα και τα κράτη μέλη καλούνται να συμβάλουν στην ασφαλή χρήση των ΦΦΠ στις αναπτυσσόμενες χώρες και στα Νέα Ανεξάρτητα Κράτη (ΝΑΚ), αξιολογώντας και παρακολουθώντας στενότερα τις οικείες εξαγωγές και τις δωρεές χημικών προϊόντων, υιοθετώντας μέτρα κατάρτισης των εμπλεκόμενων μερών και ελέγχου της χρήσης, της φύλαξης και αποθήκευσης των ΦΦΠ, και συμβάλλοντας στη διαχείριση των ληγμένων αποθεμάτων φυτοφαρμάκων, προάγοντας την επέκταση των δυνατοτήτων και την ανταλλαγή πληροφοριών. Η πλήρης εφαρμογή των συμβάσεων του Ρότερνταμ (προηγούμενη συγκατάθεση εν επιγνώσει) και της Στοκχόλμης (ανθεκτικοί οργανικοί ρύποι) θα αποτελέσει, εν προκειμένω, σημαντικό βήμα. Πρέπει επίσης να ενισχυθεί η ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών στόχων στην αναπτυξιακή πολιτική και να προωθηθεί η υλοποίηση των στόχων του διακυβερνητικού φόρουμ για τη χημική ασφάλεια.

Εφαρμογή της στρατηγικής

Βάσει των αναλύσεων που επιχειρήθηκαν στην ανακοίνωση και του αποτελέσματος της τρέχουσας διαδικασίας διαβουλεύσεων, η Επιτροπή θα προτείνει, στις αρχές του 2004, όλα τα αναγκαία μέτρα στο πλαίσιο μιας κοινοτικής θεματικής στρατηγικής σχετικά με την αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων.

Για την υλοποίηση της στρατηγικής αυτής, η Κοινότητα και τα κράτη μέλη μπορούν να προσφύγουν σε διάφορα μέσα: νομικώς δεσμευτικά μέσα, οικονομικά κίνητρα, έρευνα ή μέτρα εθελοντικής εφαρμογής. Μπορούν επίσης να καταλήξουν σε συνδυασμό των εν λόγω διαφόρων τύπων μέσων. Πολλά από τα μέτρα αυτά θα μπορούσαν να ενσωματωθούν επωφελώς σε υφιστάμενες ή υπό διαμόρφωσιν πολιτικές, όπως η προστασία των υδάτων, η προστασία της υγείας και των καταναλωτών και η κοινή αγροτική πολιτική.

ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ

Ανακοίνωση της Επιτροπής, της 12ης Ιουλίου 2006, με τίτλο: «Θεματική στρατηγική για την αειφόρο χρήση των φυτοφαρμάκων» [COM(2006) 372 τελικό - Δεν έχει δημοσιευθεί στην Επίσημη Εφημερίδα].

Η παρούσα στρατηγική περιλαμβάνει, αφενός, τα μέτρα που εντάσσονται στα κείμενα νομοθετικά μέτρα καθώς και στις ισχύουσες πολιτικές και, αφετέρου, μέτρα που δεν μπορούν να ενταχθούν στα υφιστάμενα μέτρα και που αποτελούν το αντικείμενο πρότασης οδηγίας που υποβάλλεται παράλληλα. Τα μέτρα αυτά αποβλέπουν στην επίτευξη των πέντε στόχων που καθορίστηκαν ανωτέρω στην ανακοίνωση του 2002.

Ημερομηνία τελευταίας τροποποίησης: 12.04.2007