Στη συνέχεια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Τάμπερε και στο πλαίσιο της παρακολούθησης της στρατηγικής της Λισσαβόνας, η Επιτροπή στην παρούσα ανακοίνωση διατυπώνει προτάσεις για την υποστήριξη της εφαρμογής αποτελεσματικών πολιτικών όσον αφορά την ενσωμάτωση υπηκόων τρίτων χωρών. Στο κείμενο αυτό καλύπτεται το σημερινό νομικό πλαίσιο της ενσωμάτωσης, οι προσεγγίσεις που εφαρμόζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο καθώς και οι μελλοντικοί προσανατολισμοί και οι στρατηγικές προτεραιότητες.

Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών σχετικά με τη μετανάστευση, την ένταξη και την απασχόληση [COM (2003) 336 τελικό - Δεν έχει δημοσιευθεί στην Επίσημη Εφημερίδα].

Η παρούσα ανακοίνωση επιτρέπει στην Επιτροπή να ολοκληρώσει την αποστολή που της είχε ανατεθεί από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Τάμπερε και συγκεκριμένα να διατυπώσει αναλυτικές προτάσεις για την εφαρμογή μιας κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής ασύλου και μετανάστευσης. Μέχρι τώρα, έχουν διατυπωθεί συγκεκριμένες προτάσεις σε τρεις από τους τέσσερις τομείς που είχαν επισημανθεί στο Τάμπερε (εταιρική σχέση με τις χώρες καταγωγής, κοινό ευρωπαϊκό σύστημα ασύλου, διαχείριση των μεταναστευτικών ροών).

Η τελευταία πτυχή, που αφορά τα ζητήματα που συνδέονται με την ένταξη, καλύπτεται στην παρούσα ανακοίνωση.

Η ανακοίνωση αυτή εξετάζει επίσης, σύμφωνα με τη δέσμευση που είχε αναληφθεί στην έκθεση της άνοιξης του 2003, το ρόλο που καλείται να διαδραματίσει η μετανάστευση όσον αφορά την επιτυχία των στόχων της Λισσαβόνας.

Το σημερινό πλαίσιο της κοινωνικής ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Το Τάμπερε και το νομοθετικό πλαίσιο στο επίπεδο της Ένωσης

Στη συνέχεια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Τάμπερε που είχε ζητήσει να θεσπισθεί μια σθεναρότερη πολιτική κοινωνικής ένταξης, η Ένωση εφοδιάσθηκε με ένα σύνολο μέσων που επιτρέπουν τη διευκόλυνση της κοινωνικής ένταξης στους ακόλουθους τομείς:

Μέτρα που έλαβε η Ένωση για να υποστηρίξει την κοινωνική ένταξη, την απασχόληση και την κοινωνική συνοχή

Με βάση την εντολή της Λισσαβόνας, η Ένωση καθόρισε ανοικτές μεθόδους συντονισμού στους τομείς της απασχόλησης και της κοινωνικής ένταξης.

Η ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση, τα εθνικά σχέδια δράσης κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού καθώς και η ενίσχυση των ανταλλαγών πληροφοριών και βέλτιστων πρακτικών εντάσσονται σε αυτή την κίνηση.

Ορισμένα χρηματοδοτικά μέσα και άλλες πρωτοβουλίες της Ένωσης παρέχουν άμεση ή έμμεση στήριξη στην κοινωνική ένταξη των μεταναστών: τα Διαρθρωτικά Ταμεία, και συγκεκριμένα το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και ορισμένες καινοτόμες δράσεις (EQUAL και URBAN). Τέλος, στο πλαίσιο της κατάρτισης μιας κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής στον τομέα του ασύλου, το Συμβούλιο δημιούργησε ένα Ευρωπαϊκό Ταμείο για τους Πρόσφυγες που αποσκοπεί στην προώθηση της κοινωνικής και οικονομικής ένταξης των προσφύγων.

Εθνικές προσεγγίσεις για την κοινωνική ένταξη

Η πλειονότητα των κρατών μελών έχει καταβάλει μεγάλες προσπάθειες για την ανάπτυξη εθνικών πολιτικών κοινωνικής ένταξης. Ωστόσο, πολλοί θεωρούν ότι οι πολιτικές που έχουν εφαρμοσθεί μέχρι τώρα δεν είναι επαρκώς αποτελεσματικές και διαπιστώνουν ότι εξακολουθούν να υπάρχουν εμπόδια για την κοινωνική ένταξη, όπως η ανεργία και το χαμηλό επίπεδο ειδίκευσης ή εκπαίδευσης.

Το αποτέλεσμα είναι η αυξανόμενη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας μιας συλλογικής δράσης σε επίπεδο Ένωσης.

Η οικονομική και δημογραφική πρόκληση: μια νέα διάσταση

Σε ένα γενικό οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ορισμένων ειδικοτήτων, από την προσπάθεια προσέλκυσης και δέσμευσης του πιο ειδικευμένου εργατικού δυναμικού και από την επιτάχυνση της γήρανσης του πληθυσμού, πρέπει να προσδιορισθούν οι σχέσεις μεταξύ της μετανάστευσης και της κατάστασης της απασχόλησης, αφενός, και της μετανάστευσης και της εξέλιξης των αναγκών της αγοράς εργασίας, αφετέρου.

Δομές των ρευμάτων μετανάστευσης στην Ένωση

Τα κράτη μέλη έχουν μια μακρόχρονη παράδοση μετανάστευσης η οποία, στο σύνολό της, ήταν θετική για την οικονομική μεγέθυνση και τις ικανότητες προσαρμογής της αγοράς εργασίας. Το 2000, οι υπήκοοι τρίτων χωρών που ζούσαν στην Ευρώπη αντιπροσώπευαν το 4% του συνολικού ευρωπαϊκού πληθυσμού.

Κατά τα δέκα τελευταία χρόνια, σημειώθηκε διεύρυνση και διαφοροποίηση της τυπολογίας των μεταναστών, της δομής των μεταναστευτικών ροών και της σύνθεσης της χώρας καταγωγής/χώρας υποδοχής.

Επιπλέον, με την προσχώρηση των δέκα νέων κρατών μελών το 2004, ένα μέρος της μετανάστευσης εξομοιώθηκε πλέον με την εσωτερική κινητικότητα.

Ο οικονομικός ρόλος της μετανάστευσης και οι συνέπειές της για την απασχόληση

Πολλές μελέτες που εκπονήθηκαν από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), μεταξύ άλλων, απέδειξαν ότι η θετική επίπτωση της μετανάστευσης στην απασχόληση και την ανάπτυξη είναι αναμφισβήτητη για δύο λόγους: αυξάνει την προσφορά εργατικού δυναμικού και τείνει να επηρεάζει θετικά τη ζήτηση για προϊόντα.

Από την άποψη της προσφοράς απασχόλησης, ελάχιστα στοιχεία αποδεικνύουν ότι η μετανάστευση προκάλεσε αύξηση της ανεργίας. Εξάλλου, συνολικά, οι μετανάστες δεν καταλαμβάνουν τις θέσεις απασχόλησης των εντόπιων εργαζομένων.

Τέλος, οι επιπτώσεις της μετανάστευσης για τα δημόσια οικονομικά των χωρών υποδοχής φαίνεται ότι είναι χαμηλές μέχρι σήμερα.

Οι προοπτικές όσον αφορά την απασχόληση και το δυναμικό της μετανάστευσης

Αντιμετωπίζοντας την έλλειψη εργατικού δυναμικού και την αυξανόμενη ακαταλληλότητα των δραστηριοτήτων κατάρτισης και για να αποφευχθεί η ενίσχυση της παράνομης μετανάστευσης, οι κυβερνήσεις συνειδητοποιούν ότι πρέπει να διευκολυνθεί η είσοδος των μεταναστών στην αγορά εργασίας, και ιδιαίτερα αυτών που έχουν τα κατάλληλα προσόντα και την ικανότητα προσαρμογής.

Ωστόσο, εξακολουθεί να είναι δύσκολη η κατάρτιση πολιτικών που θα εξισορροπήσουν την προσφορά και τη ζήτηση. Επιπλέον, η αξιοποίηση των μεταναστών δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος των αναπτυσσόμενων χωρών, προκαλώντας συγκεκριμένα τη φυγή εγκεφάλων, και δεν πρέπει επίσης να προκαλεί διαχωρισμό της αγοράς εργασίας και συνεχή εξάρτηση από τη μετανάστευση για ορισμένες κατηγορίες θέσεων απασχόλησης.

Είναι λύση η μετανάστευση για τη δημογραφική εξέλιξη;

Οι διαρκείς ροές μεταναστών κατά τις επόμενες δεκαετίες μπορούν να συμβάλουν στην κάλυψη των σημερινών και μελλοντικών αναγκών των ευρωπαϊκών αγορών εργασίας, αλλά η χρησιμοποίηση της μετανάστευσης για την πλήρη αντιστάθμιση των συνεπειών της δημογραφικής γήρανσης δεν είναι ρεαλιστική λύση.

Πράγματι, ο πληθυσμός των μεταναστών γερνάει και αυτός, πράγμα που θα οδηγήσει σε μια κατάσταση παρόμοια με αυτήν που εμφανίζεται σήμερα. Επιπλέον, από την άποψη της κοινωνικής συνοχής, η μαζική αύξηση των μεταναστών θα μεγενθύνει σημαντικά την πρόκληση της κοινωνικής ένταξης.

Θα είχε επομένως ουσιαστική σημασία η επιτυχής διαχείριση των μεταναστευτικών πιέσεων χάρη σε κατάλληλες πολιτικές εισόδου και εγκατάστασης.

Η πρόκληση της μετανάστευσης: μια ολιστική προσέγγιση

Η Επιτροπή τόνισε, στις ανακοινώσεις της του 2000 και του 2001 σχετικά με τις κοινοτικές πολιτικές για τη μετανάστευση, την αναγκαιότητα μιας ολιστικής προσέγγισης που λαμβάνει υπόψη όχι μόνο τις οικονομικές και κοινωνικές πτυχές της κοινωνικής ένταξης αλλά και ζητήματα σχετικά με την πολιτιστική και τη θρησκευτική ποικιλομορφία, την ιδιότητα του πολίτη, τη συμμετοχή και τα πολιτικά δικαιώματα.

Για να μειωθεί κατά το ήμισυ, σε κάθε κράτος μέλος, η απόκλιση όσον αφορά την ανεργία μεταξύ των υπηκόων τρίτων χωρών και των υπηκόων της Ένωσης από τώρα και έως το 2010, πρέπει:

Οι μετανάστες αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα όσον αφορά την αναγνώριση των ακαδημαϊκών αποτελεσμάτων τους και των επαγγελματικών προσόντων τους. Επιπλέον, το πρόβλημα της γνώσης της γλώσσας της χώρας υποδοχής εξακολουθεί συχνά να είναι το πρώτο εμπόδιο για την ικανοποιητική ένταξη.

Η έλλειψη ποιοτικών κατοικιών σε προσιτές τιμές στις πολυεθνικές περιφέρειες είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει μεγάλος αριθμός μεταναστών.

Οι συνολικές στρατηγικές πολεοδομικού και περιφερειακού σχεδιασμού που θα λαμβάνουν υπόψη, για παράδειγμα, την κατοικία, τις μεταφορές, τις υπηρεσίες υγείας, τις σχολικές εγκαταστάσεις καθώς και τις ανάγκες της αγοράς εργασίας μπορούν να συμβάλουν στην υπερνίκηση του εθνικού και κοινωνικού διαχωρισμού στο αστικό περιβάλλον καθώς και των συνεπειών του.

Οι πληθυσμοί των μεταναστών μπορεί να πάσχουν από ιδιαίτερα προβλήματα υγείας (κακές συνθήκες διαβίωσης, προβλήματα που οφείλονται στην αβεβαιότητα και την ανασφάλεια που αντιμετωπίζουν) αλλά συχνά έχουν δυσκολίες πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας και κοινωνικές υπηρεσίες. Η αύξηση της συμμετοχής ατόμων από διαφορετική εθνοτική προέλευση στις υπηρεσίες αυτές αναμένεται ότι θα συμβάλει στην πρόληψη των διακρίσεων και θα διασφαλίσει ότι οι εν λόγω υπηρεσίες λαμβάνουν υπόψη τα πολιτισμικά εμπόδια.

Η ενεργή ενασχόληση και συμμετοχή των μεταναστών στην πολιτική ζωή και ιδιαίτερα στη συλλογική ζωή είναι ένα σημαντικό στάδιο της προσαρμογής.

Για να ενισχυθεί η γενικά θετική στάση του κοινού έναντι των μεταναστών, απαιτείται ισχυρή πολιτική βούληση ώστε να αποφευχθεί η εμφάνιση καθώς και η άνοδος του ρατσισμού. Οι πολιτικοί και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας έχουν πολύ μεγάλη ευθύνη ως εκπαιδευτές της κοινής γνώμης.

Η Επιτροπή υπογραμμίζει τη σημασία της απόκτησης της υπηκοότητας και της πολιτικής ιθαγένειας ως εργαλείων για τη διευκόλυνση της θετικής ένταξης.

Τα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Τάμπερε ενέκριναν το στόχο του να προσφερθεί στους υπηκόους τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Ένωση η δυνατότητα να αποκτήσουν την υπηκοότητα του κράτους μέλους στο οποίο διαμένουν.

Όσον αφορά την έννοια της πολιτικής ιθαγένειας, εγγυάται στους μετανάστες ορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις, ακόμη και αν δεν έχουν αποκτήσει την υπηκοότητα. Πρόκειται, μεταξύ άλλων, για το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας, το δικαίωμα ελεύθερης εργασίας και το δικαίωμα συμμετοχής στις τοπικές εκλογές.

Κύριοι παράγοντες της ολιστικής πολιτικής κοινωνικής ένταξης

Η επιτυχία μιας συνολικής προσέγγισης για την προβληματική της μετανάστευσης εξαρτάται πρώτα απ' όλα από τις κυβερνήσεις, αλλά αυτές πρέπει επίσης να μπορούν να βασίζονται στη συνεργασία των κοινωνικών εταίρων, της κοινότητας των ερευνητών και των παρόχων υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, των ΜΚΟ και άλλων παραγόντων της κοινωνίας των πολιτών, όπου περιλαμβάνονται και οι ίδιοι οι μετανάστες.

Ειδικές ανάγκες ορισμένων ομάδων μεταναστών

Ορισμένοι μετανάστες έχουν ειδικές ανάγκες και προτεραιότητες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στις συνολικές στρατηγικές κοινωνικής ένταξης. Πρόκειται για τους πρόσφυγες, τα πρόσωπα που τυγχάνουν διεθνούς προστασίας, τις γυναίκες και τους νέους μετανάστες δεύτερης ή τρίτης γενιάς.

Επίλυση του προβλήματος των λαθρομεταναστών

Οι υπήκοοι τρίτων χωρών που διαμένουν παράνομα στην Ένωση αποτελούν σημαντική πρόκληση για τη διαδικασία κοινωνικής ένταξης. Στο πλαίσιο της κοινής πολιτικής για την ένταξη, η μόνη συνεκτική προσέγγιση για την αντιμετώπιση του προβλήματος των παράνομων κατοίκων είναι η προσπάθεια για επιστροφή τους στη χώρα καταγωγής τους.

Προς νέες προόδους: προσανατολισμοί και στρατηγικές προτεραιότητες

Η Ένωση πρέπει να εντείνει τις προσπάθειές της να καταστήσει πιο συνεκτικό το ευρωπαϊκό πλαίσιο όσον αφορά τη μετανάστευση και να διασφαλίσει ότι η μετανάστευση θα συμβάλει όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση των νέων δημογραφικών και οικονομικών προκλήσεων.

Η Επιτροπή ζητεί να επιταχυνθεί η επεξεργασία όσον αφορά τις πρωτοβουλίες που είναι σε αναμονή. Αυτό αφορά κυρίως:

Η Επιτροπή τονίζει ότι όλα τα κράτη μέλη πρέπει να μεριμνήσουν για την ταχεία μεταφορά, στο εθνικό τους δίκαιο, των οδηγιών που εκδόθηκαν το 2000 [ίση μεταχείριση σε θέματα εργασίας και απασχόλησης και ίση μεταχείριση χωρίς διακρίσεις λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής (es de en fr)].

Ενίσχυση του συντονισμού για την πολιτική ένταξη

Στην ανακοίνωσή της του Νοεμβρίου 2000 σχετικά με την κοινοτική πολιτική για τη μετανάστευση, η Επιτροπή εξέφρασε την πρόθεσή της να συντάσσει ετήσια έκθεση για την εφαρμογή της κοινής πολιτικής για τη μετανάστευση.

Επιπλέον στην ανακοίνωσή της του Ιουλίου 2001 σχετικά με την ανοικτή μέθοδο συντονισμού για θέματα μετανάστευσης, η Επιτροπή επισήμανε τρεις τομείς προτεραιότητας όσον αφορά τη συνεργασία:

Οι μετανάστες θα πρέπει να ενθαρρυνθούν ώστε να ενσωματωθούν στην κοινωνία με την απόκτηση κάποιων βασικών δικαιωμάτων, με τις αντίστοιχες υποχρεώσεις τους. Αυτή η ευθύνη ως πολιτών μπορεί να αποτελεί την προετοιμασία για την απόκτηση της υπηκοότητας και να προσφέρει τη δυνατότητα μεταγενέστερης πολιτικής συμμετοχής για τους μετανάστες που διαμένουν μακροπρόθεσμα στη χώρα υποδοχής.

Η ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (ΕΣΑ)

Στο πλαίσιο της ΕΣΑ, η Επιτροπή θεωρεί ότι θα πρέπει να εξετασθούν τα ακόλουθα ζητήματα:

Στο πλαίσιο της ορθής εφαρμογής των εθνικών σχεδίων δράσης για την κοινωνική ένταξη, η Επιτροπή τονίζει το εξής:

Η Επιτροπή εκτιμά ότι είναι σημαντικό να αξιοποιηθεί η εμπειρία που έχει αποκτηθεί, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου και της πρωτοβουλίας EQUAL, για να λαμβάνεται περισσότερο υπόψη η πρόκληση της μετανάστευσης στον τομέα της απασχόλησης και της κοινωνικής ένταξης.

Είναι σημαντικό να υποστηριχθούν τα κράτη μέλη κατά την εφαρμογή των δύο κύριων οδηγιών κατά των διακρίσεων (ίση μεταχείριση σε θέματα εργασίας και απασχόλησης και ίση μεταχείριση χωρίς διακρίσεις λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής), αλλά και να ενισχυθεί η καταπολέμηση των διακρίσεων με τους εξής τρόπους:

Για να εφαρμοσθεί η ανοικτή μέθοδος συντονισμού στον τομέα της εκπαίδευσης, προβλέπεται η χρήση κριτηρίων αναφοράς για τον καθορισμό συγκεκριμένων στόχων που θα ανταποκρίνονται στις προκλήσεις της στρατηγικής της Λισσαβόνας. Από τα πέντε κριτήρια που έχουν επιλεγεί, τρία έχουν ιδιαίτερη σημασία στο πλαίσιο της διαχείρισης της κοινωνικής ένταξης: η ικανότητα ανάγνωσης, το ποσοστό ολοκλήρωσης των σπουδών και το ποσοστό των νέων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο.

Η βελτίωση του διαλόγου με τις τρίτες χώρες διευκολύνει τη ρύθμιση των μεταναστευτικών ροών και αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την καταπολέμηση της μετανάστευσης. Στο πλαίσιο του διαλόγου αυτού, η Επιτροπή τονίζει ότι πρέπει να γίνουν τα εξής:

Αύξηση της χρηματοδοτικής υποστήριξης της Ένωσης για την κοινοτική ένταξη

Το Ευρωπαϊκό Ταμείο για τους Πρόσφυγες πρέπει να συνεχίσει να χρηματοδοτεί την εφαρμογή προγραμμάτων και πολιτικών ένταξης των προσφύγων και των προσώπων που τυγχάνουν διεθνούς προστασίας.

Η Επιτροπή θα δρομολογήσει επίσης το 2003 πολλά πιλοτικά σχέδια για την ένταξη των μεταναστών.

Βελτίωση της γνώσης για το φαινόμενο της μετανάστευσης

Οι προβληματικές της μετανάστευσης και του ασύλου έχουν σήμερα ενταχθεί πλήρως στις προτεραιότητες του 6ου προγράμματος πλαισίου για την έρευνα και την ανάπτυξη και στο σχέδιο δράσης «Επενδύοντας στην έρευνα». Επιπλέον, η Επιτροπή ενέκρινε πρόσφατα ένα σχέδιο δράσης για τη συλλογή και την ανάλυση κοινοτικών στατιστικών στον τομέα των μεταναστεύσεων και δρομολόγησε, στο τέλος του έτους του 2002, μια προπαρασκευαστική δράση για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού δικτύου για τη μετανάστευση (ΕΔΜ).

Λέξεις- κλειδιά της πράξης

Κοινωνική ενσωμάτωση: αμφίδρομη διαδικασία που βασίζεται στα αμοιβαία δικαιώματα και τις αντίστοιχες υποχρεώσεις των υπηκόων τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα και της κοινωνίας υποδοχής. Η ενσωμάτωση σημαίνει ότι όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα διαμένει νόμιμα ένας υπήκοος τρίτης χώρας σε ένα κράτος μέλος, τόσο περισσότερο θα αποκτά δικαιώματα και υποχρεώσεις.
Οι διάφορες κατηγορίες μεταναστών: μετανάστες εργαζόμενοι, τα μέλη των οικογενειών τους που επανέρχονται στο πλαίσιο της οικογενειακής επανένωσης, οι πρόσφυγες, τα άτομα που τυγχάνουν διεθνούς προστασίας ή επικουρικής ή προσωρινής προστασίας.

Συμπεράσματα του Συμβουλίου, της 12ης και 13ης Ιουνίου 2007, για την ενίσχυση των πολιτικών ενσωμάτωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση [Δεν έχει δημοσιευθεί στην Επίσημη Εφημερίδα].

Το Συμβούλιο τονίζει τη σημασία που έχει μια συνεκτική και συνολική προσέγγιση των εθνικών πολιτικών ενσωμάτωσης. Προτείνει να μελετηθούν οι δυνατότητες δημιουργίας κοινών ευρωπαϊκών προτύπων καθώς και να εκπονηθούν ενδεχομένως κοινοί δείκτες για την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εθνικών πολιτικών. Τέλος, το Συμβούλιο προσθέτει ότι πρέπει να αυξηθεί ο ρόλος των εθνικών κέντρων επαφών όσον αφορά την ενσωμάτωση.