ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ

Εκ των υστέρων αξιολόγηση της εκδήλωσης «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης » 2011 (Ταλίν και Τούρκου)

1.           Εισαγωγη

Η παρούσα έκθεση υποβάλλεται βάσει του άρθρου 12 της απόφασης αριθ. 1622/2006/EK[1], της 24ης Οκτωβρίου 2006, για τη θέσπιση κοινοτικής δράσης όσον αφορά την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για τα έτη 2007 έως 2019, στο οποίο αναφέρεται ότι «κάθε χρόνο η Επιτροπή εξασφαλίζει την εξωτερική και ανεξάρτητη αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της εκδήλωσης «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» του προηγούμενου έτους σύμφωνα με τους στόχους και τα κριτήρια της δράσης που καθορίζονται στην παρούσα απόφαση. Η Επιτροπή υποβάλλει έκθεση της αξιολόγησης αυτής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών μέχρι τα τέλη του έτους που έπεται της εκδήλωσης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.»

Η παρούσα έκθεση περιέχει τη θέση της Επιτροπής ως προς τα κυριότερα συμπεράσματα και συστάσεις της εξωτερικής αξιολόγησης για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2011, την οποία οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να συμβουλευτούν μέσω του εξής συνδέσμου:

http://ec.europa.eu/culture/our-programmes-and-actions/capitals/evaluation-commissioned-by-the-eu_en.htm

Η εξωτερική αξιολόγηση προβαίνει κατά πρώτον σε χωριστή αξιολόγηση των δύο Πολιτιστικών Πρωτευουσών της Ευρώπης (στο εξής «ΠΠΕ»): το Ταλίν και το Τούρκου. Στη συνέχεια, συγκρίνει τα αποτελέσματα και καταλήγει σε συμπεράσματα που ισχύουν και για τις δύο πόλεις και για τη δράση της ΠΠΕ.

2.           Ιστορικό της δρασησ

2.1.        Η δράση της ΕΕ για την εκδήλωση Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης

Η αρχική εκδήλωση της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης» ξεκίνησε ως διακυβερνητική πρωτοβουλία το 1985[2]. Με βάση την εμπειρία που αποκομίστηκε η απόφαση 1419/1999/EK θέσπισε μια κοινοτική δράση όσον αφορά την εκδήλωση «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» για το διάστημα 2005 έως 2019[3]. Τα κράτη μέλη διαδέχονται το ένα το άλλο ανάλογα με τη χρονολογική σειρά τους να φιλοξενήσουν την εκδήλωση. Οι χώρες οι οποίες έχουν το δικαίωμα να διοργανώσουν την εκδήλωση για ένα έτος καλούνται να προτείνουν την υποψήφια πόλη τους και να υποβάλουν την αίτησή της, συμπεριλαμβανομένου του πολιτιστικού της προγράμματος για το έτος, σε μια ευρωπαϊκή επιτροπή επιλογής η οποία προτείνει την ανακήρυξή της στην Επιτροπή. Το Συμβούλιο Υπουργών ορίζει επίσημα τις ΠΠΕ.

Την 1η Ιανουαρίου 2007 η απόφαση 1419/1999/ΕΚ αντικαταστάθηκε από την απόφαση αριθ. 1622/2006/ΕΚ, η οποία παρουσίασε αναλυτικά τους στόχους, εισήγαγε έναν εθνικό διαγωνισμό σε δύο στάδια και μια διαδικασία εποπτείας του τίτλου από το 2013 και μετά. Η νέα απόφαση θέσπισε τη διεξαγωγή συνεδριάσεων εποπτείας μετά την ανακήρυξη των πόλεων, διαδικασία που ολοκληρώνεται με τη σύσταση επιτροπής για την απονομή βραβείου προς τιμήν της Μελίνας Μερκούρη στις ανακηρυχθείσες πρωτεύουσες, υπό την προϋπόθεση ότι πληρούν τα κριτήρια που ορίζονται στην απόφαση 1622/2006/ΕΚ και έχουν εφαρμόσει τις συστάσεις που διατύπωσαν τόσο η επιτροπή επιλογής όσο και η εποπτική επιτροπή. Η οικονομική ενίσχυση της ΕΕ διατίθεται από το Πρόγραμμα Πολιτισμού της ΕΕ. Για την περίοδο 2007-2013 χορηγείται ποσό ύψους 1,5 εκατ. ευρώ το ανώτερο ανά ΠΠE ετησίως. Όλες οι ανακηρυχθείσες πρωτεύουσες από το 2010 και μετά υποβλήθηκαν στο στάδιο εποπτείας, όπως αυτή καθορίζεται στην απόφαση 1622/2006/EΚ.

2.2.        Οι Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης 2011

Η Εσθονία και η Φινλανδία είχαν το δικαίωμα να φιλοξενήσουν την ΠΠΕ το 2011 σύμφωνα με την απόφαση του 2006 και με βάση μεταβατικές διατάξεις που ορίζονταν στο άρθρο 14 της απόφασης όσον αφορά την επιλογή και την ανακήρυξη.

Επιπλέον, η απόφαση του 2006 ορίζει ρητά ότι για τα έτη 2010, 2011 και 2012 έπρεπε να εφαρμοστεί η απόφαση του 1999 όσον αφορά τα κριτήρια για τα πολιτιστικά προγράμματα, εκτός εάν οι πόλεις επέλεγαν να βασίσουν τα προγράμματά τους στα κριτήρια της απόφασης του 2006. Ωστόσο, οι ΠΠΕ για τα έτη 2011 και 2012 θα συγχρηματοδοτούνταν και θα εποπτεύονταν σύμφωνα με τις νέες διαδικασίες που ορίζονται στην απόφαση του 2006.

Συγκεκριμένα, η απόφαση του 2006 εισήγαγε έναν νέο μηχανισμό χρηματοδότησης για την ΠΠΕ μέσω του βραβείου Μελίνα Μερκούρη που απονέμεται στις ανακηρυχθείσες πρωτεύουσες πριν από την έναρξη του έτους, με βάση τις εκθέσεις της εποπτικής επιτροπής. Το βραβείο απονεμήθηκε για πρώτη φορά για τον τίτλο το έτος 2010 και το 2011.

Η διαδικασία επιλογής πραγματοποιήθηκε το 2007. Στη Φινλανδία διεξήχθη εθνικός διαγωνισμός στον οποίο συμμετείχαν οι πόλεις Jyväslylä, Lahti, Mänttä, Oulu, Rovaniemi και Τάμπερε, πέραν από το Τούρκου. Στην Εσθονία διεξήχθη εθνικός διαγωνισμός σε δύο γύρους· στον πρώτο γύρο το 2005 υπέβαλαν την υποψηφιότητά τους οι πόλεις Haapsalu, Pärnu, Rakvere, Ταλίν και Τάρτου. Το Ταλίν και το Τάρτου προκρίθηκαν στον δεύτερο γύρο, με τον οποίο τελικά αναδείχτηκε το Ταλίν. Οι κυβερνήσεις της Φινλανδίας και της Εσθονίας πρότειναν τις πόλεις Τούρκου και Ταλίν στην ευρωπαϊκή επιτροπή επιλογής. Η τελευταία εξέδωσε στη συνέχεια έκθεση με την οποία συνέστησε την ανακήρυξη του Τούρκου (Φινλανδία) και του Ταλίν (Εσθονία) για το 2011 και διατύπωσε ορισμένες συστάσεις για να τις βοηθήσει να εκπληρώσουν τους προτεινόμενους στόχους. Το 2007 το Συμβούλιο των Υπουργών απένειμε επίσημα τον τίτλο στις προτεινόμενες πόλεις βάσει της σύστασης της Επιτροπής.

3.           Η εξωτερική αξιολόγηση

3.1.        Οι όροι της αξιολόγησης

Η Επιτροπή ανέθεσε στην εταιρεία ECORYS UK Ltd. την εκτέλεση της εξωτερικής αξιολόγησης[4] για την ΠΠΕ το 2011. Η αξιολόγηση αποσκοπούσε στην εκτίμηση της καταλληλότητας, της επάρκειας, της αποτελεσματικότητας και της πιθανής βιωσιμότητας και κληρονομιάς των εν λόγω ΠΠE ως προς τους στόχους της δράσης και ως προς τους στόχους που έθεσαν οι ίδιες οι ΠΠE στις αιτήσεις τους και κατά τη διάρκεια του σταδίου υλοποίησης. Στην αξιολόγηση εξετάστηκε επίσης η καταλληλότητα, η επάρκεια, η αποτελεσματικότητα και η βιωσιμότητα της δράσης ΠΠΕ στο σύνολό της.

3.2.        Μεθοδολογία

Πριν από την εξαγωγή κοινών συμπερασμάτων οι δύο πόλεις αξιολογήθηκαν χωριστά. Η αξιολόγηση βασίστηκε αφενός στην ανάλυση δευτερογενών στοιχείων και αφετέρου στη συλλογή και την ανάλυση πρωτογενών στοιχείων. Κατά την πρώτη αναλύθηκαν τα στοιχεία στις αρχικές αιτήσεις των ΠΠΕ, οι μελέτες και οι εκθέσεις που διενεργήθηκαν κατόπιν εντολής των ΠΠΕ, τα προγράμματα των εκδηλώσεων, τα μέσα και οι ιστοχώροι προώθησης, τα στατιστικά και τα ποσοτικά στοιχεία που παρείχαν οι ΠΠΕ. Η συλλογή πρωτογενών στοιχείων βασίστηκε κυρίως σε συνεντεύξεις ποιοτικής φύσης, σε συνεντεύξεις των ομάδων διαχείρισης και των κύριων παραγόντων για την κάθε πόλη κατά τη διάρκεια δύο επισκέψεων που πραγματοποιήθηκαν, καθώς και σε τηλεφωνικές συνεντεύξεις. Επιπλέον, οι συντελεστές των έργων ΠΠΕ κλήθηκαν να απαντήσουν σε ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο έρευνας. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τις ΠΠE Τούρκου και Ταλίν αποτέλεσαν αντικείμενο συγκριτικής επισκόπησης και μετα-αξιολόγησης, έγινε σύγκριση και αντιπαραβολή των προσεγγίσεων και επαλήθευση της ποιότητας της έρευνας. Τα συμπεράσματα και οι συστάσεις σχετικά με την εφαρμογή της συνολικής δράσης ΠΠΕ βασίστηκαν στα πορίσματα και για τις δύο ΠΠΕ για το 2011.

3.3.        Τα συμπεράσματα της αξιολόγησης

3.3.1.     Καταλληλότητα της δράσης

Η αξιολόγηση θεώρησε ότι η υλοποίηση της δράσης ήταν κατάλληλη με βάση το άρθρο 167 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα κριτήρια επιλογής που ορίζονται τόσο στην απόφαση 1419/1999/ΕΚ όσο και στην απόφαση αριθ. 1622/2006/ΕΚ διασφάλισαν ότι τα πολιτιστικά προγράμματα των πόλεων στις οποίες απονεμήθηκε ο τίτλος ήταν σύμφωνα με τις λεπτομέρειες του άρθρου 167, παρά το γεγονός ότι τα κριτήρια παρέχουν σε κάθε ΠΠΕ το περιθώριο ελεύθερης ερμηνείας των στόχων της Συνθήκης. Η αξιολόγηση συμπέρανε ότι η δράση ΠΠΕ συνεχίζει να είναι κατάλληλη για τους στόχους της ΕΕ και ότι συμπληρώνει άλλες πρωτοβουλίες της ΕΕ στους τομείς του πολιτισμού, της νεότητας, της συμμετοχής στα κοινά, της εκπαίδευσης και της κατάρτισης και της περιφερειακής ανάπτυξης.

Το προοίμιο της απόφασης του 1999 εισήγαγε για πρώτη φορά ρητή αναφορά στην ανάπτυξη του πολιτισμού και του τουρισμού και στην ανάγκη κινητοποίησης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Οι προβλέψεις αυτές ενισχύθηκαν αργότερα στην απόφαση του 2006 με τη συμπερίληψη σαφών κριτηρίων σχετικά με την «ενδυνάμωση της συμμετοχής των πολιτών» και «τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη». Πολλές ΠΠE προχώρησαν παραπέρα δηλώνοντας ρητά κοινωνικούς, οικονομικούς ή τουριστικούς στόχους. Την αυξανόμενη σημασία αυτών των στόχων συνόδευσε ένας προβληματισμός ως προς την ισορροπία μεταξύ των δύο προσεγγίσεων: να υποστηριχτεί ο πολιτισμός για την εγγενή του αξία ή να αποτελέσει ένα μέσο για την επίτευξη απτής, μετρήσιμης απόδοσης από τις επενδύσεις.

3.3.2.     Καταλληλότητα της ΠΠΕ 2011

Στην αξιολόγηση εξετάστηκαν τα κίνητρα που ώθησαν τις πόλεις να υποβάλουν την υποψηφιότητά τους ως ΠΠE, καθώς και η συνάφεια των στόχων τους με τους στόχους της δράσης και του άρθρου 167. Εξετάστηκε επίσης η διαδικασία με την οποία οι ΠΠΕ για το 2011 μετουσίωσαν τα κίνητρα σε μια σειρά εφικτών στόχων καθώς και οι αλλαγές αυτών των στόχων κατά τη φάση ανάπτυξης. Και οι δύο ΠΠΕ υιοθέτησαν τους στόχους της δράσης και τους προσάρμοσαν στο δικό τους ιδιαίτερο πλαίσιο και στις προτεραιότητές τους. Και οι δύο εκπόνησαν διάφορα πολιτιστικά προγράμματα και συνδεδεμένες δραστηριότητες (π.χ. ανακοινώσεις, εθελοντισμός κ.λπ.) συναφείς με τους στόχους για την «ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων», την «προαγωγή της ευρωπαϊκής διάστασης του πολιτισμού και μέσω αυτού» και την «κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη μέσω του πολιτισμού».

3.3.3.     Επάρκεια της διακυβέρνησης

Η αξιολόγηση εξέτασε την επάρκεια της διακυβέρνησης των ΠΠE και συγκεκριμένα τα οργανωτικά τους μοντέλα, τις διαδικασίες επιλογής και υλοποίησης πολιτιστικών δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων, τις επικοινωνιακές και διαφημιστικές δραστηριότητες, καθώς και τις μεθόδους συγκέντρωσης χρηματοδοτικών πόρων.

Όπως συνέβη με την αξιολόγηση των ΠΠΕ για το 2007 και το 2010, η αξιολόγηση των ΠΠΕ για το 2011 τονίζει πόσο ουσιαστική αλλά και δύσκολη είναι η συγκρότηση της κατάλληλης οργανωτικής δομής και η σύσταση ομάδας με τα κατάλληλα προσόντα για την εφαρμογή του πολιτιστικού προγράμματος. Για να γίνει αυτό απαιτείται μεγαλύτερο φάσμα προσόντων και, κατά συνέπεια, διαφορετική δομή σε σχέση με την ομάδα που είχε προετοιμάσει την αρχική αίτηση υποψηφιότητας. Είναι επίσης αναγκαίο να εξισορροπηθούν τα καλλιτεχνικά και πολιτικά συμφέροντα και να εξασφαλιστεί ότι οι υπάρχοντες συντελεστές θα υποδεχτούν ευνοϊκά κάθε νέο μηχανισμό παραγωγής αποτελεσμάτων. Ενδείκνυται συνήθως η δημιουργία μιας νέας και ανεξάρτητης δομής, προσαρμοσμένης στο πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο της κάθε πόλης.

Οι ΠΠΕ για το 2011 αντανακλούν αυτά τα σημεία με διάφορους τρόπους. Στο Τούρκου το ίδρυμα που δημιουργήθηκε ειδικά για τη διοργάνωση της ΠΠΕ αποτέλεσε αρχικά αντικείμενο κριτικής λόγω της έλλειψης διαφάνειας στην επιλογή των έργων και της μειωμένης επικοινωνίας με τους ενδιαφερόμενους συντελεστές, τα μέσα και το κοινό. Η κατάσταση αυτή άλλαξε πριν από την έναρξη του έτους και ένας από τους κύριους παράγοντες επιτυχίας του Τούρκου 2011 ήταν οι σταθερές δομές διακυβέρνησης και οι δοικητικές διευθετήσεις που έχαιραν της στήριξης των βασικών πολιτικών φορέων. Επίσης, νέο ίδρυμα συστάθηκε και στο Ταλίν 2011, αλλά οι δομές διακυβέρνησης συνάντησαν δυσκολίες, συγκεκριμένα τις περικοπές στον προϋπολογισμό που επέφεραν τη συρρίκνωση του πολιτιστικού προγράμματος.

3.3.4.     Αποτελεσματικότητα των μηχανισμών των ΠΠΕ

Η αξιολόγηση εξετάζει την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών επιλογής, εποπτείας και οικονομικής διαχείρισης στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και επισημαίνει ότι οι ισχύουσες ρυθμίσεις εποπτείας έχουν βελτιωθεί σημαντικά σε σχέση με τα προηγούμενα έτη. Ωστόσο, δεν εξασφαλίζουν ότι όλες οι πόλεις πληρούν όλες τις δεσμεύσεις που ανέλαβαν στην αίτησή τους, κατά το πρώτο και το δεύτερο στάδιο εποπτείας και, κατά συνέπεια, σε σχέση και με την απονομή του βραβείου Μελίνα Μερκούρη, που χορηγείται βάσει των εκθέσεων από τις ομάδες παρακολούθησης.

Επιπλέον, η αξιολόγηση επισημαίνει ότι χάρις στους ανοιχτούς διαγωνισμούς που διοργανώθηκαν σε εθνικό επίπεδο και στα δύο κράτη μέλη ο τίτλος της ΠΠE προσέλκυσε μεγάλο ενδιαφέρον εκ μέρους των πόλεων. Τα κράτη μέλη ήταν ελεύθερα να καθορίσουν τα δικά τους κριτήρια.

Με βάση τις εκτιμήσεις για τις ΠΠE το 2011 οι αξιολογητές σημειώνουν ότι, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο, συχνά η διοίκηση και η διαχείριση των ΠΠE παρουσιάζουν προκλήσεις και η άσκηση πολιτικής επιρροής παραμένει ιδιαίτερα σημαντική. Μέχρις ενός βαθμού, αυτό είναι αναμενόμενο λόγω της φύσης και της κλίμακας των ΠΠΕ. Εν κατακλείδι, στις περισσότερες πόλεις που φέρουν τον τίτλο, είναι σημαντικό να συστήνεται μια ανεξάρτητη υπηρεσία με αποστολή την εκπλήρωση των οριζόμενων στόχων και να εξασφαλίζεται ότι οι πολιτικές επιρροές δεν επηρεάζουν αδικαιολόγητα την καλλιτεχνική ανεξαρτησία και την ομαλή υλοποίηση των δραστηριοτήτων. Τα κεφάλαια που απαιτούνται για να επιτευχθούν τα αναμενόμενα αποτελέσματα διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των πόλεων. Ενώ οι πόλεις αναλαμβάνουν σιωπηρές υποχρεώσεις στις αιτήσεις τους όσον αφορά τη χρηματοδότηση, η χρηματοδότηση στο Ταλίν ήταν σημαντικά μικρότερη σε σύγκριση με την αρχική αίτηση της πόλης, κάτι που συνέβη, σε μικρότερο βαθμό, και στο Τούρκου.

Η αξιολόγηση υποστηρίζει ότι, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η δράση της ΠΠE, εξακολουθεί να είναι πολύ αποδοτική από άποψη κόστους σε σχέση με άλλα μέσα πολιτικής και μηχανισμούς της ΕΕ. Ωστόσο, το μερίδιο του βραβείου Μελίνα Μερκούρη στο πλαίσιο του συνολικού προϋπολογισμού του προγράμματος για την ΠΠΕ διέφερε σημαντικά μεταξύ των δύο πόλεων, κάτι που επηρέασε αντίστοιχα και τη σημασία του. Στο Τούρκου το βραβείο ήταν κυρίως συμβολικής σημασίας, ενώ στο Ταλίν αντιπροσώπευε πάνω από το 10% της συνολικής χρηματοδότησης. Σε καμία από τις δύο πόλεις δεν προβλήθηκαν ιδιαίτερα τα οφέλη του βραβείου στους πολιτιστικούς παράγοντες και το κοινό.

3.3.5.     Αποτελεσματικότητα στη διεξαγωγή πολιτιστικών δραστηριοτήτων

Σύμφωνα με την αξιολόγηση και οι δύο ΠΠE για το 2011 κατάφεραν να εφαρμόσουν πολιτιστικά προγράμματα που ήταν πιο εκτενή, καινοτόμα και με μεγαλύτερο διεθνή χαρακτήρα (π.χ. από την άποψη των θεμάτων τους, των καλλιτεχνών/ερμηνευτών και του παριστάμενου κοινού) σε σχέση με τη συνήθη πολιτιστική προσφορά τους. Διερεύνησαν νέα θέματα, ανέδειξαν τον πλούτο, την πολυμορφία και τη μοναδικότητα της πολιτιστικής προσφοράς της κάθε πόλης και έκαναν χρήση νέων ή ασυνήθιστων χώρων.

Το Ταλίν πρότεινε στην αίτησή του ένα πολιτιστικό πρόγραμμα που επρόκειτο να είναι πραγματικά νέο και επιπρόσθετο σε σχέση με την υφιστάμενη πολιτιστική προσφορά της πόλης, με έμφαση στη διεύρυνση της συμμετοχής, στο οποίο θα λάμβαναν μέρος καθιερωμένοι οργανισμοί και ανεξάρτητοι φορείς, και θα χρησιμοποιούσε δημόσιους χώρους και βιομηχανικές εγκαταστάσεις για την υλοποίησή του. Παρότι το πολιτιστικό πρόγραμμα ήταν πολύ μικρότερο από το πρόγραμμα που είχε αρχικά προταθεί (λόγω του μειωμένου προϋπολογισμού), κρίνεται ότι η ΠΠΕ ήταν και πάλι αποτελεσματική ως προς τους αρχικούς στόχους της. Ως προς την κλίμακα του προγράμματος, περιλάμβανε 251 έργα και πάνω από 7.000 διαφορετικές μεμονωμένες εκδηλώσεις. Προσέλκυσε δύο εκατομμύρια άτομα, περίπου το διπλάσιο του αναμενόμενου κοινού. Το 73% των υπευθύνων υλοποίησης των έργων θεώρησε ότι η ΠΠΕ κατάφερε να προσελκύσει επισκέπτες και κοινό. Ως προς τα καλλιτεχνικά θέματα που διερευνήθηκαν, τους χώρους διοργάνωσης και τη μέθοδο εκτέλεσης, το Ταλίν 2011 προχώρησε πέρα από όσα είχαν ήδη γίνει στην πόλη.

Το Τούρκου ΠΠΕ 2011 ενίσχυσε την πολιτιστική του θέση και αύξησε τη συμμετοχή των κατοίκων της πόλης σε πολιτιστικές δραστηριότητες. Με το πολιτιστικό πρόγραμμα διεξήχθησαν 165 έργα, τα οποία επιλέχθηκαν κυρίως με την ανοικτή πρόσκληση υποβολής προτάσεων το 2008, και έλαβαν χώρα 8.000 εκδηλώσεις. Συμμετείχαν πάνω από 20.000 καλλιτέχνες, παράγοντες και παραγωγοί και υπήρξαν πάνω από 2 εκατ. επισκέπτες. Τα έργα επέτρεψαν τη δημιουργία νέων επαφών και δικτύων και βελτίωσαν τις επιχειρησιακές ικανότητες στον τομέα του πολιτισμού. Η αυξημένη συνεργασία μεταξύ των βασικών ενδιαφερόμενων παραγόντων χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα βασικά οφέλη για τον τομέα του πολιτισμού στο Τούρκου. Το πολιτιστικό πρόγραμμα του Τούρκου 2011 ήταν καλά ισορροπημένο. Αποτελούνταν τόσο από εκδηλώσεις μεγάλης κλίμακας όσο και από έργα που απαιτούσαν διατομεακή συνεργασία.

3.3.6.     Αποτελεσματικότητα στην προαγωγή της ευρωπαϊκής διάστασης του πολιτισμού και μέσω αυτού

Η απόφαση του 1999 δεν ορίζει ρητά την «ευρωπαϊκή διάσταση», αλλά την εννοεί στην ουσία ως πολιτιστική συνεργασία που περιλαμβάνει: την προβολή των πολιτιστικών ρευμάτων και τεχνοτροπιών που μοιράζονται οι Ευρωπαίοι και αναπτύχθηκαν στην κάθε πόλη ή στα οποία συνέβαλαν σημαντικά οι πόλεις, την προώθηση εκδηλώσεων με συμμετοχή πολιτιστικών συντελεστών από άλλες πόλεις κρατών μελών, οι οποίες συμβάλλουν στη διαμόρφωση βιώσιμων πολιτιστικών συνεργασιών και τη διευκόλυνση της κινητικότητάς τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το κριτήριο της «ευρωπαϊκής διάστασης» που καθορίστηκε στην απόφαση του 2006 αφήνει στις πόλεις ένα περιθώριο ερμηνείας. Παραδείγματα υπάρχουν στον οδηγό για τις υποψήφιες πόλεις που διατίθεται στο διαδίκτυο από το 2007.

Η αξιολόγηση θεωρεί ότι η ευρωπαϊκή διάσταση της αίτησης του Ταλίν ως ΠΠΕ σχετίζονταν πρωτίστως με την ανάδειξη της πόλης στον ευρωπαϊκό πολιτιστικό χάρτη, στο πλαίσιο της πρόσφατης (τότε) ένταξης της Εσθονίας στην ΕΕ. Όσον αφορά τα θέματα που αφορούν την ευρωπαϊκή διάσταση, αυτά προβλήθηκαν ως επί το πλείστον μέσω διαφόρων διεθνών φεστιβάλ ή μεμονωμένων έργων, τα οποία έπρεπε ούτως ή άλλως να διαθέτουν μια τέτοια διάσταση σε κάποια μορφή, και όχι μέσω του συνολικού προγράμματος.

Ως προς το Τούρκου, η αξιολόγηση παρατηρεί ότι η ευρωπαϊκή διάσταση τονίστηκε ιδίως στην ιδιαίτερη έμφαση που δόθηκε στην περιοχή της Βαλτικής Θάλασσας. Επιπλέον, περίπου το 50% των έργων ενίσχυσε τη συνεργασία με διεθνείς εταίρους στον τομέα των δραστηριοτήτων τους κατά το έτος του τίτλου. Η αύξηση της προβολής του Τούρκου εκτός Φινλανδίας αποτέλεσε επίσης σημαντικό στοιχείο.

Παρά το γεγονός ότι και οι εκδηλώσεις στο Ταλίν και στο Τούρκου χαρακτηρίστηκαν από ένα ιδιαίτερα έντονο τοπικό χαρακτήρα, μπορεί να ειπωθεί ότι τις διέτρεχαν κοινά θέματα με κατ’ ουσίαν ευρωπαϊκό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, το πολιτιστικό πρόγραμμα και των δύο πόλεων τόνισε την κοινή ιστορία τους αναφορικά με τον ρόλο της Ρωσίας, τη Βαλτική Θάλασσα, καθώς και την πολυπολιτισμικότητα που χαρακτηρίζει σήμερα τη σημερινή κοινωνία τους. Η εμπειρία του 2011 αποδεικνύει συνεπώς ότι ο τίτλος της ΠΠΕ προσφέρει δυνατότητες για την αποτελεσματική προβολή παρόμοιων μηνυμάτων με τοπικό χαρακτήρα στο ευρωπαϊκό κοινό. Η ευρωπαϊκή διάσταση του πολιτιστικού προγράμματος και των δύο ΠΠΕ είχε ως επί το πλείστον να κάνει με τις προσπάθειές τους να στηρίξουν τη διεθνική πολιτιστική συνεργασία και να διεθνοποιήσουν τους πολιτιστικούς τομείς στην πόλη τους. Παρότι τα ευρωπαϊκά θέματα ήταν παρόντα και στις δύο ΠΠΕ, παρατηρήθηκε πως είχαν την τάση να επικεντρώνονται σε συγκεκριμένα σχέδια αντί να διαπερνούν ολόκληρο το πολιτιστικό πρόγραμμα.

3.3.7.     Αποτελεσματικότητα στην επίτευξη αντικτύπου για κοινωνικά και οικονομικά θέματα, την αστική ανάπτυξη και τον τουρισμό

Τόσο το Ταλίν όσο και το Τούρκου αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη των τεχνών και του πολιτισμού ως μέσου για να συνεχιστεί η οικονομική και κοινωνική αναγέννηση πρώην βιομηχανικών περιοχών.

Για το Ταλίν η αξιολόγηση επισημαίνει ότι ο τίτλος της ΠΠΕ συνέβαλε σημαντικά στην οικονομική και αστική ανάπτυξη της πόλης, μολονότι δεν υλοποιήθηκε το αρχικό όραμα στο σύνολό του. Η αίτηση του Ταλίν έθεσε φιλόδοξους στόχους για να στηρίξει την ανάπτυξη της δημιουργικής του οικονομίας, να προωθήσει την πολιτιστική υποδομή της πόλης και να την καταστήσει ελκυστικότερο τουριστικό προορισμό. Οι στόχοι αυτοί διατηρήθηκαν, αλλά ερμηνεύθηκαν εκ νέου με σκοπό το άνοιγμα της πόλης στη θάλασσα. Παρότι η αρχική αίτηση έδωσε έμφαση σε γενικούς οικονομικούς και κοινωνικούς στόχους, η αναθεωρημένη προσέγγιση ήταν περισσότερο εστιασμένη και ευθυγραμμίστηκε καλύτερα με τις προτεραιότητες της πόλης.

Όσον αφορά την ανάπτυξη της δημιουργικής οικονομίας του Ταλίν, τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι οι πολιτιστικοί φορείς βρίσκονται σε καλύτερη θέση σήμερα, ώστε να λειτουργήσουν σε διεθνές επίπεδο και σε μεγαλύτερη κλίμακα. Οι εν λόγω φορείς διαθέτουν καλύτερες διεθνείς διασυνδέσεις και υπάρχει μεγαλύτερη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων τομέων και των καλλιτεχνικών κλάδων. Οι αξιολογητές σημειώνουν ότι η ενίσχυση της ικανότητας αυτής είναι ακόμα πιο σημαντική, δεδομένου ότι η Εσθονία δεν έχει μακροχρόνια παράδοση πολύμορφου, ανεξάρτητου και διεπιστημονικού πολιτιστικού τομέα ή πολυάριθμους καθιερωμένους ιδιωτικούς και εμπορικούς φορείς στους κλάδους του πολιτισμού και της δημιουργικότητας.

Όσον αφορά την υποστήριξη της κοινωνικής ανάπτυξης μέσω του πολιτισμού, οι στόχοι του Ταλίν 2011 αφορούσαν περισσότερο τη διεύρυνση της συμμετοχής στον πολιτισμό και λιγότερο την κοινωνική ανάπτυξη αυτή καθεαυτή. Στην ΠΠΕ συμμετείχε μια ευρύτερη ομάδα πολιτών ως κοινό, δημιουργοί, ερμηνευτές και εθελοντές και εφαρμόστηκε ένα σημαντικό πρόγραμμα εθελοντισμού.

Στο Τούρκου ο τίτλος της ΠΠΕ είχε σημαντικό οικονομικό αντίκτυπο. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Σχολής Οικονομικών του Τούρκου ο τίτλος της ΠΠΕ συνέβαλε στην αύξηση της απασχόλησης κατά 3.300 ανθρωποέτη καθώς και της συνολικής παραγωγής κατά 260 εκατ. ευρώ. Ο τουρισμός καρπώθηκε σημαντικό μερίδιο του αντικτύπου αυτού. Στο Τούρκου η ανάπτυξη των δημιουργικών κλάδων αποτελούσε πρωταρχικό στόχο και σύμφωνα με την αξιολόγηση ο τίτλος της ΠΠΕ συνέβαλε στην ένταξη του θέματος αυτού στην πολιτική ημερήσια διάταξη.

Το Τούρκου 2011 αποτέλεσε την πρώτη ΠΠE που έδωσε έμφαση στη σχέση μεταξύ του πολιτισμού, της πρόσβασης στον πολιτισμό και της ευημερίας στο πολιτιστικό πρόγραμμά της. Επιπλέον, λήφθηκε μέριμνα ώστε τα πολιτιστικά δρώμενα να μην συγκεντρωθούν στο κέντρο της πόλης, αλλά να επωφεληθούν και όλα τα προάστειά της. Οργανώθηκαν περίπου 1.500 εκδηλώσεις και δραστηριότητες με επίκεντρο τα νηπιαγωγεία, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τα ιδρύματα ηλικιωμένων και τις φυλακές. Εκτέθηκαν πολλά έργα τέχνης σε δημόσιους χώρους για τους απλούς περαστικούς. Η συμμετοχή σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες αυξήθηκε το 2011 σε σχέση με τα προηγούμενα έτη. Ο πολιτιστικός τομέας του Τούρκου επωφελήθηκε για πρώτη φορά από ένα συντονισμένο πρόγραμμα εθελοντισμού με στόχο ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων σε όλη την πόλη.

Τόσο το Ταλίν όσο και το Τούρκου υποστήριξαν ένθερμα την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και έθεσαν ως στόχο τους άτομα που παραδοσιακά τείνουν να συμμετέχουν λιγότερο σε πολιτιστικές δραστηριότητες. Στο Ταλίν δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στη συμμετοχή της ρωσικής κοινότητας. Στο Τούρκου ενθαρρύνθηκε η συμμετοχή της σουηδόφωνης κοινότητας μέσω της μετάφρασης του επικοινωνιακού υλικού στα σουηδικά. Ωστόσο, από την εμπειρία και των δύο των ΠΠE συνάγεται ότι απαιτούνται ιδιαίτερα διαφορετικές (συνήθως πιο εντατικές) προσεγγίσεις, ούτως ώστε να μπορέσουν να συμμετάσχουν περισσότεροι πολίτες ως δημουργοί ή ως ερμηνευτές, σε σύγκριση με την απλή διεύρυνση της συμμετοχής τους ως κοινό.

3.3.8.     Βιωσιμότητα

Το πρόγραμμα των ΠΠΕ πρέπει να είναι «βιώσιμο και να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της μακροπρόθεσμης πολιτιστικής και κοινωνικής ανάπτυξης της πόλης»[5]. Και στις δύο ΠΠΕ, υπάρχουν στοιχεία για νέες πολιτιστικές δραστηριότητες που θα συνεχίσουν και μετά το πέρας του έτους κατά το οποίο κατείχε τον τίτλο η κάθε πόλη, καθώς και νέες ανακαινισμένες πολιτιστικές εγκαταστάσεις. Όσον αφορά τη βιωσιμότητα του πολιτιστικού δυναμικού, χάρη στον τίτλο της ΠΕΕ οι πόλεις αποκόμισαν μεγαλύτερη πείρα και τεχνογνωσία και διεύρυναν τη δικτύωση και τη συνεργασία τους στους πολιτιστικούς τομείς.

Το Ταλίν, στο πέρας του χρόνου κατοχής του τίτλου κατάρτισε σχέδιο σχετικά με τη βιωσιμότητα των διαφόρων πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Στο πλαίσιο της οργάνωσης για την ΠΠΕ έλαβαν χώρα πολυάριθμες, νέες ή ενισχυμένες, εκδηλώσεις, πολλές από τις οποίες θα συνεχιστούν το 2012 και μετά· το 82% των φορέων που απάντησαν στην έρευνα δήλωσε ότι ορισμένες ή όλες οι δραστηριότητές τους θα συνεχιστούν, ενώ ένα περαιτέρω 8% ανέφερε ότι (παρά το γεγονός ότι δεν θα συνεχιζόταν το έργο τους για την ΠΠΕ) η εν λόγω εμπειρία τούς ενέπνευσε για να δημιουργήσουν νέες δραστηριότητες το 2012.

Στο Τούρκου οι εργασίες μιας βιώσιμης στρατηγικής ξεκίνησαν στα μέσα του 2011. Η αυξημένη συνεργασία μεταξύ των πολιτιστικών φορέων και άλλων ενδιαφερόμενων παραγόντων επισημάνθηκε ως σημαντική επίδραση του έτους της ΠΠΕ. Οι δραστηριότητες ορισμένων από τα έργα αυτά θα υλοποιηθούν σε μεγαλύτερη κλίμακα το 2012 σε σύγκριση με το 2011. Το ίδρυμα «Τούρκου 2011» θα συνεχίσει να χρηματοδοτεί ορισμένες δραστηριότητες έως το 2013 και να παρέχει στήριξη σε ορισμένα δίκτυα και οργανώσεις συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην υλοποίηση της στρατηγικής για τη βιωσιμότητα.

Όπως επισημάνθηκε σε προηγούμενες αξιολογήσεις, ο τίτλος της ΠΠE δημιουργεί νέες δραστηριότητες, συνεργασία και πολιτιστικές υποδομές που παραμένουν ενεργές και μετά το έτος κατοχής του τίτλου. Αυτό ισχύει και για τις δύο πόλεις που φιλοξένησαν τον τίτλο το 2011. Η ίδρυση (ή η συνέχιση λειτουργίας) ενός ειδικού οργανισμού είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να εξασφαλιστεί μια θετική κληρονομιά. Οι ΠΠE για το 2011 απέδειξαν ότι υπάρχουν δυνατότητες να βελτιωθεί το σύστημα διακυβέρνησης του πολιτισμού στην κάθε πόλη, καθώς και να αυξηθεί η συνεισφορά του πολιτιστικού τομέα στην ευρύτερη ανάπτυξη των πόλεων. Ωστόσο, η αξιοποίηση των δυνατοτήτων αυτών μένει ακόμη να διαπιστωθεί και αυτό θα εξαρτηθεί από τις επιλογές των κύριων ενδιαφερόμενων παραγόντων.

4.           Κυριότερες συστάσεις της εξωτερικής αξιολόγησης και συμπερασματα της Επιτροπής

Η Επιτροπή συμφωνεί με τις γενικές συστάσεις των αξιολογητών, με βάση τη συλλογιστική τους για την ΠΠΕ για το 2011 αλλά όσον αφορά την εφαρμογή της δράσης ΠΠΕ στο σύνολό της. Επιβεβαιώνεται ότι ο τίτλος της ΠΠΕ διατηρεί την ιδιαίτερη αξία του, παράγει εκτεταμένα πολιτιστικά προγράμματα και επιτυγχάνει σημαντικά αποτελέσματα. Ο τίτλος και η χρηματοδοτική συνεισφορά της ΕΕ έχουν σημαντική θετική επίδραση και καθιστούν τη δράση ιδιαίτερα αποτελεσματική και αποδοτική από πλευράς κόστους. Η Επιτροπή συμμερίζεται τη γενική εκτίμηση του αξιολογητή και αποδέχεται τις συστάσεις του όπως διατυπώθηκαν παραπάνω.

Οι συστάσεις ευθυγραμμίζονται σε μεγάλο βαθμό με την πρόσφατη πρόταση απόφασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση δράσης της Ένωσης όσον αφορά τις πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης για τα έτη 2020 έως 2033[6] που υπέβαλε η Επιτροπή. Οι εργασίες σχετικά με τη νέα πρόταση βασίστηκαν σε ένα ευρύ φάσμα στοιχείων. Αυτά προέκυψαν από τα συμπεράσματα της διάσκεψης για την 25η επέτειο της ΠΠΕ που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2010, από ανεξάρτητες αξιολογήσεις παλαιότερων πρωτευουσών, μια ανεξάρτητη αξιολόγηση των υφιστάμενων διαδικασιών επιλογής και παρακολούθησης, μια ηλεκτρονική διαβούλευση, μια δημόσια συνεδρίαση διαβούλευσης καθώς και από την εμπειρία της ΓΔ EAC από τον συντονισμό της πρωτοβουλίας από το 1999.

Στόχος της εν λόγω πρότασης είναι να αξιοποιηθούν τα πλεονεκτήματα του υφιστάμενου συστήματος, το οποίο σε γενικές γραμμές λειτουργεί ικανοποιητικά, να συναχθούν διδάγματα από τη μέχρι τώρα εμπειρία και να γίνουν ορισμένες βελτιώσεις για να μεγιστοποιηθούν τα δυνητικά οφέλη από την κατοχή του τίτλου και από τη συμμετοχή των πόλεων και των πολιτών τους στην ανταγωνιστική διαδικασία υποβολής προσφορών. Η νέα πρόταση διατηρεί τα κύρια χαρακτηριστικά και τη γενική δομή του ισχύοντος συστήματος και παράλληλα προτείνει ορισμένες βελτιώσεις. Συγκεκριμένα προτείνει η απονομή του τίτλου να εξακολουθήσει να γίνεται με βάση ένα συστήμα εκ περιτροπής μεταξύ κρατών μελών. Επιπλέον, η πρόταση αντικατοπτρίζει τις ακόλουθες συστάσεις που διατυπώθηκαν σε προηγούμενες αξιολογήσεις:

– να θεσπιστεί ένας γενικός στόχος σχετικά με τη συμβολή του πολιτισμού στη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη των πόλεων·

– να οριστούν σαφέστερα και πιο περιεκτικά κριτήρια επιλογής, ιδίως των κριτηρίων σχετικά με τη διακυβέρνηση και τη χρηματοδότηση·

– να ενισχυθούν οι προϋποθέσεις για την απονομή του βραβείου Μελίνα Μερκούρη, αναφορικά με την πρόοδο των πόλεων στην υλοποίηση των δεσμεύσεών τους, τη χρήση του λογοτύπου της ΕΕ στο επικοινωνιακό υλικό, και για την αναβολή της καταβολής του κατά το έτος κατοχής του τίτλου·

– να υποχρεωθούν οι πόλεις να διεξαγάγουν ορισμένες ερευνητικές εργασίες για να μετρήσουν καλύτερα τον βαθμό επίτευξης των στόχων τους.

Αξίζει να επισημανθεί ότι στην πρόταση της Επιτροπής λαμβάνονται επίσης υπόψη οι συστάσεις της αξιολόγησης του 2010, δηλαδή να επιτραπεί ενδεχομένως και στις υποψήφιες και δυνάμει υποψήφιες χώρες να συμμετέχουν στη δράση, να υποχρεώνονται οι υποψήφιες πόλεις να διαθέτουν στρατηγική για την πολιτιστική ανάπτυξή τους κατά την υποβολή της υποψηφιότητάς τους, και να παραμείνουν στο επίκεντρο της δράσης οι πόλεις.

Τέλος, σύμφωνα με μια άλλη σύσταση της αξιολόγησης για το έτος 2011, η Επιτροπή διοργάνωσε στις 15 Οκτωβρίου 2012 ανταλλαγή ορθών πρακτικών μεταξύ των παλαιότερων, των σημερινών και των μελλοντικών πολιτιστικών πρωτευουσών της Ευρώπης, με αποδέκτη τις μελλοντικές υποψήφιες πόλεις, και θα συνεχίσει να ενθαρρύνει παρόμοιες εποικοδομητικές ανταλλαγές στο μέλλον.

[1]               Απόφαση 1622/2006/EK του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 24ης Οκτωβρίου 2006, για τη θέσπιση κοινοτικής δράσης όσον αφορά την εκδήλωση Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για τα έτη 2007 έως 2019 (EE L 304 της 3ης Νοεμβρίου 2006, σ. 1).

[2]               Ο τίτλος «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» επιλέχτηκε για να συμβάλει στην προσέγγιση των ευρωπαίων πολιτών. Βλ. Ψήφισμα των υπουργών αρμόδιων για θέματα πολιτισμού σχετικά με την ετήσια οργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης της 13.6.1985

[3]               Απόφαση 1419/1999/EK του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 25ης Μαΐου 1999 για τη θέσπιση κοινοτικής δράσης όσον αφορά την εκδήλωση «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» για το διάστημα 2005 έως 2019 (EE L 166 της 1.7.1999, σ. 1). Απόφαση όπως τροποποιήθηκε με την απόφαση 649/2005/ΕΚ (ΕΕ L 117 της 4.5.2005, σ. 20).

[4]               Εκ των υστέρων αξιολόγηση για τις Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης 2011, τελική έκθεση προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, http://ec.europa.eu/dgs/education_culture/evalreports/culture/2012/ecocreport_en.pdf, η οποία διενεργήθηκε με βάση τη σύμβαση-πλαίσιο αριθ. EAC/50/2009 για υπηρεσίες αξιολόγησης, συναφείς με την αξιολόγηση και υπηρεσίες στήριξης της αξιολόγησης αντικτύπου

[5]               Απόφαση αριθ. 1622/2006/ΕΚ

[6]               COM(2012) 407 τελικό