52011PC0326

UZASADNIENIE

1.           Wprowadzenie

1.           Niniejszy wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady ma na celu ustanowienie minimalnych wspólnych norm w zakresie przysługującego osobom podejrzanym i oskarżonym w postępowaniu karnym w całej Unii Europejskiej prawa dostępu do adwokata oraz powiadomienia osoby trzeciej, takiej jak członek rodziny, pracodawca lub organ konsularny, o zatrzymaniu. Jest to kolejny z wielu środków określonych w rezolucji Rady z dnia 30 listopada 2009 r. dotyczącej harmonogramu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, załączonego do programu sztokholmskiego zatwierdzonego przez Radę Europejską w dniach 10–11 grudnia 2010 r. W ramach harmonogramu zaprasza się Komisję do stopniowego przedkładania wniosków ustawodawczych. W świetle powyższego niniejszy wniosek należy traktować jako część kompleksowego pakietu ustawodawczego, który ma być przedstawiany w ciągu kolejnych kilku lat i którego celem jest ustanowienie minimalnego zbioru praw procesowych w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej. Ze względu na swoją specyfikę i złożoność kwestia pomocy prawnej, połączona w harmonogramie z kwestią dostępu do adwokata, wymaga osobnego wniosku.

2.           Pierwszym krokiem jest dyrektywa 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym[1].

3.           Drugim krokiem będzie dyrektywa, obecnie negocjowana na podstawie wniosku Komisji[2], w sprawie prawa do informacji, która określi minimalne normy w zakresie prawa do informacji o prawach i o zarzutach, a także prawa dostępu do akt sprawy.

4.           Niniejszy wniosek, podobnie jak dwa poprzednie środki, ma na celu poprawę praw osób podejrzanych i oskarżonych. Istnienie minimalnych wspólnych norm w odniesieniu do tych praw powinno podnieść poziom wzajemnego zaufania między organami sądowymi, a co za tym idzie ułatwić stosowanie zasady wzajemnego uznawania. Dla poprawy współpracy sądowej w UE kluczowe znaczenie ma osiągnięcie pewnego stopnia zgodności przepisów państw członkowskich.

5.           Wniosek opiera się na art. 82 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Artykuł ten stanowi, że „w zakresie niezbędnym dla ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym, Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze dyrektyw zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, mogą ustanawiać normy minimalne. Normy takie uwzględniają różnice między tradycjami i systemami prawnymi państw członkowskich.

              Dotyczą one:

              a) wzajemnego dopuszczania dowodów między państwami członkowskimi;

              b) praw jednostek w postępowaniu karnym;

              c) praw ofiar przestępstw;

              d)[…]”.

6.           Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Karty) gwarantuje prawo do dostępu do bezstronnego sądu. Artykuł 48 zapewnia prawo do obrony, a jego znaczenie i zakres odpowiadają prawom gwarantowanym w art. 6 ust. 3 europejskiej europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC)[3]. Artykuł 6 ust. 3 lit. b) EKPC stanowi, że każda osoba, której zarzucono popełnienie przestępstwa, ma prawo „posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony”, podczas gdy art. 6 ust. 3 lit. c) gwarantuje jej prawo do „bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę”. Artykuł 14 ustęp 3 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (MPPOiP)[4] zawiera bardzo podobne postanowienia. Zarówno prawo dostępu do adwokata, jak i prawo do powiadomienia o zatrzymaniu stanowią formalne zabezpieczenia przed złym traktowaniem, a zatem chronią przed potencjalnym naruszeniem art. 3 EKPC (zakaz złego traktowania). Prawo do powiadomienia o zatrzymaniu sprzyja realizacji prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, określonego w art. 8 EKPC. Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych z 1963 r.[5] stanowi, że w przypadku aresztowania lub zatrzymania cudzoziemiec ma prawo domagać się powiadomienia swojego konsulatu o zatrzymaniu oraz do odwiedzin ze strony urzędników konsularnych.

7.           W celu zapewnienia solidnych podstaw wniosku Komisja przeprowadziła ocenę skutków. Sprawozdanie z oceny skutków jest dostępne na stronie internetowej http://ec.europa.eu/governance....

2.           Kontekst

8.           Artykuł 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) stanowi, że prawa podstawowe zagwarantowane w EKPC oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim stanowią zasady ogólne prawa UE. Artykuł 6 ust. 1 TUE stanowi, że Unia Europejska uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dostosowanym dnia 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu[6], która ma taką samą moc prawną jak TFUE oraz TUE. Karta jest skierowana do instytucji UE oraz państw członkowskich wdrażających prawo unijne, np. w dziedzinie współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych w Unii Europejskiej.

9.           W 2004 r. Komisja przedstawiła kompleksowy wniosek ustawodawczy[7] obejmujący najważniejsze prawa osób oskarżonych w postępowaniu karnym. Wspomniany wniosek nie został przyjęty przez Radę.

10.         Dnia 30 listopada 2009 r. Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości przyjęła harmonogram działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym[8], w którym wezwała do stopniowego przyjęcia środków dotyczących najbardziej podstawowych praw procesowych i zwróciła się do Komisji o przedłożenie w tym celu odpowiednich wniosków. Rada uznała, że dotychczas na szczeblu europejskim nie zrobiono wystarczająco dużo dla ochrony praw podstawowych osób w postępowaniu karnym. Korzyści wynikające z przepisów UE staną się w pełni odczuwalne dopiero po transpozycji wszystkich środków do ustawodawstwa. Trzeci i czwarty środek określone harmonogramem dotyczą prawa dostępu do adwokata oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej, takiej jak członek rodziny, pracodawca lub organ konsularny.

11.         Program sztokholmski przyjęty przez Radę Europejską w dniach 10–11 grudnia 2009 r.[9] potwierdził wagę praw jednostki w postępowaniu karnym, które stanowią jedną z podstawowych wartości Unii, mającą zasadnicze znaczenie dla utrzymania wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi i zaufania opinii publicznej w UE. Ochrona podstawowych praw jednostek usunie również przeszkody w swobodnym przepływie. W programie sztokholmskim wskazano na harmonogram jako integralną część wieloletniego programu i wezwano Komisję do przedłożenia odpowiednich wniosków umożliwiających jego szybkie wdrożenie.

3.           Prawo dostępu do adwokata ustanowione w karcie oraz w EKPC

12.         Artykuł 6 Karty, Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, stanowi, że:

„Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego”.

Artykuł 47 Karty – Prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu – stanowi, że:

„(…) Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela (…).”

Artykuł 48 Karty – Domniemanie niewinności i prawo do obrony – stanowi, że:

„2. Każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony”.

W zakresie swojego zastosowania Karta gwarantuje i odzwierciedla odpowiednie prawa zapisane w EKPC.

Artykuł 6 – Prawo do rzetelnego procesu sądowego – stanowi, że:

              „3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

              b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony.

              c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę[…]”

13.         W licznych niedawnych orzeczeniach Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wyjaśnił zakres zastosowania wspomnianych postanowień. Trybunał wielokrotnie orzekał, że art. 6 ma zastosowanie do postępowania przygotowawczego[10] oraz że podejrzanemu należy zaoferować pomoc adwokata na początkowych etapach przesłuchania przez policję[11] oraz bezzwłocznie w przypadku pozbawienia go wolności, niezależnie od jakichkolwiek przesłuchań[12]. Trybunał orzekł również, że wspomniane gwarancje muszą mieć zastosowanie do świadków w każdym przypadku, kiedy w rzeczywistości podejrzewa się ich o popełnienie przestępstwa, gdyż formalna kwalifikacja osoby jest nieistotna[13]. W sprawie Panovits[14] ETPC stwierdził naruszenie art. 6, polegające na tym, że zeznania złożone przez podejrzanego pod nieobecność adwokata wykorzystano do celów skazania podejrzanego, chociaż nie były to jedyne dostępne dowody. Trybunał uznał, że brak możliwości skorzystania przez skarżącego z pomocy prawnej podczas przesłuchania stanowi ograniczenie jego prawa do obrony, przy braku istotnych powodów, które nie szkodzą ogólnej rzetelności postępowania[15]. W ostatnich kilku latach stale wzrastała liczba skarg związanych z prawem dostępu do adwokata. Bez właściwej realizacji orzecznictwa ETPC państwa członkowskie narażone będą na znaczne koszty związane z odszkodowaniami przyznanymi przez trybunał osobom, których skarga została rozpatrzona pozytywnie[16].

14.         Zgodnie z mandatem określonym w harmonogramie praw procesowych, w niniejszej dyrektywie ustanawia się minimalne wymogi na szczeblu UE w zakresie prawa osób podejrzanych i oskarżonych do dostępu do adwokata. Sprzyja ona zatem stosowaniu Karty praw podstawowych, a w szczególności jej art. 6, 47 i 48, opierając się na art. 6 EKPC zgodnie z wykładnią ETPC.

4.           Prawo do powiadomienia o zatrzymaniu

15.         Osoba podejrzana lub oskarżona pozbawiona wolności powinna być uprawniona do powiadomienia o zatrzymaniu co najmniej jednej wyznaczonej przez nią osoby, takiej jak członek rodziny czy pracodawca. Państwa członkowskie powinny również zapewnić, aby przedstawicieli prawnych dziecka podejrzanego lub oskarżonego o popełnienie przestępstwa powiadomiono bezzwłocznie o zatrzymaniu dziecka oraz o powodach jego zatrzymania, chyba że stałoby to w sprzeczności z celem najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka. Odstępstwa od tego prawa należy stosować tylko w bardzo szczególnych okolicznościach.

16.         Jeśli zatrzymana osoba nie jest obywatelem danego kraju, właściwe jest powiadomienie organów konsularnych państwa pochodzenia takiej osoby. Podejrzani i oskarżeni cudzoziemcy stanowią łatwą do zidentyfikowania grupę osób wymagających szczególnego traktowania, niekiedy potrzebujących dodatkowej ochrony, jaką oferuje Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych z 1963 r. stanowiąca, że w przypadku aresztowania lub zatrzymania cudzoziemiec ma prawo domagać się powiadomienia swojego konsulatu o zatrzymaniu oraz do odwiedzin ze strony urzędników konsularnych.

5            Przepisy szczegółowe

Artykuł 1 – Cel

17.         Celem dyrektywy jest ustanowienie przepisów regulujących prawa osób podejrzanych i oskarżonych oraz osób, w stosunku do których wydano europejski nakaz aresztowania, do dostępu do adwokata w prowadzonym przeciwko nim postępowaniu karnym, a także ustanowienie przepisów regulujących prawo osób podejrzanych i oskarżonych, które pozbawiono wolności, do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu.

Artykuł 2 – Zakres

18.         Dyrektywa ma zastosowanie od momentu, w którym właściwe organy państwa członkowskiego poinformują daną osobę, w drodze urzędowego zawiadomienia lub w inny sposób, że jest podejrzana bądź oskarżona o popełnienie przestępstwa, do momentu zakończenia postępowania (w tym ewentualnego postępowania odwoławczego).19.          Dyrektywa wyraźnie obejmuje postępowanie służące wykonaniu europejskiego nakazu aresztowania[17]. Dyrektywa stanowi, że gwarancje proceduralne określone w art. 47 i 48 Karty oraz w art. 5 i 6 EKPC mają zastosowanie do procedur wydawania opartych na europejskim nakazie aresztowania.

Artykuł 3 – Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym

20.         W tym artykule ustanawia się ogólną zasadę, że wszystkie osoby podejrzane i oskarżone w postępowaniu karnym powinny bezzwłocznie uzyskać dostęp do adwokata, w czasie umożliwiającym im skorzystanie z prawa do obrony oraz w sposób pozwalający na skorzystanie z tego prawa. Dostęp do adwokata musi zostać przyznany najpóźniej w momencie pozbawienia wolności i tak szybko, jak to jest możliwe w świetle okoliczności każdej sprawy. Niezależnie od jakiegokolwiek pozbawienia wolności, dostęp do adwokata musi zostać przyznany przy przesłuchaniu. Musi on zostać również przyznany przy podejmowaniu czynności procesowych lub dowodowych, w których osoba podejrzana lub oskarżona musi lub ma prawo uczestniczyć, chyba że dowody, które mają być zebrane, mogłyby ulec zmianie albo zostać usunięte lub zniszczone wskutek zwłoki wynikającej z oczekiwania na adwokata. Stanowi to odzwierciedlenie orzecznictwa ETPC, z którego wynika, że podejrzanemu należy zaoferować pomoc adwokata „już na początkowych etapach przesłuchania przez policję” oraz bezzwłocznie w przypadku pozbawienia wolności, bez względu na jakiekolwiek przesłuchania.

Artykuł 4 – Treść prawa dostępu do adwokata

21.         Ten artykuł określa czynności, do których wykonywania musi być uprawniony adwokat osoby oskarżonej lub podejrzanej w celu zagwarantowania skutecznego korzystania z prawa do obrony, w tym spotkania z osobą podejrzaną lub oskarżoną o odpowiednim czasie trwania i częstotliwości, zapewniające możliwość skutecznego korzystania z prawa do obrony, obecność podczas wszelkich przesłuchań i rozpraw, z zastrzeżeniem wyżej określonego wyjątku, kiedy zwłoka może doprowadzić do utraty dowodów, obecność podczas wszelkich czynności dochodzeniowych bądź dowodowych, w przypadku których właściwe przepisy krajowe wymagają obecności osoby podejrzanej lub oskarżonej bądź wyraźnie dopuszczają jej obecność, a także dostęp do miejsca zatrzymania w celu sprawdzenia warunków zatrzymania. W przepisach tego artykułu znajdują odzwierciedlenie kolejne wyroki ETPC, w których podkreśla się, że korzystanie z prawa do obrony musi być skuteczne oraz określa się czynności[18], których wykonywanie należy umożliwić adwokatowi reprezentującemu osobę podejrzaną lub oskarżoną.

Artykuł 5 – Prawo do powiadomienia o zatrzymaniu

22.         Ten artykuł zapewnia osobom pozbawionym wolności w trakcie postępowania karnego prawo do bezzwłocznego powiadomienia o zatrzymaniu co najmniej jednej wyznaczonej przez nie osoby, którym najczęściej będzie przypuszczalnie członek rodziny lub pracodawca. Przedstawicieli prawnych dzieci pozbawionych wolności należy bezzwłocznie poinformować o zatrzymaniu dziecka oraz o powodach jego zatrzymania, chyba że stałoby to w sprzeczności z celem najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka Jeżeli mimo najlepszych chęci nie ma możliwości skontaktowania się z osobą wyznaczoną przez osobę pozbawioną wolności lub zawiadomienia tej osoby (np. gdy wyznaczona osoba nie odpowiada na telefon), zatrzymana osoba ma zostać poinformowana o tym, że nie doszło do zawiadomienia. Konsekwencje tego stanu pozostawiono do rozstrzygnięcia w prawie krajowym. Odstępstwa od stosowania tego prawa są możliwe tylko w bardzo ograniczonej liczbie przypadków określonych w art. 8. W przepisach tego artykułu znajduje odzwierciedlenie wezwanie Komisji Europejskiej do podjęcia działań, dzięki którym wymiar sprawiedliwości w Europie stanie się bardziej przyjazny dzieciom[19], wielokrotne wskazywanie przez Komitet ds. Zapobiegania Torturom prawa do powiadomienia o zatrzymaniu jako istotnego zabezpieczenia przed złym traktowaniem, a także wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy „Wymiar sprawiedliwości przyjazny dzieciom”[20].

Artykuł 6 – Prawo do kontaktu z organami konsularnymi lub dyplomatycznymi

23.         Ten artykuł potwierdza prawo do kontaktu z organami konsularnymi lub dyplomatycznymi. Nakłada on na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia, aby wszyscy zatrzymani cudzoziemcy mogli powiadomić o swoim zatrzymaniu organy konsularne państwa, którego są obywatelami, jeśli takie jest ich życzenie. Odstępstwa od stosowania tego prawa są możliwe tylko w bardzo ograniczonej liczbie przypadków określonych w art. 8.

Artykuł 7 – Poufność

24.         Prawo do obrony jest zabezpieczone dzięki nałożeniu obowiązku zapewnienia, aby całość komunikacji między osobą podejrzaną lub oskarżoną a adwokatem, niezależnie od jej formy, pozostawała całkowicie poufna, bez możliwości odstępstw od tej reguły. Jako jeden z czynników kluczowych dla skutecznego reprezentowania interesów klienta przez adwokata ETPC wskazał zasadę ochrony poufności wymienianych między nimi informacji. Orzekł on, że poufność komunikacji z adwokatem, jako istotna gwarancja prawa do obrony, jest chroniona przez EKPC[21].

Artykuł 8 – Odstępstwa

25.         Ze względu na nadrzędne znaczenie praw zapisanych w niniejszej dyrektywie państwa członkowskie zasadniczo nie powinny mieć możliwości stosowania odstępstw. Orzecznictwo ETPC dopuszcza jednakże w ograniczonym zakresie odstępstwa od art. 3, art. 4 ust. 1–3, art. 5 i art. 6 w odniesieniu do początkowych etapów postępowania karnego. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że prawo osoby oskarżonej o popełnienie przestępstwa do skutecznej obrony przez adwokata nie jest wprawdzie absolutne, jednak wszelkie wyjątki od jego zastosowania należy wyraźnie zdefiniować i ściśle ograniczyć czasowo[22], a także nie mogą one, w odniesieniu do całości postępowania, pozbawić oskarżonego prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy[23]. Ten przepis opiera się na wspomnianym orzecznictwie, zezwalając państwom członkowskim na odstępstwa od stosowania prawa dostępu do adwokata tylko w wyjątkowych okolicznościach, w przypadku konieczności i z zastrzeżeniem zastosowania gwarancji proceduralnych. Wszelkie odstępstwa muszą być uzasadnione istotnymi powodami związanymi z pilną potrzebą zapobieżenia zagrożeniu dla życia lub zdrowia jednej bądź większej liczby osób. Ponadto wszelkie odstępstwa muszą być zgodne z zasadą proporcjonalności, co oznacza, że właściwy organ musi zawsze wybrać wariant w najmniejszym stopniu ograniczający prawo dostępu do adwokata, a także musi maksymalnie ograniczyć czas trwania ograniczenia. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka żadne odstępstwo nie może wynikać tylko z typu bądź wagi przestępstwa, a każda decyzja o zastosowaniu derogacji wymaga przeprowadzenia przez właściwy organ indywidualnej oceny. W każdym razie żadne odstępstwo nie może skutkować naruszeniem rzetelności postępowania, a zeznania złożone przez daną osobę pod nieobecność adwokata nie mogą nigdy zostać wykorzystanie jako dowód przeciwko niej. Poza tym przepis ten stanowi, że na odstępstwa można zezwolić jedynie w drodze uzasadnionej decyzji organu sądowego, co oznacza, że decyzji nie może podjąć policja ani inne organy ścigania, które nie są uznawane za organy sądowe w świetle prawa krajowego i EKPC. To same zasady i ograniczenia dotyczą odstępstw od przyznania uprawnienia do powiadomienia osoby trzeciej. .

Artykuł 9 – Zrzeczenie

26.         ETPC stwierdził, że jeśli zrzeczenie się prawa ma być skuteczne do celów EKPC, musi być dobrowolne i jednoznaczne oraz muszą mu towarzyszyć minimalne gwarancje współmierne do jego znaczenia[24]. Wspomniane orzecznictwo znajduje odzwierciedlenie w art. 9, stanowiącym, że zrzeczenie się (który to fakt należy odnotować wraz z jego okolicznościami) musi być dobrowolne, jednoznaczne oraz dokonane z pełną świadomością konsekwencji, zapewnioną w drodze porady prawnej dotyczącej takich konsekwencji lub w inny sposób. Ponadto dana osoba musi być w stanie zrozumieć konsekwencje.

Artykuł 10 – Osoby inne niż podejrzani i oskarżeni

27.         Ten artykuł zapewnia ochronę i środki ochrony prawnej osobom takim jak świadkowie, które podczas przesłuchania lub rozprawy zostają uznane za podejrzanych lub oskarżone. Wynika to z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zgodnie z którym gwarancja rzetelnego procesu sądowego, w tym dostępu do adwokata, musi mieć zastosowanie do świadków w każdym przypadku, kiedy w rzeczywistości podejrzewa się ich o popełnienie przestępstwa, gdyż formalna kwalifikacja osoby jest nieistotna[25].

Artykuł 11 – Prawo do adwokata w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania

28.         Ten artykuł odzwierciedla zawarte w art. 82 ust. 2 Traktatu upoważnienie do przyjmowania dyrektyw w sprawie norm minimalnych z uwzględnieniem „zakresu niezbędnego dla ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i innych orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym”. Poprawa systemu europejskiego nakazu aresztowania jest głównym założeniem trzeciego sprawozdania Komisji w sprawie wdrażania decyzji ramowej Rady w sprawie europejskiego nakazu aresztowania[26]. Ten artykuł opiera się na art. 11 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW[27] w sprawie europejskiego nakazu aresztowania, stanowiącym, że osoba aresztowana do celów wykonania europejskiego nakazu aresztowania (ENA) ma prawo do korzystania z pomocy prawnej zgodnie z prawem krajowym wykonującego państwa członkowskiego. Przepis ten nie będzie podważał wzajemnego uznawania; adwokat w wydającym państwie członkowskim nie będzie na tym etapie zajmował się kwestiami merytorycznymi danej sprawy, ponieważ jego rola ograniczy się do dopilnowania, by poszukiwana osoba mogła skorzystać z praw przysługujących jej na mocy decyzji ramowej. W związku z tym zadaniem adwokata w wydającym państwie członkowskim będzie udzielanie pomocy i informacji adwokatowi w wykonującym państwie członkowskim.

Pogłębianiu wzajemnego zaufania koniecznego do wzajemnego uznawania służy przepis stanowiący, że informacja o zatrzymaniu osoby na podstawie ENA musi zostać przekazana do wydającego państwa członkowskiego i że osoba ta ma prawo do tego, by jej interesów bronił adwokat w państwie wydającym wspomagający adwokata w państwie wykonującym, umożliwiając jej maksymalnie skuteczne wykorzystanie swoich praw w państwie wykonującym, zgodnie z decyzją ramową Rady 2002/584/WSiSW. Taka pomoc może ułatwić faktyczne korzystanie z praw osobom, do których zastosowanie ma decyzja ramowa, w państwie członkowskim wykonania, w szczególności ze względu na możliwość powołania się na przesłankę stanowiącą podstawę odmowy wykonania ENA na podstawie art. 3 i 4. Przykładowo pomoc adwokata w wydającym państwie członkowskim może mieć istotne znaczenie dla wykazania istnienia uprzedniego wyroku, co pociągałoby za sobą zastosowanie zasady ne bis in idem na podstawie art. 3 ust. 2. Postępowanie mające na celu wykonanie ENA nie zostanie opóźnione, ponieważ artykuł ten nie zmienia terminów określonych w decyzji ramowej. Wręcz przeciwnie, udział adwokata w wydającym państwie członkowskim doprowadzi do szybszego wyrażenia zgody, ponieważ poszukiwana osoba uzyska pełniejsze informacje o procedurze w wydającym państwie członkowskim oraz skutkach takiej zgody.

Artykuł 12 – Pomoc prawna

29.         Artykuł 47 ustęp 3 Karty stanowi, że:

„Pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.”

Artykuł 6 ustęp 3 EKPC stanowi, że każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawi do bezpłatnej pomocy prawnej „jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, […] gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości”.

Niniejsza dyrektywa nie ma wprawdzie na celu uregulowania kwestii pomocy prawnej, zawiera jednak przepis zobowiązujący państwa członkowskie do dalszego stosowania krajowych systemów pomocy prawnej. Takie systemy musza być zgodne z Kartą i z EKPC. Ponadto w przypadkach, w których dostęp do adwokata zapewnia się na mocy niniejszej dyrektywy, państwa członkowskie nie mogą stosować warunków pomocy prawnej mniej korzystnych niż w przypadkach, w których dostęp do adwokata zapewniały już przepisy krajowe.

Artykuł 13 – Środki odwoławcze w przypadku naruszenia prawa dostępu do adwokata

30.         Ten artykuł odzwierciedla orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, z którego wynika, że najwłaściwszą formą środka zaradczego w przypadku naruszenia gwarantowanego przez EKPC prawa do rzetelnego procesu sądowego jest zapewnienie, aby osoba podejrzana lub oskarżona znalazła się, w miarę możliwości, w sytuacji, w jakiej znajdowałaby się, gdyby nie naruszono jej praw[28]. ETPC orzekł, że nawet gdy istotne powody mogą wyjątkowo uzasadniać odmowę dostępu do adwokata, takie ograniczenie, bez względu na jego uzasadnienie, nie może nadmiernie ograniczać praw osoby oskarżonej wynikających z art. 6 EKPC oraz że takie prawa zostaną w zasadzie w sposób nieodwracalny naruszone w przypadku wykorzystania do celów skazania podejrzanego obciążających go zeznań złożonych podczas przesłuchania policyjnego bez dostępu do adwokata[29]. Dlatego też artykuł zakazuje zasadniczo korzystania z dowodów uzyskanych w warunkach odmowy dostępu do adwokata, z wyjątkiem nadzwyczajnych okoliczności, w których wykorzystanie takich dowodów nie naruszy praw do obrony.

Artykuł 14 – Klauzula o nieobniżaniu poziomu ochrony

31.         Celem tego artykułu jest zagwarantowanie, aby ustanowienie minimalnych wspólnych norm zgodnie z niniejszą dyrektywą nie skutkowało obniżeniem norm w niektórych państwach członkowskich oraz aby utrzymano normy określone w Karcie i EKPC. Ponieważ niniejsza dyrektywa ustanawia normy minimalne, zgodnie z art. 82 TFUE, państwa członkowskie mają swobodę co do stosowania norm wyższych niż uzgodnione w dyrektywie.

Artykuł 15 – Transpozycja

32.         Ten artykuł wymaga od państw członkowskich wdrożenia dyrektywy do dnia xx/xx/20xx r. i przekazania Komisji, w tym samym terminie, tekstu przepisów transponujących ją do prawa krajowego.

Artykuł 16 – Wejście w życie

33.         Ten artykuł stanowi, że dyrektywa wejdzie w życie dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

6.           Zasada pomocniczości

34.         Cel wniosku nie może zostać w wystarczającym stopniu osiągnięty przez same państwa członkowskie, ponieważ nadal występują znaczne różnice pod względem konkretnych metod i terminów w zakresie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym na terytorium UE. Ponieważ wniosek ma sprzyjać wzajemnemu zaufaniu, ustanowienie spójnych minimalnych wspólnych norm mających zastosowanie w całej Unii Europejskiej jest możliwe tylko w drodze działania podjętego przez Unię. Wniosek spowoduje zbliżenie stosowanych przez państwa członkowskie przepisów proceduralnych dotyczących terminu i sposobu zapewnienia dostępu do adwokata podejrzanym i oskarżonych oraz osobom, w stosunku do których wydano europejski nakaz aresztowania, co ma na celu pogłębienie wzajemnego zaufania. Wniosek jest zatem zgodny z zasadą pomocniczości.

7.           Zasada proporcjonalności

35.         Wniosek jest zgodny z zasadą proporcjonalności, ponieważ nie wykracza poza minimum wymagane dla osiągnięcia wyznaczonego celu na szczeblu unijnym i poza to, co jest konieczne dla realizacji tego celu.

2011/0154 (COD)

Wniosek

DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

dotycząca prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu

PARLAMENT EUROPEJSKI I RADA UNII EUROPEJSKIEJ,

uwzględniając Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w szczególności jego art. 82 ust. 2,

uwzględniając wniosek Komisji Europejskiej,

po przekazaniu projektu aktu ustawodawczego parlamentom narodowym,

uwzględniając opinię Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego[30],

uwzględniając opinię Komitetu Regionów[31],

stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą,

a także mając na uwadze, co następuje:

(1)       W artykule 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”), art. 6 europejskiej Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej „EKPC”) oraz art. 14 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (zwanego dalej „MPPOiP”) zapisano prawo do rzetelnego procesu sądowego. Artykuł 48 Karty gwarantuje poszanowanie prawa do obrony.

(2)       Zasada wzajemnego uznawania wyroków i innych orzeczeń sądowych stanowi fundament współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych w Unii.

(3)       Wzajemne uznawanie może być skuteczne jedynie w sytuacji wzajemnego zaufania, co wymaga szczegółowych przepisów dotyczących ochrony praw i gwarancji proceduralnych wynikających z Karty, EKPC i MPPOiP. Wspólne normy minimalne powinny zwiększyć zaufanie do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych wszystkich państw członkowskich, co z kolei powinno doprowadzić do skuteczniejszej współpracy wymiarów sprawiedliwości opartej na wzajemnym zaufaniu oraz do propagowania kultury praw podstawowych w Unii. Powinny one również usunąć przeszkody w swobodnym przepływie obywateli. Takie wspólne normy minimalne powinny dotyczyć prawa dostępu do adwokata oraz prawa do powiadomienia o zatrzymaniu.

(4)       Chociaż państwa członkowskie są stronami EKPC i MPPOiP, doświadczenie wykazało, że nie zawsze zapewnia to samo w sobie wystarczający stopień zaufania do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich.

(5)       Dnia 30 listopada 2009 r. Rada przyjęła harmonogram działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym („harmonogram”)[32]. W programie sztokholmskim, przyjętym dnia 11 grudnia 2009 r.[33], Rada Europejska wyraziła zadowolenie z przyjęcia planu i włączyła go do programu sztokholmskiego (pkt 2.4). W harmonogramie wezwano do stopniowego przyjmowania środków dotyczących prawa do tłumaczenia pisemnego i ustnego[34], prawa do informacji o prawach i zarzutach[35], prawa do porady i pomocy prawnej, prawa do kontaktu z członkami rodziny, pracodawcami i organami konsularnymi oraz specjalnych gwarancji dla osób podejrzanych i oskarżonych wymagających szczególnego traktowania. W harmonogramie podkreślono, że kolejność praw ma charakter orientacyjny, co oznacza, że może zostać zmieniona stosownie do priorytetów. Dopiero po realizacji wszystkich jego części płynące z niego korzyści będą w pełni odczuwalne.

(6)       W niniejszej dyrektywie określa się minimalne normy w zakresie prawa dostępu do adwokata oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu w postępowaniu karnym, z wyłączeniem postępowań administracyjnych prowadzących do nałożenia sankcji, takich jak postępowania w sprawach dotyczących konkurencji i podatków oraz w postępowaniu służącym wykonaniu europejskiego nakazu aresztowania. W ten sposób sprzyja ona stosowaniu Karty, a w szczególności jej art. 4, 6, 7, 47 i 48, opierając się na art. 3, 5, 6 i 8 EKPC zgodnie z wykładnią Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

(7)       Prawo dostępu do adwokata jest zapisane w art. 6 EKPC oraz w art. 14 ust. 2 MPPOiP. Prawo do kontaktu z osobą trzecią jest jednym z ważnych zabezpieczeń przed złym traktowaniem, którego zakazuje art. 3 EKPC, a prawo do powiadomienia konsulatu opiera się na Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 1963 r. Niniejsza dyrektywa powinna ułatwić praktyczne zastosowanie tych praw w celu zagwarantowania prawa do rzetelnego procesu.

(8)       Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, osoba podejrzana lub oskarżona powinna mieć dostęp do adwokata na wstępnych etapach przesłuchania przez policję, a w każdym razie od momentu zatrzymania, co ma służyć zabezpieczeniu prawa do rzetelnego procesu, a w szczególności zasady zakazu samooskarżenia, jak również zapobiegać złemu traktowaniu.

(9)       Podobne prawo do obecności adwokata powinno być udzielane za każdym razem, kiedy przepisy krajowe wyraźnie zezwalają na obecność osoby podejrzanej lub oskarżonej przy czynnościach proceduralnych lub służących gromadzeniu dowodów, np. w przeszukaniu, lub wymagają jej obecności przy takich czynnościach; w takich przypadkach obecność adwokata może bowiem umocnić prawo do obrony nie wpływając negatywnie na zachowanie poufności niektórych czynności dochodzeniowych, gdyż obecność danej osoby wyłącza poufny charakter wspomnianych czynności; prawo to powinno obowiązywać bez uszczerbku dla potrzeby zabezpieczenia tych dowodów, które ze swej natury mogą zostać zmienione, usunięte lub zniszczone gdyby właściwy organ musiał czekać na przybycie adwokata.

(10)     Skuteczność dostępu do adwokata wymaga umożliwienia adwokatowi wykonywania wszystkich z szerokiego wachlarza czynności związanych z doradztwem prawnym, zgodnie ze stanowiskiem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Takie czynności powinny obejmować czynny udział we wszelkich przesłuchaniach lub rozprawach, spotkania z klientem w celu omówienia sprawy i przygotowania obrony, poszukiwanie dowodów uniewinniających, wsparcie klienta w trudnych sytuacjach i kontrolę warunków zatrzymania.

(11)     Czas trwania i częstotliwość spotkań osoby podejrzanej lub oskarżonej z adwokatem są uzależnione od okoliczności każdego postępowania, zwłaszcza od złożoności sprawy i właściwych środków proceduralnych. Nie należy ich zatem ograniczać w ogólny sposób, gdyż może to mieć niekorzystny wpływ na skuteczne korzystanie z prawa do obrony.

(12)     Pozbawione wolności osoby podejrzane lub oskarżone powinny mieć prawo do szybkiego kontaktu z wybraną osobą, taką jak członek rodziny lub pracodawca, w celu poinformowania jej o zatrzymaniu.

(13)     Pozbawione wolności osoby podejrzane lub oskarżone powinny mieć również prawo do kontaktu z odpowiednimi organami konsularnymi lub dyplomatycznymi. Prawo do pomocy konsularnej jest zapisane w art. 36 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z 1963 r., w której jest to prawo przyznane państwom, umożliwiające im dostęp do swoich obywateli. Niniejsza dyrektywa przyznaje to prawo zatrzymanemu, jeżeli sobie tego życzy.

(14)     Ponieważ zapewnienie poufności komunikacji między osobą podejrzaną lub oskarżoną a jej adwokatem ma kluczowe znaczenie dla skutecznego korzystania z prawa do obrony, państwa członkowskie powinny być zobowiązane do utrzymania i zabezpieczania poufności spotkań między adwokatem a klientem oraz wszelkich innych form komunikacji dopuszczalnych na mocy przepisów krajowych. Nie powinno być żadnych wyjątków od zasady poufności.

(15)     Odstępstwa od stosowania prawa dostępu do adwokata oraz prawa do powiadomienia o zatrzymaniu powinny być dopuszczalne tylko w wyjątkowych okolicznościach, zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeśli istnieją istotne powody związane z pilną potrzebą zapobieżenia poważnym negatywnym skutkom dla życia lub zdrowia innej osoby bądź jeśli nie są dostępne mniej restrykcyjne środki osiągnięcia tego samego rezultatu, np. w przypadku ryzyka zmowy, zastąpienia adwokata wybranego przez osobę podejrzaną lub oskarżoną bądź wyznaczenia innej osoby trzeciej, z którą ma być nawiązany kontakt.

(16)     Każde takie odstępstwo powinno prowadzić jedynie do opóźnienia, w maksymalnie ograniczonym stopniu, początkowego dostępu do adwokata i nie powinno mieć wpływu na istotę tego prawa. Zasadność zastosowania odstępstwa powinna być oceniania w trybie indywidualnym przez właściwy organ sądowy, który powinien przedstawić uzasadnienie swojej decyzji.

(17)     Odstępstwa nie powinny naruszać prawa do rzetelnego procesu, a w szczególności nie powinny nigdy prowadzić do sytuacji, w których zeznania złożone przez osobę podejrzaną lub oskarżoną pod nieobecność adwokata wykorzystuje się do skazania takiej osoby.

(18)     Osoba podejrzana lub oskarżona powinna mieć możliwość zrzeczenia się prawa do adwokata, o ile ma pełną świadomość konsekwencji takiego zrzeczenia się, zwłaszcza jeśli przed podjęciem takiej decyzji odbyła spotkanie z adwokatem oraz dysponuje niezbędnymi zdolnościami do zrozumienia takich konsekwencji, a także pod warunkiem, że zrzeczenia się dokonano dobrowolnie i jednoznacznie. Osoba podejrzana lub oskarżona powinna mieć możliwość odwołania zrzeczenia się w dowolnym momencie postępowania.

(19)     Każdej osobie przesłuchiwanej przez właściwy organ w charakterze innym niż podejrzanego lub oskarżonego, np. świadkowi, należy bezzwłocznie zapewnić dostęp do adwokata, jeśli taki organ w trakcie przesłuchania uzna daną osobę za podejrzaną, a ponadto żadnych zeznań złożonych przez taką osobę zanim uznano ją za podejrzaną lub zanim ją oskarżono nie powinno się wykorzystywać przeciwko niej.

(20)     W celu poprawy funkcjonowania współpracy wymiarów sprawiedliwości w Unii Europejskiej, prawa przewidziane w niniejszej dyrektywie powinny być również odpowiednio stosowane w postępowaniach służących wykonaniu europejskiego nakazu aresztowania prowadzonych zgodnie z decyzją ramową Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi[36].

(21)     Osoba objęta europejskim nakazem aresztowania powinna mieć prawo dostępu do adwokata w wykonującym państwie członkowskim w celu umożliwienia jej skutecznego korzystania z praw przysługujących jej na mocy decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW.

(22)     Osoba ta powinna mieć również możliwość posiadania adwokata w wydającym państwie członkowskim, który pomagałby adwokatowi w wykonującym państwie członkowskim w konkretnych przypadkach podczas procedury wydania, bez uszczerbku dla terminów określonych w decyzji ramowej. Adwokat ten powinien mieć możliwość pomagania adwokatowi w wykonującym państwie członkowskim w realizacji praw przysługujących danej osobie na mocy decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW w wykonującym państwie członkowskim, w szczególności w odniesieniu do podstaw odmowy przewidzianych w art. 3 i 4. Ponieważ europejski nakaz aresztowania opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania, nie powinno to pociągać za sobą żadnego prawa do kwestionowania materialnych elementów sprawy w wykonującym państwie członkowskim. Zwiększenie praw do rzetelnego procesu zarówno w wykonującym, jak i wydającym państwie członkowskim pogłębi wzajemne zaufanie.

(23)     Aby prawo dostępu do adwokata w wydającym państwie członkowskim było skuteczne, wykonujący organ sądowy powinien szybko zawiadomić wydający organ sądowy o zatrzymaniu danej osoby oraz jej wniosku o dostęp do adwokata w wydającym państwie członkowskim.

(24)     Ponieważ dotychczas brakuje instrumentu ustawodawczego UE dotyczącego pomocy prawnej, państwa członkowskie powinny nadal stosować przepisy krajowe w tym zakresie, które powinny być zgodne z Kartą, EKPC oraz orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zawsze gdy przyjmowane są nowe przepisy krajowe służące wdrożeniu niniejszej dyrektywy, zapewniające prawo dostępu do adwokata w zakresie szerszym niż poprzednio dostępny na mocy ustawodawstwa krajowego, należy stosować obowiązujące aktualnie przepisy w zakresie pomocy prawnej bez rozróżnienia między tymi dwiema sytuacjami.

(25)     Zasada skuteczności prawa UE powinna zobowiązywać państwa członkowskie do wprowadzenia odpowiednich, skutecznych środków zaradczych na wypadek naruszenia prawa przyznanego jednostkom w prawie unijnym.

(26)     Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wszelkie negatywne skutki naruszenia prawa do adwokata należy usunąć poprzez zapewnienie, aby dana osoba znalazła się w takiej sytuacji, w jakiej znajdowałaby się, gdyby nie doszło do naruszenia. Jeśli daną osobę ostatecznie skazano z naruszeniem prawa do adwokata, może to wymagać ponownego procesu lub równoważnych środków.

(27)     Ponieważ Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że wykorzystanie obciążających zeznań złożonych przez osobę podejrzaną bądź oskarżoną bez dostępu do adwokata powoduje nieodwracalne naruszenie prawa do obrony, państwa członkowskie powinny zasadniczo zostać zobowiązane do wprowadzenia zakazu wykorzystania jakichkolwiek zeznań złożonych z naruszeniem prawa dostępu do adwokata jako dowodów przeciwko osobie podejrzanej lub oskarżonej, chyba że wykorzystanie takich dowodów nie naruszy prawa do obrony. Taki zakaz powinien pozostawać bez uszczerbku dla wykorzystania zeznań do innych celów dopuszczalnych zgodnie z przepisami krajowymi, np. w przypadku potrzeby wykonania pilnych czynności dochodzeniowych lub zapobieżenia popełnieniu innych przestępstw bądź wystąpieniu poważnych negatywnych konsekwencji w odniesieniu do jakiejkolwiek osoby.

(28)     Niniejsza dyrektywa ustanawia normy minimalne. Państwa członkowskie mogą rozciągnąć prawa określone w niniejszej dyrektywie na sytuacje nieprzewidziane w niej w sposób wyraźny, aby zapewnić wyższy poziom ochrony. Poziom ochrony nie powinien być nigdy niższy od norm przewidzianych w Karcie i EKPC zgodnie z ich wykładnią w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

(29)     Niniejsza dyrektywa służy zagwarantowaniu praw podstawowych i zasad uznanych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, w tym zakazu tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania, prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, prawa do integralności osobistej, praw dziecka, integracji osób niepełnosprawnych, prawa do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, domniemania niewinności i prawa do obrony. Niniejszą dyrektywę należy wdrażać zgodnie ze wspomnianymi prawami i zasadami.

(30)     Niniejsza dyrektywa wspiera prawa dziecka i uwzględnia wytyczne Rady Europy „Wymiar sprawiedliwości przyjazny dzieciom”, w szczególności wytyczne dotyczące informacji i porady. Dyrektywa gwarantuje, że dzieci nie mogą zrzec się praw z niej wynikających, jeśli nie są w stanie zrozumieć konsekwencji zrzeczenia się. Przedstawicieli prawnych podejrzanych lub oskarżonych dzieci należy zawsze bezzwłocznie powiadamiać o zatrzymaniu dziecka oraz o powodach jego zatrzymania, chyba że stoi to w sprzeczności z celem najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka.

(31)     Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby przepisy niniejszej dyrektywy, w zakresie, w jakim odpowiadają prawom gwarantowanym przez EKPC, były wdrażane w sposób spójny z postanowieniami EKPC i zgodny z wykładnią zawartą w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

(32)     Ponieważ państwa członkowskie nie mogą jednostronnym działaniem, czy to na szczeblu krajowym, regionalnym czy lokalnym, osiągnąć celu, którym jest wprowadzenie wspólnych norm minimalnych i który może zostać osiągnięty jedynie na szczeblu Unii Europejskiej, Parlament Europejski i Rada mogą przyjąć środki zgodne z zasadą pomocniczości, o której mowa w art. 5 Traktatu o Unii Europejskiej. Zgodnie z zasadą proporcjonalności, określoną we wspomnianym art. 5, niniejsza dyrektywa nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tego celu.

(33)     [Zgodnie z art. 1, 2, 3 i 4 Protokołu w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii w odniesieniu do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, załączonego do Traktatu o Unii Europejskiej i do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Zjednoczone Królestwo i Irlandia notyfikowały życzenie uczestniczenia w przyjęciu i stosowaniu niniejszej dyrektywy] LUB [Bez uszczerbku dla art. 4 Protokołu w sprawie stanowiska Zjednoczonego Królestwa i Irlandii w odniesieniu do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości załączonego do Traktatu o Unii Europejskiej i do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Zjednoczone Królestwo i Irlandia nie będą uczestniczyć w przyjęciu niniejszej dyrektywy i nie są nią związane ani nie ma ona do nich zastosowania][37].

(34)     Zgodnie z art. 1 i 2 Protokołu w sprawie stanowiska Danii załączonego do Traktatu o Unii Europejskiej i do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dania nie uczestniczy w przyjęciu niniejszej dyrektywy, dlatego też nie jest nią związana ani nie ma ona do niej zastosowania.

PRZYJMUJĄ NINIEJSZĄ DYREKTYWĘ:

Artykuł 1 Cel

W dyrektywie ustanawia się przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz osób, których dotyczy postępowanie na mocy decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW, do dostępu do adwokata oraz do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu.

Artykuł 2 Zakres

1.           Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie od momentu poinformowania danej osoby przez właściwe organy państwa członkowskiego, w drodze urzędowego zawiadomienia lub w inny sposób, że jest podejrzana lub oskarżona o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne rozstrzygnięcie kwestii, czy dana osoba podejrzana lub oskarżona popełniła przestępstwo, w tym, w stosownych przypadkach, wydania wyroku oraz rozpatrzenia wszelkich środków zaskarżenia.

2.           Niniejszą dyrektywę stosuje się wobec osób, których dotyczy postępowanie na mocy decyzji ramowej 2002/584/WSiSW, od momentu ich aresztowania w państwie wykonującym.

Artykuł 3 Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym

1.           Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym i oskarżonym w każdym razie bezzwłocznie zapewniano dostęp do adwokata:

a)         przed rozpoczęciem jakiegokolwiek przesłuchania przez policję lub inne organy ścigania;

b)         w związku z prowadzeniem wszelkich czynności procesowych lub dowodowych, w których, zgodnie z prawem krajowym, dana osoba musi lub ma prawo uczestniczyć, chyba że zaszkodziłoby to uzyskaniu dowodów;

oraz c)  od momentu pozbawienia wolności.

2.           Dostęp do adwokata należy zapewnić w takim terminie i w taki sposób, by umożliwić osobie podejrzanej lub oskarżonej skuteczne skorzystanie z prawa do obrony.

Artykuł 4 Treść prawa dostępu do adwokata

1.           Osoba podejrzana lub oskarżona ma prawo do spotkań z reprezentującym ją adwokatem.

2.           Adwokat ma prawo być obecnym podczas wszelkich przesłuchań i rozpraw. Ma on prawo zadawać pytania, domagać się wyjaśnień i składać oświadczenia, które są odnotowywane zgodnie z prawem krajowym.

3.           Adwokat ma prawo do obecności przy wszelkich innych czynnościach dochodzeniowych lub dowodowych, w których, zgodnie z prawem krajowym, osoba podejrzana lub oskarżona musi lub ma prawo uczestniczyć, chyba że zaszkodziłoby to uzyskaniu dowodów;

4.           Adwokat ma prawo kontrolować warunki zatrzymania osoby podejrzanej lub oskarżonej i w związku z tym ma dostęp do miejsca, w którym taka osoba jest zatrzymana.

5.           Czas trwania i częstotliwość spotkań osoby podejrzanej lub oskarżonej z adwokatem nie są ograniczone w żaden sposób mogący utrudniać korzystanie z prawa do obrony.

Artykuł 5 Prawo do powiadomienia o zatrzymaniu

1.           Państwa członkowskie zapewniają, by osoba, o której mowa w art. 2, która została pozbawiona wolności miała prawo jak najszybciej skontaktować się z jedną z wybranych przez nią osób.

2.           Jeśli taka osoba jest dzieckiem, państwa członkowskie zapewniają, aby przedstawiciel prawny dziecka lub inna osoba dorosła, zależnie od tego, co jest w interesie dziecka, został jak najszybciej powiadomiony o pozbawieniu wolności oraz o powodach pozbawienia wolności, chyba że jest to sprzeczne z celem najlepszego zabezpieczenia interesu dziecka, w którym to przypadku powiadamia się inną, odpowiednią osobę dorosłą.

Artykuł 6 Prawo do kontaktu z organami konsularnymi lub dyplomatycznymi

Państwa członkowskie zapewniają osobom, o których mowa w art. 2, które zostały pozbawione wolności, a nie są obywatelami danego państwa, prawo do jak najszybszego powiadomienia organów konsularnych lub dyplomatycznych państwa, którego są obywatelami o zatrzymaniu oraz do kontaktu z organami konsularnymi lub dyplomatycznymi.

Artykuł 7 Poufność

Państwa członkowskie zapewniają poufność spotkań między osobą podejrzaną lub oskarżoną a jej adwokatem. Zapewniają także poufność korespondencji, rozmów telefonicznych i innych form komunikacji między osobą podejrzaną lub oskarżoną a adwokatem, dopuszczalnych na mocy prawa krajowego.

Artykuł 8 Odstępstwa

Państwa członkowskie nie stosują odstępstw od żadnego z przepisów niniejszej dyrektywy, z wyjątkiem odstępstw, w wyjątkowych okolicznościach, od art. 3, art. 4 ust. 1–3, art. 5 i art. 6. Każde takie odstępstwo:

a)      jest uzasadnione istotnymi powodami związanymi z pilną potrzebą zapobieżenia poważnym negatywnym skutkom dla życia lub integralności cielesnej osób;

b)      nie wynika wyłącznie z typu bądź powagi domniemanego przestępstwa;

c)      nie wykracza poza to, co jest konieczne;

d)      jest maksymalnie ograniczone w czasie i w każdym razie nie rozciąga się na etap postępowania sądowego;

e)      nie narusza rzetelności postępowania.

Na odstępstwa można zezwalać wyłącznie należycie uzasadnioną decyzją podjętą przez organ sądowy w trybie indywidualnym.

Artykuł 9 Zrzeczenie

1.           Bez uszczerbku dla przepisów krajowych wymagających obecności lub pomocy adwokata, każde zrzeczenie się prawa do adwokata, o którym mowa w niniejszej dyrektywie podlega następującym warunkom:

a)      osoba podejrzana lub oskarżona otrzymała uprzednią poradę prawną dotyczącą konsekwencji zrzeczenia się lub w inny sposób uzyskała pełną wiedzę o takich konsekwencjach;

b)      taka osoba dysponuje zdolnościami niezbędnymi do zrozumienia takich konsekwencji;

c)      zrzeczenia się dokonano dobrowolnie i jednoznacznie.

2.           Fakt zrzeczenia i okoliczności, w których go dokonano odnotowuje się zgodnie z przepisami danego państwa członkowskiego.

3.           Państwa członkowskie zapewniają możliwość późniejszego odwołania zrzeczenia na dowolnym etapie postępowania.           

Artykuł 10 Osoby inne niż podejrzani i oskarżeni

1.           Państwa członkowskie zapewniają, aby każdej osobie innej niż podejrzany lub oskarżony, przesłuchiwanej przez policję lub inne organy ścigania w kontekście postępowania karnego zapewniono dostęp do adwokata w przypadku gdy, w trakcie przesłuchania lub rozprawy, zostanie uznana za podejrzaną lub oskarżona o popełnienie przestępstwa.

2            Państwa członkowskie zapewniają, aby żadne zeznania złożone przez taką osobę zanim zostanie ona uświadomiona, że jest osobą podejrzaną lub oskarżoną, nie mogły być wykorzystane przeciwko niej.

Artykuł 11 Prawo dostępu do adwokata w procedurze europejskiego nakazu aresztowania

1.           Państwa członkowskie zapewniają, by wszelkie osoby objęte procedurą na mocy decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW miały prawo dostępu do adwokata bezzwłocznie po zatrzymaniu a mocy europejskiego nakazu aresztowania w wykonującym państwie członkowskim.

2.           W odniesieniu do zakresu prawa dostępu do adwokata, osobie tej przysługują następujące prawa w wykonującym państwie członkowskim:

– prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, by umożliwić jej skuteczne skorzystanie z przysługujących jej praw;

– prawo do spotkania z reprezentującym ją adwokatem;

– prawo do obecności jej adwokata podczas wszelkich przesłuchań i rozpraw, w tym prawo do zadawania pytań, domagania się wyjaśnień oraz składania oświadczeń, które są odnotowywane zgodnie z prawem krajowym;

– prawo do tego, by adwokat miał dostęp do miejsca, w którym taka osoba jest zatrzymana w celu kontroli warunków zatrzymania.

Czas trwania i częstotliwość spotkań tej osoby z adwokatem nie są ograniczone w żaden sposób mogący utrudniać korzystanie z praw przysługujących jej na mocy decyzji ramowej 2002/584/WSiSW.

3.           Państwa członkowskie zapewniają wszystkim osobom objętym procedurą na mocy decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW, na wniosek, także prawo dostępu do adwokata bezzwłocznie po zatrzymaniu na mocy europejskiego nakazu aresztowania w wykonującym państwie członkowskim, by wspomóc adwokata w wykonującym państwie członkowskim zgodnie z ust. 4. Osoba ta jest informowana o tym prawie.

4.           Adwokat tej osoby w wydającym państwie członkowskim ma prawo przeprowadzać czynności ograniczone do tego, co jest potrzebne by wspomóc adwokata w wykonującym państwie członkowskim, by zagwarantować skuteczne korzystanie z praw przysługujących tej osobie w wykonującym państwie na mocy decyzji ramowej Rady, w szczególności na mocy jej art. 3 i 4.

5.           Bezzwłocznie po aresztowaniu na mocy europejskiego nakazu aresztowania wykonujący organ sądowy zawiadamia wydający organ sądowy o zatrzymaniu oraz o wniosku danej osoby o dostęp do adwokata również w wydającym państwie członkowskim.

Artykuł 12 Pomoc prawna

1.           Niniejsza dyrektywa pozostaje bez uszczerbku dla przepisów krajowych dotyczących pomocy prawnej, stosowanych zgodnie z Kartą praw podstawowych Unii Europejskiej oraz europejską konwencją praw człowieka.

2.           Państwa członkowskie nie stosują przepisów dotyczących pomocy prawnej mniej korzystnych niż aktualnie stosowane przepisy w zakresie dostępu do adwokata zapewnianego na mocy niniejszej dyrektywy.

Artykuł 13 Środki ochrony prawnej

1.           Państwa członkowskie zapewniają, aby osoba, o której mowa w art. 2 miała do dyspozycji skuteczne środki ochrony prawnej w przypadkach naruszenia jej prawa dostępu do adwokata.

2.           Taki środek ochrony prawnej umożliwia osobie podejrzanej lub oskarżonej znalezienie się w sytuacji, w jakiej znajdowałaby się, gdyby nie doszło do naruszenia.

3.           Państwa członkowskie zapewniają, aby zeznania złożone przez osobę podejrzaną lub oskarżoną bądź dowody uzyskane z naruszeniem jej prawa dostępu do adwokata lub też w sytuacjach, kiedy zgodnie z art. 8 zezwolono na odstępstwo od tego prawa, nie mogły być wykorzystane na żadnym etapie postępowania jako dowody przeciwko takiej osobie, chyba że ich wykorzystanie nie naruszałoby prawa do obrony.

Artykuł 14 Klauzula o nieobniżaniu poziomu ochrony

Żaden z przepisów niniejszej dyrektywy nie może być rozumiany jako ograniczający lub uchylający jakiekolwiek prawa i gwarancje proceduralne zapisane w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, innych stosownych postanowieniach prawa międzynarodowego lub prawa któregokolwiek z państw członkowskich zapewniającego wyższy poziom ochrony.

Artykuł 15 Transpozycja

1.           Państwa członkowskie wprowadzają w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania niniejszej dyrektywy najpóźniej do dnia [24 miesiące po opublikowaniu niniejszej dyrektywy w Dzienniku Urzędowym].

2.           Przekazują Komisji tekst tych przepisów oraz tabelę korelacji pomiędzy tymi przepisami a niniejszą dyrektywą.

3.           Przepisy przyjęte przez państwa członkowskie zawierają odniesienie do niniejszej dyrektywy lub odniesienie takie towarzyszy ich urzędowej publikacji. Metody dokonywania takiego odniesienia określane są przez państwa członkowskie.           

Artykuł 16 Wejście w życie

Niniejsza dyrektywa wchodzi w życie dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

Artykuł 17 Adresaci

Niniejsza dyrektywa skierowana jest do państw członkowskich zgodnie z Traktatami.

Sporządzono w Brukseli dnia […] r.

W imieniu Parlamentu Europejskiego           W imieniu Rady

Przewodniczący                                             Przewodniczący                                                                       

[1]               Dz.U. L 280 z 26.10.2010, s. 1.

[2]               COM(2010)392 z 20.7.2010 r.

[3]               Dz.U. C 303 z 14.12.2007, s. 30. Wyjaśnienia dotyczące Karty praw podstawowych.

[4]               999 U.N.T.S. 171. Pakt jest międzynarodową konwencją o prawach politycznych i obywatelskich otwartą do podpisu na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z dnia 16 grudnia 1966 r., która została ratyfikowana przez wszystkie państwa członkowskie UE i tym samym jest, w świetle prawa międzynarodowego, dla nich wiążąca.

[5]               United Nations, Treaty Series, tom 596, s.261.

[6]               Dz.U. C 303 z 14.12.2007, s. 1.

[7]               COM(2004)328 z 28.4.2004 r.

[8]               Dz.U. C 295 z 4.12.2009, s. 1.

[9]               Dz.U. C 115 z 4.5.2010.

[10]             Salduz przeciwko Turcji, wyrok z dnia 27 listopada 2008 r., skarga nr 36391/02, § 50.

[11]             Ibidem, § 52.

[12]             Dayanan przeciwko Turcji, wyrok z dnia 13 stycznia 2010 r., skarga nr 7377/03, § 32.

[13]             Brusco przeciwko Francji, wyrok z dnia 14 października 2010 r., skarga nr 1466/07, § 47.

[14]             Panovits przeciwko Cyprowi, wyrok z dnia 11 grudnia 2008 r., skarga nr 4268/04 § 73–76.

[15]             Ibidem, § 66.

[16]             Zob. ocena skutków towarzysząca wnioskowi, odniesienie w § 7, s. 12.

[17]             Decyzja ramowa Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (2002/584/WSiSW) (Dz.U. L190 z 18.7.2002, s. 1).

[18]             Dayanan przeciwko Turcji, wyrok z dnia 13 stycznia 2010 r., skarga nr 7377/03, § 32.

[19]             Komunikat Komisji, Agenda UE na rzecz praw dziecka – COM(2011)60 z 15.2.2011.

[20]             Wytyczne Rady Europy „Wymiar sprawiedliwości przyjazny dzieciom” z 17.10.2010.

[21]             Castravet przeciwko Mołdawii, wyrok z dnia 13 marca 2007 r., skarga nr 23393/05 § 49, Istratii i in. przeciwko Mołdawii, wyrok z dnia 27 marca 2007 r., skargi nr 8721/05, 8705/05, 8742/05, §89.

[22]             Salduz przeciwko Turcji, wyrok z dnia 27 listopada 2008 r., skarga nr 36391/02, § 55.

[23]             Ibidem, §52.

[24]             Salduz przeciwko Turcji, wyrok z dnia 27 listopada 2008 r., skarga nr 36391/02, §59, Panovits przeciwko Cyprowi, wyrok z dnia 11 grudnia 2008 r., skarga nr 4268/04, §68, Yoldaş przeciwko Turcji, wyrok z dnia 23 lutego 2010 r., skarga nr 27503/04, § 52.

[25]             Brusco przeciwko Francji, wyrok z dnia 14 października 2010 r., skarga nr 1466/07, § 47.

[26]             Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wdrażania od 2007 r. decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi, COM(2011)175 z 11.4.2011.

[27]             Dz.U. C 190 z 18.7.2002, s. 1.

[28]             Salduz przeciwko Turcji, wyrok z dnia 27 listopada 2008 r., skarga nr 36391/02, § 72.

[29]             Salduz przeciwko Turcji, wyrok z dnia 27 listopada 2008 r., skarga nr 36391/02, § 55.

[30]             Dz.U. C […] z […], s. […].

[31]             Dz.U. C […] z […], s. […].

[32]             Dz.U. C 295 z 4.12.2009, s. 1.

[33]             Dz.U. C 115 z 4.5.2010.

[34]             Dyrektywa 2010/64/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 października 2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym (Dz.U. L 280 z 26.10.2010, s. 1).

[35]             Dyrektywa 2011/XXX/UE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym.

[36]             Dz.U. C 190 z 18.7.2002, s. 1.

[37]             Ostateczne brzmienie tego motywu dyrektywy będzie zależeć od stanowiska zajętego przez Zjednoczone Królestwo i Irlandię zgodnie z postanowieniami protokołu (nr 21).