52007DC0136

[pic] | KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH |

Bruksela, dnia 28.3.2007

KOM(2007) 136 wersja ostateczna

KOMUNIKAT KOMISJI DO RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

Strategia na rzecz ograniczenia niepożądanych przyłowów i eliminacji odrzutów w rybołówstwie europejskim

{SEK(2007) 380}{SEK(2007) 381}

KOMUNIKAT KOMISJI DO RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

Strategia na rzecz ograniczenia niepożądanych przyłowów i eliminacji odrzutów w rybołówstwie europejskim

1. ZAANGAżOWANIE WSPÓLNOTY NA RZECZ OGRANICZENIA ODRZUTÓW

Odrzuty - tj. wyrzucanie za burtę martwych, niepotrzebnych ryb złowionych jako przyłów - stanowią poważny problem w rybołówstwie europejskim, który, zdaniem Komisji, należy potraktować jako kwestię priorytetową. Celem niniejszego komunikatu jest rozpoczęcie opracowywania strategii na rzecz ograniczenia niepożądanych przyłowów i stopniowej eliminacji odrzutów w rybołówstwie europejskim.

Nowa strategia dotycząca odrzutów ograniczy niepożądane przyłowy dzięki wspieraniu działań i technologii pozwalających zapobiegać takim przyłowom. Służy temu stopniowe wprowadzenie zakazu odrzutów (wszystkie ryby i skorupiaki będą musiały zostać wyładowane) oraz środki uzupełniające, na przykład zachęcanie do skuteczniejszej selektywności narzędzi połowowych, nakaz zmiany łowiska i doraźne zamykanie obszarów połowowych w trybie pilnym.

Podstawową zasadą wdrożenia tych środków jest przede wszystkim określenie co można złowić, a nie co można wyładować. Istotą strategii jest to, że podstawą zarządzania będzie wymóg osiągnięcia określonych wyników - maksymalnego dopuszczalnego wpływu - zamiast wprowadzania regulacji w zakresie szczegółowych rozwiązań technicznych. W miarę możliwości taki rodzaj zarządzania ukierunkowany na osiąganie wyników pozostawi w gestii sektora określenie rozwiązań technicznych, które są możliwe z gospodarczego i praktycznego punktu widzenia oraz pozwalają uzyskać wymagane wyniki. Stanowi to istotną zmianę podejścia do wprowadzania wspólnej polityki rybackiej w życie.

W komunikacie na ten temat przyjętym w 2002 r.[1] Komisja uznała konieczność ograniczenia odrzutów w rybołówstwie europejskim za jeden z istotnych celów wspólnej polityki rybackiej. Dnia 3 kwietnia 2003 r. Rada przyjęła konkluzje, w których zwrócono się do Komisji o analizę różnych rozwiązań tego problemu, a zwłaszcza o wsparcie projektów pilotażowych zmierzających do ograniczenia odrzutów we współpracy z sektorem rybołówstwa. Jednak realizacja kilku projektów i osiągnięcie dobrych wyników nie wywarły wpływu na większość rodzajów rybołówstwa ani na ogólną ilość przyłowów.

Niniejszy komunikat przedstawia tematy do dyskusji i określa podejście strategiczne dotyczące ograniczenia niepożądanych przyłowów i stopniowej eliminacji odrzutów. Dalsze informacje ogólne znajdują się w dokumencie roboczym służb Komisji związanym z niniejszym komunikatem[2].

2. PRZYCZYNY, SKUTKI I SKALA ODRZUTÓW

FAO definiuje odrzuty jako „tę część ogólnego materiału organicznego pochodzenia zwierzęcego w danym połowie, którą z dowolnego powodu wyrzuca się lub wrzuca z powrotem do morza. Nie obejmuje to materiału roślinnego i odpadów powstałych po połowie takich jak odpady rybne. Odrzuty mogą być martwe lub żywe”[3]. Odrzuty mogą obejmować gatunki, które są przemysłowo eksploatowane, ale które z przyczyn rynkowych, ograniczeń kwotowych lub minimalnych wielkości ryb do wyładunku nie zostają wyładowane na brzeg. Zgodnie z tą definicją odrzuty mogą być dowolnym innym organizmem, który został przypadkowo złowiony np. ryby niebędące celem połowów, skorupiaki, małże, ssaki morskie i ptaki morskie.

Dokonywanie niepożądanych przyłowów i ich odrzucanie ma szereg niekorzystnych skutków. Niepożądane przyłowy stanowią marnotrawstwo cennych dla społeczeństwa zasobów. Łowienie młodych osobników gatunków docelowych powoduje, że w przyszłości możliwości połowu tych gatunków będą mniejsze, a biomasa tarłowa ulegnie zmniejszeniu, ponieważ złowione młode osobniki nie będą już uczestniczyły w tarle. Odrzuty dojrzałych osobników gatunków docelowych również są marnotrawstwem i powodują natychmiastowe zmniejszenie biomasy tarłowej stada. Łowienie i odrzuty niepożądanych gatunków ryb, skorupiaków, ptaków morskich lub ssaków morskich wywierają szkodliwy wpływ na morski ekosystem, ponieważ niekorzystnie oddziałują na funkcjonowanie ekosystemu i jego różnorodność biologiczną, a przy tym nie przynoszą żadnych korzyści społeczeństwu. Niektóre organizmy morskie, w tym pewne gatunki rekinów i rai, są bardzo wrażliwe i w związku z działalnością połowową ich liczba może ulec zmniejszeniu do bardzo niskiego poziomu, nawet jeżeli poławia się je tylko jako niepożądany przyłów. W takiej sytuacji przypadkowe zabicie tylko kilku osobników może mieć zasadnicze znaczenie z punktu widzenia różnorodności biologicznej. Wyrzucanie niepożądanych przyłowów z powrotem do morza nie ogranicza skali problemu, ponieważ większość gatunków ryb i skorupiaków po złowieniu i odrzuceniu jest już martwa lub ma niewielkie szanse na przeżycie w morzu.

Połowy organizmów morskich są odrzucane z powodów ekonomicznych i/lub z powodu pewnych obowiązujących przepisów.

W wielu rodzajach rybołówstwa istnieją silne bodźce ekonomiczne, aby dokonywać odrzutów ryb w celu optymalnego podwyższenia wartości wyładunku (tzw. selekcja wielkościowa), zwłaszcza kiedy różne wielkości lub różna jakość ryb wiążą się z różnymi cenami rynkowymi lub gdy razem zostaną złowione gatunki o bardzo odmiennej wartości rynkowej. Ponadto wartość niektórych organizmów może być niewielka lub mogą one nie mieć żadnej wartości, ponieważ nie istnieje rynek zbytu dla tych gatunków. Nawet jeżeli istnieje taki rynek, zajmowanie się wszystkimi złowionymi organizmami i wykorzystywanie powierzchni ładunkowej statku do ich składowania, podczas gdy można by się skupić przede wszystkim na organizmach o wysokiej wartości, wiąże się z wysokimi kosztami i może spowodować znaczne straty ekonomiczne.

Niektóre stosowane obecnie przepisy nieuchronnie prowadzą do dokonywania odrzutów. Stosowanie TAC jako głównego instrumentu zarządzania w połowach mieszanych prowadzi do odrzutów, jeżeli złowione ilości pewnych gatunków przekraczają kwotę, podczas gdy nadal niewykorzystana jest kwota dla innych gatunków. Do odrzutów prowadzi również stosowanie minimalnych wielkości ryb do wyładunku, zwłaszcza w połowach mieszanych, w których razem łowione są dorosłe osobniki gatunków o różnych wielkościach.

Od roku 2002 systematycznie gromadzone są dane dotyczące odrzutów w rybołówstwie europejskim na mocy rozporządzenia w sprawie gromadzenia danych. Komitet Naukowo-Techniczny i Ekonomiczny ds. Rybołówstwa (STECF) przedstawił wstępną ocenę[4] wskaźników odrzutów opartą na danych z lat 2003-2005. Wskaźniki odrzutów wynoszą od 20-60 % masy połowu w przypadku różnych typowych rodzajów rybołówstwa eksploatujących stada gatunków przydennych. Oceniono, że połowy dorsza w Bałtyku charakteryzują się niskim poziomem odrzutów. Na Morzu Północnym przy połowach z użyciem włoków ramowych dochodzi do 40-60 % odrzutów, a w przypadku włoków dennych – do około 40 %. Na obszarach na zachód od Wysp Brytyjskich przy połowach włokami dennymi odrzuty wynoszą 20-40 %. Na atlantyckich wodach Wspólnoty położonych bardziej na południe połowy sieciami trójściennymi i sieciami skrzelowymi wiążą się z odrzutami w wysokości poniżej 20 %, a w przypadku połowów włokami dennymi powstają odrzuty w wysokości 30-60 %. Dostępnie dane nie obejmują wszystkich rodzajów rybołówstwa, a niektóre dane nie są reprezentatywne. Z tego względu STECF nie był w stanie oszacować całkowitej ilości odrzutów w wartościach bezwzględnych w rybołówstwie europejskim. Szacunki oparte na wcześniejszych badaniach[5] wskazują na odrzuty rzędu od 500 000 do 880 000 ton na Morzu Północnym w latach 90, przy czym największy udział w odrzutach miały trawlery do połowów włokiem ramowym poławiające solę, trawlery poławiające homarca, a w niektórych latach trawlery poławiające sieję.

3. ŚRODKI NA RZECZ STOPNIOWEGO WPROWADZENIA ZAKAZU ODRZUTÓW I NA RZECZ OGRANICZENIA NIEPOżąDANYCH PRZYłOWÓW

W niektórych rodzajach rybołówstwa w Norwegii, Islandii, Kanadzie i Nowej Zelandii podjęto działania polegające na zakazie odrzucania gatunków handlowych zmierzającym do ograniczenia niepożądanych przyłowów. Doświadczenia uzyskane w tych przypadkach dotyczą przede wszystkim tych rodzajów rybołówstwa, które mogą prowadzić połowy jednego gatunku, a zatem nie występują tu komplikacje związane z rybołówstwem, w którym poławia się gatunki mieszane. W rybołówstwie wspólnotowym istnieją połowy ukierunkowane na jeden gatunek (np. wiele połowów pelagicznych) i w ich przypadku możliwe jest wykorzystanie wspomnianych doświadczeń międzynarodowych. We Wspólnocie prowadzi się jednak wiele połowów przydennych, w których równocześnie poławia się kilka gatunków i w których nie można bezpośrednio zastosować takich doświadczeń.

Ograniczenie niepożądanych przyłowów i stopniowa eliminacja odrzutów w rybołówstwie europejskim będą więc wymagały połączenia kilku instrumentów.

Nowa strategia dotycząca odrzutów ma na celu likwidację tej praktyki. W zależności od danego rodzaju rybołówstwa można to osiągnąć na wodach UE za pomocą odpowiednio dostosowanych planów, które mogą obejmować zakazy odrzutów i inne środki uzupełniające zmierzające do ograniczenia przyłowów. Jednocześnie Wspólnota będzie wspierała inicjatywy na rzecz eliminacji przyłowów w ramach regionalnych organizacji zarządzania rybołówstwem.

Zakazy odrzutów miałyby zastosowanie do wszystkich ryb i skorupiaków. Wyjątki mogą być przewidziane w przypadkach, gdy zostanie jednoznacznie wykazane, że określone gatunki odrzucane w ramach danego rybołówstwa mają duży wskaźnik przeżywalności w perspektywie długoterminowej,

Istniejące środki zarządzania, które obecnie stanowią zachętę do dokonywania odrzutów przy połowach mieszanych, należy poddać przeglądowi, a ich stosowanie zweryfikować tak, aby ograniczyć lub zlikwidować taką zachętę. Stosowanie TAC w połowach mieszanych bez środków uzupełniających służących kontroli nakładu połowowego będzie zachęcało do dalszego poławiania gatunków, których kwotę dany statek wyczerpał, tak długo jak w połowach będą występowały gatunki, których kwota jeszcze nie została wyczerpana. Należy więc połączyć TAC ze środkami służącymi do ograniczenia nakładu połowowego, co doprowadzi do zakończenia połowów w przypadku, gdy niewyczerpane jeszcze kwoty obejmują tylko kilka z poławianych gatunków. Ponadto w odniesieniu do połowów mieszanych może wystąpić konieczność opracowania mechanizmów umożliwiających pewną elastyczność i transfer kwot.

Minimalne wielkości ryb do wyładunku nakładają obecnie na statki wymóg odrzucania ryb niewymiarowych. Jeżeli zostanie wprowadzony wymóg wyładunku wszystkich ryb, młode osobniki trzeba będzie chronić przed połowami ukierunkowanymi poprzez delegalizację wprowadzania do obrotu takich ryb, a nie delegalizację ich wyładunku, ustanawiając minimalną wielkość ryb przy wprowadzania do obrotu z przeznaczeniem do spożycia przez człowieka.

Do ograniczenia niepożądanych przyłowów i eliminacji odrzutów można wykorzystać inne istniejące instrumenty WPRyb oraz środki uzupełniające. Takie instrumenty mogą obejmować zachęcanie do opracowywania i stosowania selektywnych narzędzi połowowych, doraźne zamykanie obszarów połowowych w trybie pilnym, obowiązek zmiany łowiska, elastyczność kwot, opłaty za niepożądane przyłowy i konfiskatę takich przyłowów.

Najbardziej skutecznym sposobem na skłonienie sektora do podjęcia działań na rzecz ograniczenia niepożądanych przyłowów jest zakaz odrzutów. Zakaz odrzutów powoduje, że niepożądane przyłowy wiążą się z pewnymi kosztami i w ten sposób stymuluje rozwój technik i metod, dzięki którym poławia się mniej niepożądanych ryb. Powiązanie zakazu odrzutów (wszystkie ryby i skorupiaki będą musiały zostać wyładowane) ze środkami uzupełniającymi, takimi jak doraźne zamykanie obszarów połowowych w trybie pilnym i obowiązek zmiany łowiska, w której silne zachęty aby unikać przyłowów będą połączone ze wskazówkami jak to osiągnąć.

Zamiast wprowadzenia szerokiego zbioru uregulowań technicznych, zastosowane zostanie podejście oparte na maksymalnym dopuszczalnym wpływie działalności połowowej. Niekorzystny wpływ rybołówstwa, który ma ulec ograniczeniu w wyniku omawianej strategii, polega na niepotrzebnym uśmiercaniu organizmów morskich poprzez ich poławianie. Poziomy maksymalnej dopuszczalnej wielkości przyłowu niekwalifikujących się do zbytu, młodych lub przekraczających kwotę osobników zostaną więc określone osobno dla każdego rodzaju rybołówstwa. Początkowo normy te będą polegały na wprowadzeniu ograniczenia związanego z aktualną sytuacją, a następnie będą stopniowo zaostrzane w celu zachęcenia do rozwoju technik i dostosowywania metod rybołówstwa pozwalających na unikanie przyłowów.

Zasadniczą ideą niniejszej inicjatywy jest więc stopniowa eliminacja odrzutów i znaczne ograniczenie niepożądanych przyłowów poprzez zarządzanie oparte na osiąganiu konkretnych wyników, a nie na sposobach ich osiągnięcia. Takie podejście będzie stanowiło istotną zmianę w zarządzaniu rybołówstwem europejskim. W ramach tego podejścia szeroko zakrojone zarządzanie specyfikacjami technicznymi narzędzi połowowych i metod połowów (zarządzanie w mikroskali) zastąpi się wymogami osiągnięcia określonych wyników (maksymalna dopuszczalna wielkość przyłowu), natomiast w gestii sektora pozostawi się wybór rozwiązań, które najlepiej odpowiadają praktycznym i ekonomicznym warunkom danego rodzaju rybołówstwa. Podejście to będzie więc w dużym stopniu opierało się na inicjatywie sektora w zakresie określania rozwiązań technicznych i rozstrzygania innych kwestii związanych z wprowadzaniem ich w życie. Obowiązek wyładowania wszystkich ryb spowoduje, że czasami będą dokonywane wyładunki ilości ryb przekraczających kwotę lub ryb poniżej minimalnej wielkości rynkowej. Należy rozważyć, czy te wyładowane przyłowy należy wliczać do kwot i czy należy zmienić system kwot w celu uwzględnienia przyłowów. Należy także zastanowić się nad zbytem tych przyłowów - czy będą one sprzedawane w ramach zwykłych rynków, w celu spożycia przez człowieka (jeżeli będą przekraczać minimalną wielkość rynkową), w celu przetworzenia na mączkę rybną i olej itd. Ponadto trzeba zdecydować, czy i w jakim stopniu część zysków z takiej sprzedaży mogłaby zostać przeznaczona na pokrycie nowych kosztów ponoszonych przez władze publiczne lub rybaków w związku z wdrożeniem przepisów o zakazie odrzutów.

4. MONITOROWANIE I KONTROLA

Biorąc pod uwagę silne bodźce ekonomiczne zachęcające do dokonywania odrzutów, należy oczekiwać, że po podjęciu działań na rzecz ograniczenia przyłowów, obejmujących zakaz odrzutów, odrzuty nadal mogą występować w przypadkach, w których egzekwowanie przepisów jest słabe lub w których konsekwencje prawne są niewspółmierne do natychmiastowych korzyści ekonomicznych związanych z odrzutami. Zdaniem Komisji najistotniejszą kwestią dotyczącą wprowadzania w życie jest zatem egzekwowanie przepisów. Komisja zaproponuje środki zarządzania przyłowami, w odniesieniu do których możliwe jest praktyczne wdrożenie opłacalnych systemów monitorowania. Dokonywanie odrzutów trudno zauważyć, jak również trudno to udokumentować po fakcie. Można więc wysunąć argument, że pełne egzekwowanie zakazu odrzutów i eliminacja wszystkich nielegalnych odrzutów nigdy nie będą możliwe. Mimo to pozytywny rezultat zostanie osiągnięty, jeśli wystarczająco duża część rybaków zmieni sposób prowadzenia połowów (stosowanie bardziej selektywnych narzędzi, opuszczanie obszarów, gdzie występują zbyt duże przyłowy) w wyniku przestrzegania zakazu odrzutów i/lub z powodu systemu egzekwowania przepisów wywierającego dostateczny nacisk na osoby łamiące przepisy.

Dużą rolę w egzekwowaniu przepisów będą odgrywały programy obecności obserwatorów. Nie mogą one jednak stanowić same w sobie uniwersalnego rozwiązania, ponieważ są kosztowne, zwłaszcza kiedy w grę wchodzi duża liczba małych lub średnich statków. Zgodnie z doświadczeniami państw, które wprowadziły zakaz odrzutów, programy obecności obserwatorów muszą być częścią ogólnego systemu egzekwowania przepisów, który powinien obejmować co najmniej:

- staranne monitorowanie wyładunków z poszczególnych statków połączone z systematyczną analizą składu połowów i danych liczbowych dotyczących wyładunków, które porównuje się z danymi uzyskanymi od obserwatorów na statkach, jeżeli umieszczenie obserwatorów na wszystkich statkach nie jest możliwe;

- programy elektronicznych dzienników umożliwiających składanie raportów ze składu połowów praktycznie w czasie rzeczywistym, zwłaszcza jeżeli planowane jest doraźne zamknięcie pewnych obszarów połowowych w trybie pilnym;

- monitorowanie i kontrolę narzędzi połowowych;

- zaangażowanie i współpracę zainteresowanych podmiotów.

Połowy, które należy wyładować, chociaż nie mogą zostać sprzedane przez statek rybacki (np. ryby poniżej wielkości handlowej, połowy przekraczające dostępną kwotę), również należy starannie monitorować, tak aby zagwarantować, że nie zakłócają one funkcjonowania legalnych rynków i że nie są źródłem niedozwolonych zysków dla statków rybackich.

Monitorowanie i analiza przyłowów służące doraźnemu zamykaniu obszarów połowowych w trybie pilnym będą wymagać, aby na bieżąco gromadzić i analizować dane ze wszystkich flot rybackich. Niezbędny będzie również mechanizm, za pomocą którego organ wspólnotowy mógłby się kontaktować z odnośnym państwem członkowskim w związku z koniecznością doraźnego zamknięcia danego obszaru.

Jeżeli zostanie wprowadzona pewna elastyczność w stosowaniu kwot, należy ustanowić mechanizmy gwarantujące stosowanie takiej elastyczności w podobny sposób w całej Wspólnocie.

Należy monitorować realizację celów omawianej strategii. Głównym celem jest ograniczenie niepożądanej śmiertelności organizmów morskich. Zasadnicze znaczenie ma więc wprowadzenie programów naukowych służących monitorowaniu tendencji w zakresie śmiertelności wśród odnośnych populacji.

5. SPOłECZNE SKUTKI STRATEGII NA RZECZ OGRANICZENIA NIEPOżąDANYCH PRZYłOWÓW I MECHANIZMY ZACHęCAJąCE DO WPROWADZANIA ZMIAN

Ekonomiczne i społeczne skutki nowej strategii będą bardzo zróżnicowane w zależności od konkretnej struktury i sytuacji ekonomicznej danego rodzaju rybołówstwa oraz żyjących z niego społeczności mieszkających na wybrzeżu. Oceny wpływu ekonomicznego i społecznego będą więc sporządzane bezpośrednio w związku z rozporządzeniami przyjmowanymi dla określonych rodzajów rybołówstwa.

Z ogólnego punktu widzenia stopniowe wprowadzanie działań zmierzających do eliminacji odrzutów może spowodować wzrost kosztów netto i utratę dochodu w perspektywie krótkoterminowej. Przeładunek przyłowu o niższej wartości i jego składowanie wiążą się z kosztami, więc dochód z ogólnego wyładunku będzie niższy. Zamykanie obszarów połowowych i wymóg przeniesienia się na inne łowiska mogą wiązać się z większymi odległościami do przepłynięcia, a w ten sposób wydłuża się czas rejsu i rosną koszty paliwa. Obowiązkowe stosowanie selektywnych narzędzi połowowych może w podobny sposób zmniejszyć rentowność w perspektywie krótkoterminowej. Na kolejnych etapach wprowadzania do obrotu i dystrybucji można oczekiwać innych skutków wynikających z wyładunków odrzucanych do tej pory ryb i ich przeładunków.

W dalszej perspektywie pojawią się jednak korzyści ekonomiczne, ponieważ ograniczenie przyłowów młodych ryb i ryb przekraczających kwotę spowoduje, że stada ryb będą większe i zdrowsze, a przez to wzrosną możliwości połowowe. Ponadto można utworzyć dodatkowe rynki dla produktów uzyskanych z połowów, które wcześniej ulegały odrzuceniu.

Egzekwowanie przepisów należy uzupełnić bodźcami zniechęcającymi do dokonywania niepożądanych przyłowów i odrzutów.

Ewentualną zachętę stanowić może wprowadzenie statusu preferencyjnego w formie preferencyjnego dostępu do łowisk na podstawie bazy historycznej, z której wynika, że poziom przyłowów był niski.

Można także zastanowić się, czy EFR mógłby wspierać prace nad wprowadzaniem zmian w wymaganych technikach i metodach połowów. Wsparcie można skierować również na rzecz opracowania alternatyw dla wykorzystania odrzucanych wcześniej ryb, zwłaszcza nieuniknionych przyłowów gatunków o niskiej wartości handlowej lub gatunków pozbawionych wartości. Ponadto warto rozważyć udzielenie pomocy na opracowanie zaawansowanej taktyki w zakresie rybołówstwa, której podstawą byłyby systemy przekazywania informacji służące do informowania flot rybackich o obszarach, gdzie występuje wysokie ryzyko niedopuszczalnych przyłowów.

6. PERSPEKTYWY

Niniejszy dokument będzie podstawą dyskusji która ma być przeprowadzona w 2007 r. z państwami członkowskimi i zainteresowanymi podmiotami na temat zasad wdrażania strategii na rzecz stopniowej eliminacji odrzutów i ograniczenia niepożądanych przyłowów. Zostanie określona kolejność działań oraz plan wdrożenia w odniesieniu do poszczególnych rodzajów rybołówstwa. Zgodnie z tym planem zostaną opracowane rozporządzenia, które będą przedstawiane w formie wniosków od roku 2008.

Stopniowe opracowywanie rozporządzeń obejmujących wszystkie rodzaje wspólnotowego rybołówstwa będzie stanowić projekt, którego realizację przewidziano na dłuższy okres.

[1] KOM(2002) 656. Inne komunikaty dotyczące kwestii odrzutów z punktu widzenia ochrony środowiska to KOM(2002) 186 oraz KOM(2004) 438.

[2] Podstawa techniczna komunikatu Komisji „Działania polityczne na rzecz ograniczenia niepożądanych przyłowów i eliminacji odrzutów w rybołówstwie europejskim”. Dokument roboczy służb Komisji - SEK(2007) 380.

[3] Dokument techniczny FAO dot. rybołówstwa 339 (1994); Dokument techniczny FAO dot. rybołówstwa 547 (1996); Dokument techniczny FAO dot. rybołówstwa 470 (2005).

[4] Odrzuty dokonywane przez flotę UE. Sprawozdanie Komitetu Naukowo-Technicznego i Ekonomicznego ds. Rybołówstwa. Dokument roboczy służb Komisji - http://ec.europa.eu/fisheries/legislation/reports_en.htm.

[5] Zgodnie z podsumowaniem w dokumencie technicznym FAO dot. rybołówstwa 470 (2005).